ویتامین A — هر آنچه باید بدانید

ویتامین A یکی از ویتامین‌های محلول در چربی است که در بهبود عملکرد بسیاری از ارگان‌های بدن مانند سیستم بینایی موثر است.

ویتامین A چیست؟

ویتامین A (رتینول، اسید رتینوئیک) (Retinol و Retinoic Acid) ماده مغذی مهمی‌ برای بینایی، رشد، تقسیم سلولی، تولید مثل و سیستم دفاعی بدن به شمار می‌آید. علاوه بر این، ویتامین A مانند دو ویتامین‌ E و C خاصیت آنتی اکسیدانی دارد و از سلول‌ها در برابر آسیب‌های اکسیداتیو محافظت می‌کند.

فیلم آموزش بیوشیمی ویتامین ها و هورمون ها در فرادرس

کلیک کنید

آنتی اکسیدان‌ها موادی هستند که ممکن است سلول‌های بدن را در برابر اثر رادیکال‌های آزاد حفظ کنند. رادیکال‌های آزاد، دسته‌ای از مولکول‌هایی هستند که وقتی بدن مواد غذایی را تجزیه می‌کند یا در معرض دود دخانیات و تابش اشعه‌های مضر قرار می‌گیرد، تولید می‌شوند. این مولکول‌ها اغلب دارای یک الکترون جفت نشده در لایه‌های الکترونی خود هستند و به همین دلیل بسیار ناپایدارند. رادیکال‌های آزاد ممکن است در ایجاد بیماری‌های قلبی، سرطان‌ها و سایر بیماری‌ها نقش داشته باشند.

از طریق نقشی که این ویتامین در رشد و تقسیم سلولی دارد، ویتامین A وظیفه مهمی در تشکیل و حفظ عملکرد طبیعی سلول‌های قلبی، شش‌ها، کلیه‌ها و سایر ارگان‌های حیاتی بدن بر عهده دارد.

ساختمان ویتامین A

ویتامین A یا رتینول با فرمول (C₂₀H₃₀O) ترکیبی شیمیایی از خانواده ترکیباتی به نام «رتینوئیدها» (Retinoeid) است. این ویتامین چندین شکل ساختاری دارد که انواع مدل‌های ویتامین A در بدن را تشکیل می‌دهند.

ساختمان اصلی مولکول‌های رتینوئيد شامل یک حلقه در انتهای زنجیره، یک زنجیره جانبی «پلی‌اِن» (Polyene) (ترکیبات آلی غیر اشباع که شامل حداقل سه باند دو گانه کربنی هستند) و یک انتهای قطبی است. تغییر در باندهای دوگانه زنجیره جانبی پلی‌ان، مسئول تغییر رنگ در رتینوئيدها محسوب می‌شود. این ترکیبات به رنگ‌های زرد، نارنجی و قرمز وجود دارند.

انواع اشکال ویتامین A

در غذاهایی با منشا حیوانی شکل اصلی ویتامین A، شکل استری است که در گروه رتینل خود «پالمیتات» (Palmitate) دارد، این ترکیب در روده به الکل «رتینول» (Retinol) تبدیل می‌شود.

در گیاهان پیش سازهایی از ویتامین A وجود دارد که به خانواده ترکیباتی به نام «کاروتنوئیدها» (Cartenoid) تعلق دارند. کاروتنوئیدها رنگدانه‌های آلی هستند که به طور طبیعی در کروموپلاست‌های گیاهی وجود دارند. کمتر از ۱۰ درصد از ۵۶۳ کارتنوئید شناخته شده می‌توانند در بدن به ویتامین A تبدیل شوند. یکی از مهم‌ترین پیش سازهای ویتامین A که در گیاهان وجود دارند، بتا کاروتن‌ها هستند.

به ویتامین‌هایی که از منابع غذایی حیوانی وارد بدن می‌شوند «ویتامین A عملکردی» (Preformed Vitamin A) می‌گویند و آن دسته از ویتامین‌‌های A که از مواد غذایی گیاهی دریافت می‌شوند، (پرو ویتامین A کارتنوئید) (Provitamin A Carotenoid) نام دارند. پرو ویتامین‌ها به خودی خود دارای خاصیت آنتی اکسیدانی هستند.

ویتامین A می‌تواند به دو شکل، در واکنش‌های شیمیایی بدن شرکت کند. این ویتامین گاهی به عنوان کاتالیست و گاهی به شکل اجزای واکنش شیمیایی وارد عمل می‌شود.

