اختلال سایکوتیک چیست؟ – علائم، تشخیص و راه های درمانی

گاهی اوقات برخی افراد تصاویری را می‌بینند یا صداهایی را می‌شوند که در واقعیت وجود ندارند. گاه نیز باورهای عجیب‌وغریبی دارند که نمی‌توانند واقعی باشد. اغلب این افراد مبتلا به اختلال سایکوتیک هستند. در این مقاله از مجله فرادرس ابتدا توضیح می‌دهیم اختلال سایکوتیک چیست و چه علائمی دارد. سپس، انواع اختلال سایکوتیک از جمله اسکیزوفرنی و اسکیزوافکتیو را بررسی می‌کنیم. در گام بعدی به بررسی اختلال‌های خلقی و اختلال‌های شخصیت با علائم سایکوتیک می‌پردازیم. پس از آن، اختلال‌ سایکوتیک در کودکان را بررسی می‌کنیم، در مورد علت اختلال ساکوتیک صحبت می‌کنیم و انواع روش‌های درمان اختلال سایکوتیک را مورد توضیح می‌دهیم. در آخر، به سوالات رایج درباره این اختلال پاسخ می‌دهیم.

اختلال سایکوتیک چیست؟

علائم مثبت در اختلال سایکوتیک چیست؟

حال که توضیح دادیم اختلال سایکوتیک چیست، علائم رایج این اختلال را بررسی می‌کنیم. افراد مبتلا به اختلال سایکوتیک همواره علائم یکسانی ندارند و حتی ممکن است علائم یک فرد واحد در طول زمان تغییر کند. با این حال، علائمی وجود دارد که وجود اختلال سایکوتیک در افراد را مشخص می‌کند. این علائم به سه دسته علائم مثبت، منفی و شناختی تقسیم می‌شوند.

علائم مثبت سایکوتیک به مواردی گفته می‌شود که در فرد مبتلا به اختلال سایکوتیک وجود دارد اما در افراد عادی نیست. هذیان، توهم، گفتار نابه‌سامان و حرکات غیرعادی جزو این دسته علائم هستند. در ادامه در مورد هر یک از این موارد توضیح می‌دهیم.

۱. هذیان در اختلال سایکوتیک

بارزترین نشانه اختلال سایکوتیک، «هذیان» (Delusion) به معنی داشتن باورهای نادرست است که جزو علائم مثبت دسته‌بندی می‌شود. هذیان‌ها می‌توانند بسیار عجیب‌وغریب و خارج از چهارچوب امکان و قوانین فیزیکی جهان باشند، مثلا فردی ممکن است فکر کند که همسایه او در واقع یک شبح است. از سوی دیگر، هذیان‌ها می‌توانند ممکن اما غیرواقعی باشند. برای مثال، فردی ممکن است باور داشته باشد که رئیس جمهور یک کشور است، در حالی که این‌طور نیست.

این باورهای غلط حتی در صورتی که فرد شواهدی مبنی بر اشتباه بودن آن‌ها داشته باشد نیز از بین نمی‌روند. مثلا فرد ساکوتیک ممکن است باور داشته باشد که غذای او مسموم است و حتی اگر کسی از غذای او بخورد تا به او نشان دهد که این‌طور نیست، این فرد باور نمی‌کند. در مثالی دیگر، ممکن است فرد سایکوتیک باور داشته باشد که کسی افکار و رفتار او را کنترل می‌کند یا کسی همواره او را زیر نظر دارد.

نقش فرهنگ در تشخیص هذیان

دقت کنید که برای تشخیص هذیان باید به زمینه باورهای فرهنگی و مذهبی فرد توجه کنیم. باورهای فرهنگی و مذهبی به مجموعه‌ عقایدی گفته می‌شود که در یک گروه اجتماعی پذیرفته شده‌اند. این باورها معمولا ریشه در تاریخ، فرهنگ و مذهب آن جامعه دارند و به‌عنوان بخشی از هویت جمعی آن جامعه در نظر گرفته می‌شوند. چنین باورهایی، حتی اگر از نظر علمی یا منطقی درست نباشند، به‌ دلیل گستردگی پذیرش آن‌ها، به عنوان هذیان تلقی نمی‌شوند. برای مثال، بسیاری از قبایل آفریقایی، به‌ صورت گروهی به تاثیر جادو در زندگی افراد اعتقاد دارند و نمی‌توان این باور را جزو هذیان طبقه‌بندی کرد.

انواع مختلف هذیان

شکل‌های مختلفی از هذیان در اختلال سایکوتیک وجود دارند. در اینجا به رایج‌ترین انواع هذیان اشاره می‌کنیم.

• هذیان «آزار و اذیت» (Persecutory): در این شکل از هذیان، فرد باور دارد که فرد یا افرادی دیگر قصد آسیب رساندن به او را دارند. مثلا فکر می‌کند که کسی در حال تعقیب او است و می‌خواهد او را دستگیر کند.
• هذیان «ارجاعی» (Referential): در این شکل از هذیان فرد باور دارد که مخاطب و هدف کسانی در دنیای بیرون است. مثلا فکر می‌کند که افراد درون تلویزیون به‌طور مستقیم به او صحبت می‌کنند و می‌خواهند پیامی را به او برسانند.
• هذیان «حسادت» (Jealous): در هذیان حسادت، فرد به‌طور غیرمنطقی و بدون دلیل واقعی معتقد است که شریک زندگی‌اش به او خیانت می‌کند.
• هذیان «خودبزرگ‌بین» (Grandiose): در این شکل از هذیان، فرد بیش از حد به توانایی‌های خود باور دارد. برای مثال، ممکن است فردی باور داشته باشد که یک شخصیت مهم جهانی است که ماموریت نجات دنیا را دارد، در حالی که هیچ پایه و اساسی برای این باور وجود ندارد.
• هذیان «عاشق‌پنداری» (Erotomaniac): در این شکل از هذیان، فرد بدون داشتن هیچ مدرک محکمی برای این موضوع، باور دارد که اشخاص دیگر شیفته و عاشق او هستند.
• هذیان «منفی‌بافی» (Nihilistic): در این شکل از هذیان، فرد باور دارد که هر لحظه یک فاجعه بزرگ مثل آخرالزمان، حمله مردگان متحرک، حمله فضایی‌ها و... در شرف وقوع است.
• هذیان «جسمانی» (Somatic): در هذیان جسمانی، فرد معتقد است مشکل یا تغییر عجیبی در بدن او وجود دارد در حالی که این‌طور نیست. برای مثال، فکر می‌کند حشرات در زیر پوستش حرکت می‌کنند یا یکی از اندام‌های حیاتی‌اش از بین رفته است.

۲. توهم در اختلال سایکوتیک

تا این قسمت توضیح دادیم که هذیان در اختلال سایکوتیک چیست و چه انواعی دارد. علاوه بر هذیان، در بسیاری از موارد، افراد مبتلا به اختلال سایکوتیک «توهم» (Illusion) را تجربه می‌کنند، یعنی صداهایی را می‌شوند، تصاویری را می‌بینند، چیزهایی را لمس می‌کنند، بوهایی را می‌بوییند و مزه‌هایی را می‌چشند که در واقعیت اصلا وجود ندارد.

نوع توهمی که فرد تجربه می‌‌کند بسته به نوع اختلال سایکوتیک او می‌تواند متفاوت باشد. برای مثال، توهم شنوایی در افراد مبتلا به اختلال‌های طیف اسکیزوفرنی از بقیه انواع توهم رایج‌تر است. بسیازی از این افراد، صداهایی را می‌شوند که آن‌ها را به انجام کار خاصی تشویق یا تهدید می‌کند. مثلا صدا ممکن است بگوید «تو باید از خونه بری بیرون، اونجا همه منتظر تو هستند.». افرادی که در حال ترک مصرف شدید الکل هستند، بیشتر توهم‌های بینایی و لامسه‌ای را تجربه می‌کنند و افراد مبتلا به نوعی از «زوال عقل» (Dementia) به نام «لوی بادی» (Lewy body) نیز اغلب توهم بینایی دارند.