منبع اصلی رتینوئیدهایی که از رژیم غذایی به دست می‌آیند، استرهای رتینل مشتق شده از منابع حیوانی هستند. استرهای رتینل در فضای داخلی روده هیدرولیز شده و رتینول‌ها و اسیدهای چرب را آزاد می‌کنند. بعد از هیدرولیز، رتینول‌ها به وسیله انتروسیت‌ها (سلول‌های سطح داخلی روده‌) جذب می‌شوند.

هیدرولیز استرهای رتنیل نیازمند حضور نمک‌های صفراوی در روده است که بتوانند این استرها را به صورت محلول، در میسل‌ها وارد کرده و آنزیم‌های هیدرولیزی را داخل میسل‌ها فعال کنند.

کشف ویتامین A

ویتامین A اولین بار در سال ۱۹۰۶ در حین تحقیقات بر روی موادغذایی مورد نیاز گاوها شناسایی شد. در این تحقیقات مشخص شد که در رژيم غذایی گاوها علاوه بر کربوهیدرات، پروتئين و چربی نیاز به یک فاکتور دیگر برای حفظ سلامتی این جانوران است. در سال ۱۹۱۷ یکی از شکل‌های ویتامین A شناسایی شد. بعد از شناسایی ویتامین B که به «فاکتور محلول در آب B» معروف بود، محققان ویتامین A را «فاکتور محلول در چربی A» نامیدند.

این ویتامین نخسین بار توسط دو شیمیدان هلندی در سال ۱۹۴۷ سنتز شد.

منابع ویتامین A

ویتامین A به طور طبیعی در بسیاری از غذا‌ها مانند اسفناج، لبنیات و کبد یافت می‌شود. منابع دیگر، غذا‌های سرشار از بتاکاروتن شامل مواد غذایی گیاهی مانند سبزیجات دارای برگ سبز، هویج و طالبی هستند. بدن انسان بتاکاروتن را به ویتامین A تبدیل می‌کند.

تخم مرغ، جگر، کره حیوانی، شیر و ماهی‌هایی مانند ماهی تن، ساردین و شاه ماهی از جمله بهترین منابع حیوانی ویتامین A به شمار می‌آیند.

بهترین منابع گیاهی ویتامین A نیز در سبزیجات و میوه‌هایی با رنگ سبز تیره، نارنجی و زرد مانند اسفناج، هویج و پرتقال وجود دارد. در ادامه به برخی از مواد غذایی که منبع مناسبی برای ویتامین A محسوب می‌شوند، اشاره می‌شود:

• جگر (گاو، مرغ، بوقلمون و ماهی) (۶۵۰۰ میکروگرم و ۷۲۲ درصد)
• هویج (۸۳۵ میکروگرم و ۹۳ درصد)
• کلم بروکلی (۸۰۰ میکروگرم و ۸۹ درصد)
• سیب زمینی شیرین (۷۰۹ میکروگرم و ۷۹ درصد)
• کلم کالی (۶۸۱ میکروگرم و ۷۶ درصد)
• کره (۶۸۴ میکروگرم و ۷۶ درصد)
• اسفناج (۴۶۹ میکروگرم و ۵۲ درصد)
• کدو حلوایی (۳۶۹ میکروگرم و ۴۱ درصد)
• تخم مرغ (۱۴۰ میکروگرم و ۱۶ درصد)
• زرد آلو (۹۶ میکروگرم و ۱۱ درصد)
• پاپایا ( ۵۵ میکروگرم و ۶ درصد)
• انبه (۳۸ میکروگرم و ۴ درصد)
• لوبیا (۳۸ میکروگرم و ۴ درصد)

ویتامین A مورد نیاز بدن

مقدار توصیه شده روزانه ویتامین A برای مردان بزرگسال 900 میکروگرم و برای زنان بزرگسال 700 میکروگرم است. این مقدار برای افراد در سنین و جنسیت‌های مختلف ممکن است، متفاوت باشد. در برخی از شرایط مانند رژیم غذایی محدود، ممکن است نیاز به ویتامین A افزایش یابد، به عنوان مثال در بیماری‌های لوزالمعده، بیماری‌های چشم یا سرخک میزان مصرف ویتامین A نسبت افراد سالم بیشتر است.

فیلم آموزش تغذیه ورزشی و ترکیب بدن در فرادرس

کلیک کنید

عملکردهای متابولیکی ویتامین A

ویتامین A در بسیاری از عملکردهای بدن دخیل است. از جمله این عملکردها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• عملکرد سلول‌های بینایی
• رونویسی ژن‌ها
• عملکرد سیستم ایمنی
• روند تکامل جنین و عملکردهای تولید مثلی
• متابولیسم سلول‌های استخوانی
• عملکرد سلول‌های بنیادی خون ساز
• سلامت پوست
• کاهش خطر بیماری‌های قلبی و سرطان‌ها
• فعالیت‌های آنتی اکسیدانی

ویتامین A ترکیبی مهم برای تنظیم رشد و تکامل بافت‌های مختلف در بدن، مانند سلول‌های پوست و سلول‌های لایه درونی مجاری تنفسی، روده‌ها و مجاری اداری محسوب می‌شود. وجود ویتامین A در زمانی که این سلول‌ها آسیب می‌بینند و ممکن است به راحتی توسط باکتری‌ها و سایر پاتوژن‌ها دچار عفونت شوند، بسیار کمک کننده است و اثر حفاظتی دارد. از سوی دیگر، وجود ویتامین A در مراحل مختلف تکامل جنینی به خصوص در ابتدای رشد تخم بارور شده، برای تکامل آن ضروری است.

عملکرد ویتامین A در سیستم بینایی

ویتامین A نه تنها در تشکیل رنگدانه‌های «رتینا» (Retina) در چشم نقش دارد، بلکه باعث ایجاد بهبود دید به خصوص دید در شب نیز می‌شود. مطالعات در مورد بیماری‌های چشمی وابسته به سن نشان داده‌اند که مصرف ویتامین A به همراه مکمل‌های روی (زینک) می‌تواند خطر پیشرفت این بیماری‌ها را تا ۲۵ درصد کاهش دهد.

عملکرد ویتامین A بر سلول‌های پوستی

ویتامین A در رشد و ترمیم سلول‌های پوستی نقش مهمی دارد. این ویتامین یکی از ترکیبات فعال مکمل‌های دارویی پوستی (رتین مدل A) به شمار می‌آید. «رتین مدل A» نام تجاری «ترتینوئین» (Tretinoin) است که برای درمان آکنه و مشکلات پوستی مورد استفاده قرار می‌گیرد. این ترکیب از ویتامین A با پیام رسانی به سلول‌ها، موجب افزایش سرعت رشد آن‌‌ها می‌شود و از این رو یکی از عوامل حفظ شادابی و سلامت سلول‌های پوستی محسوب می‌شود.

عملکردهای دیگر ویتامین A

عملکردهای دیگر ویتامین A شامل تشکیل و مراقبت از سلول‌های دندانی، استخوان‌ها و بافت‌های نرم آن‌ها، گلبول‌های سفید خون، سیستم ایمنی و غشای سلول‌های مخاطی بدن است.

بتا کاروتن که پیش ساز ویتامین A است، در بدن به عنوان آنتی اکسیدان عمل کرده و از سلول‌ها در برابر رادیکال‌های آزاد حفاظت می‌کند. علیرغم این که بسیاری از آنتی اکسیدان‌ها از ایجاد سرطان در بدن جلوگیری می‌کنند، اما هنوز شواهدی برای این که مکمل‌های بتاکاروتن‌ها نیز در جلوگیری از سرطان‌ها موثر هستند، در دست نیست.

از سویی دیگر، تمام بتا کاروتن‌هایی که از طریق مصرف سبزیجات و میوه‌ها به طور طبیعی به بدن وارد می‌شوند در جلوگیری از ایجاد سرطان موثر هستند.

به دلیل مصرف الکل توسط مادر، جنین دچار کمبود ویتامین A می‌شود که در صورت عدم درمان، ناهنجاری‌هایی را در نوزاد ایجاد می‌کند. تحقیقات در این زمینه نشان داده است که درمان مادر با ویتامین A ممکن است در جلوگیری از ابتلا نوزاد به «سندرم جنینی ناشی از الکل» (Fetal Alcohol Spectrum Disorders) موثر باشد.

تاثیر ویتامین A در بیماری‌های مختلف

تحقیقات در مورد ویتامین A خوراکی در شرایط مختلف سلامتی بدن، نتایج زیر را نشان می‌دهد:

• دژنراسیون ماکولا مربوط به سن (تباهی لکه زرد): در یک تحقیق جامع بالینی افرادی که در معرض خطر ابتلا به «دژنراسیون ماکولا وابسته به سن» (Age-related Macular Degeneration) بودند، شرکت داده شدند. نتایج این تحقیق نشان داد که در این افراد با مصرف یک ترکیب خاص از مولتی ویتامین‌هایی که شامل بتاکاروتن هستند، خطر ابتلا به این بیماری تا ۲۵ درصد کاهش می‌یابد.
• سرطان: مصرف مواد غذایی حاوی بتاکاروتن و ویتامین A به عنوان آنتی اکسیدان در جلوگیری از بروز سرطان می‌تواند کمک کننده باشد اما ارتباط بین مصرف مکمل‌های ویتامین A و کاهش خطر ابتلا به سرطان ریه، پروستات و سایر انواع سرطان‌ها هنوز مشخص نیست.
• سرخک: مکمل‌های ویتامین A برای کودکانی که مبتلا به «سرخک» (Measles) هستند و در معرض خطر کمبود ویتامین A قرار دارند، توصیه می‌شود. تحقیقات نشان می‌دهد که مصرف این مکمل‌ها ممکن است مرگ ناشی از سرخک را در کودکان کاهش دهد.

کمبود ویتامین A

در کشورهای توسعه یافته که رژيم غذایی مناسبی دارند، کمبود ویتامین A کمتر مشاهده می‌شود. اما در کشورهای در حال توسعه، کمبود این ویتامین به صورت شایع در جمعیت‌های مختلف وجود دارد. به عنوان مثال کمبود ویتامین A یکی از مهم‌ترین دلایل کوری کودکی در کشورهای جنوب شرقی آسیا به شمار می‌آید. بر طبق آمارهای تهیه شده، سالانه در حدود 250٫000 تا 500٫000 از کودکان در سراسر جهان به دلیل کمبود ویتامین A بینایی خود را از دست می‌دهند. نیمی از این کودکان در طول ۱۲ ماه پس از نابینایی، ممکن است جان خود را نیز از دست دهند.

علائم ناشی کمبود حاد ویتامین A شامل شب کوری، خشکی چشم، برخی از ناراحتی‌های دستگاه گوارش و مشکلات پوستی است.

به طور کلی اگر ویتامین A از طریق رژیم غذایی مناسب یا مکمل‌های آن تامین نشود، بدن دچار علائم ناشی از کمبود ویتامین A می‌شود. این علائم به طور خلاصه شامل موارد زیر است:

• خشکی پوست
• خشکی چشم
• عفونت‌های گلو و سینه
• تاخیر در رشد کودکان
• تاخیر در ترمیم جای زخم
• ایجاد آکنه‌های پوستی
• مشکلات باروی
• شب کوری

مصرف بیش از حد ویتامین A

یک رژیم غذایی سالم و متنوع، ویتامین A را به میزان کافی برای بدن فراهم می‌کند. دوز مصرف ویتامین A بسیار چالش برانگیز است زیرا مصرف کم آن، انسان را برای ابتلا به بسیاری از بیماری‌ها مستعد می‌کند، در حالیکه مصرف زیاد این ویتامین موجب بروز مشکلات زیادی در سلامت انسان می‌شود.

مصرف زیاد ویتامین A به خصوص از طریق مکمل‌های این ویتامین و به ویژه در دوران بارداری می‌تواند موجب بروز بیماری‌های مادرزای در جنین شود.

مکمل‌های ویتامین A

ویتامین A در غالب مکمل‌هایی به صورت مولتی ویتامین یا به صورت جداگانه به شکل «رتینیل استات» (Retinyl Acetate) و «رتینیل پالمیتات» (Retinyl Palmitate) توسط شرکت‌های داروسازی مختلف تهیه و عرضه شده‌اند. در برخی از مکمل‌های این ویتامین از پیش ساز ویتامین A یعنی بتا کاروتن‌ها استفاده می‌شود. اما در بقیه مکمل‌ها شکل عملکردی ویتامین A وجود دارد.

در اغلب مولتی ویتامین‌ها، میزان ویتامین A در حدود ۲٫۵۰۰ تا ۱۰٬۰۰۰ واحد است که به هر دو صورت رتینال یا عملکردی و بتا کاروتن وجود دارند. این مکمل‌ها باید براساس سن و جنسیت و همچنین شرایط بدنی هر فرد مورد استفاده قرار گیرد.

مصرف مکمل‌های ویتامین A مانند سایر مکمل‌ها نیاز به مشورت با پزشک دارد زیرا مصرف خودسرانه این مکمل‌ها ممکن است عوارض جانبی جبران ناپذیری برای سلامت فرد به همراه داشته باشد.

زمانی که بدن بیش از میزان مورد نیاز خود، ویتامین A دریافت می‌کند، این مقدار اضافی در بافت کبد ذخیره می‌شود.

بهترین زمان برای مصرف مکمل‌های ویتامین‌ A

به طور کلی بهترین زمان برای مصرف ویتامین‌های محلول در چربی مانند ویتامین A همراه با وعده شام است. ویتامین‌ A همراه با وعده‌های غذایی که شامل چربی‌های اشباع و روغن‌ها هستند، بهتر جذب بدن می‌شوند. ویتامین‌های محلول در چربی در بافت‌های چربی بدن حل شده و سپس در سیستم گردش خون وارد می‌شوند و در عملکردهای حیاتی بدن شرکت می‌کنند.

عوارض جانبی مصرف مکمل‌های ویتامین A

مصرف دوزهای بیش از ۲۰۰٫۰۰۰ میلی‌گرم از ویتامین A بسیار خطرناک بوده و ممکن است اختلالات زیر را در بدن ایجاد کنند:

• حالت تهوع
• استفراغ
• سرگیجه
• تاری دید

مصرف بیش از ۱۰٫۰۰۰ میلی‌گرم از ویتامین‌های A به صورت روزانه در طولانی مدت باعث بروز مشکلاتی جدی می‌شود. از جمله این مشکلات می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• کاهش تراکم استخوان
• آسیب‌های کبدی
• سردردهای مداوم
• مشکلات گوارشی
• حالت تهوع
• حساسیت‌های پوستی
• احساس درد در ناحیه مفاصل
• بیماری‌های مادرزادی در جنین

تداخل‌های دارویی

مصرف همزمان برخی از دارو‌ها همراه با مکمل‌های ویتامین A ممکن است با تداخل‌های دارویی همراه باشد. در زیر به برخی از داروها که با مصرف مکمل‌های ویتامین A تداخل دارند، اشاره شده است:

فیلم آموزش تاثیر تداخل غذا و دارو در فرادرس

کلیک کنید

• داروهای ضد انعقاد: مصرف مکمل‌های ویتامین A همزمان با «داروهای ضد انعقاد» (Anticoagulants) موجب اختلال در لخته شدن خون شده و ممکن است خطر خونریزی را در بدن افزایش دهد.
• داروی بکساروتن (داروی لنفوم پوستی سلول T): مکمل‌های ویتامین A در کنار داروی‌های ضد سرطانی مانند «بکساروتن» (Bexarotene) موجب افزایش عوارض جانبی این داروها می‌شود.
• داروهای کبدی (هپاتوکسیک): استفاده‌ از دوزهای بالای مکمل‌های ویتامین A می‌تواند باعث ایجاد آسیب‌های کبدی شود. ترکیب دوز بالای مکمل ویتامین A با سایر داروها می‌تواند خطر بیماری‌های کبدی را افزایش دهد.

• اورلیستات (Orlistat) (مهار کننده لیپازها): این دارو برای کاهش وزن مورد استفاده قرار می‌گیرد و می‌تواند جذب منابع غذایی ویتامین A را کاهش دهد. بنابراین در هنگام مصرف این داروها برای این که فرد دچار کمبود ویتامین A نشود باید از مکمل‌های ویتامین A و بتاکاروتن استفاده کند.

• رتینوئید‌ها: مصرف مکمل‌های ویتامین A به طور همزمان با داروهای رتینوئیدی موجب خطر افزایش سطح ویتامین A در خون و عوارض ناشی از وجود بیش از حد این ویتامین در بدن می‌شود.

اگر مطالعه مطلب بالا برای شما مفید بود، آموزش‌ها و مطالب زیر نیز به شما پیشنهاد می‌شود:

• مجموعه آموزش‌های علوم پزشکی
• آموزش هیستولوژی و پاتولوژی پایه بدن (آناتومی بدن)
• مجموعه آموزش‌های زیست‌شناسی
• کبد چرب چیست؟ -- به زبان ساده
• تیروئید -- به زبان ساده
• هورمون رشد چیست؟ -- به زبان ساده

^^