۳. گفتار نابه‌سامان

بسیاری از افراد مبتلا به اختلال سایکوتیک «گفتار نابه‌سامان» (Disorganized Speech) دارند؛ یعنی ممکن است در مرتب کردن افکار و گفتار خود ناموفق باشند و نتوانند بدون ارائه جزئیات بیش از حد، غیرضروری یا نامرتبط منظور خود را بیان کنند. به این شکل از گفتار «سالاد کلمه» (Word Salad) گفته می‌شود، یعنی کلمه‌ها به شکل تصادفی بیان می‌شوند و انسجام کافی برای شکل‌دهی یک مکالمه را ندارند.

این افراد ممکن است عبارات جدیدی را بسازند و بیان کنند که برای دیگران کاملا بی‌معنی است. همچنین، ممکن است یک جمله یا کلمه را بارها و بارها بیان کنند. حتی ممکن است ساختار جملات آن‌ها درست باشد اما جمله‌ها را در مکالمه به شکل کاملا بی‌ربط به کار ببرند. مثلا وقتی از آن‌ها می‌پرسید «تو از کدام شهر آمده‌ای؟» بگویند «ساعت دو ظهر است».

حالت دیگری از گفتار غیرعادی که در این افراد دیده می‌شود، «اکولالیا» (Echolalia) نام دارد. در اکولالیا، فرد گفته‌های دیگران را به شکلی بی‌معنی تکرار می‌کند، مثلا وقتی از او می‌پرسیم «آیا حال تو خوب است؟»، او می‌گوید «حال تو خوب است؟ حال تو خوب است؟ حال تو خوب است؟».

۴. حرکات غیرعادی

در بسیاری از موارد افراد مبتلا به اختلال ساکوتیک، حرکاتی غیرقابل پیشبینی انجام می‌دهند یا رفتارهای «کاتاتونیک» (Catatonic) دارند. «کاتاتونیا» (Catatonia) به سه حالت شناخته می‌شود. در حالت اول فرد برای مدت طولانی در یک وضعیت ثابت و بی‌حرکت می‌ماند و در برابر محرک‌های خارجی مثل درد، صدای بلند یا لمس هیچ واکنشی نشان نمی‌دهند. طی حالت دوم که «وضعیت‌گیری غیرعادی» (Posturing) نام دارد، فرد برای مدت طولانی یک وضعیت بدنی عجیب‌وغریب را حفظ می‌کند و در حالت سوم، فرد حرکت‌های تکراری و کلیشه‌ای دارد. یعنی برای مدت زیادی، دست‌ها و بدن خود را به‌طور غیرارادی و به شکلی تکراری تکان می‌دهد.

 علائم منفی در اختلال سایکوتیک چیست؟

علائم منفی سایکوتیک به قابلیت‌هایی گفته می‌شود که در افراد عادی وجود دارد اما فرد مبتلا به اختلال سایکوتیک از آن‌ها بی‌بهره است. معمولا علائم منفی زودتر از علائم مثبت بروز پیدا می‌کنند، وجود آن‌ها اثر مخرب‌تری نسبت به علائم مثبت در زندگی فرد دارد و سخت‌تر درمان می‌شوند. شاخص‌ترین علائم منفی در افراد سایکوتیک، عاطفه خطی، بی‌لذتی، گفتار کاهش یافته و فقدان ابتکار عمل است که در ادامه در مورد هر کدام از آن‌ها توضیح می‌دهیم.

۱. عاطفه خطی

افرادی که «عاطفه خطی» (Flatten Affect) دارند، در ظاهر سرد و بی‌روح به نظر می‌رسند. حالت چهره آن‌ها بی‌حس است و در موقعیت‌های گوناگون تغییر چندانی نمی‌کند، طوری که به نظر می‌رسد هیچ احساس و هیجانی ندارند. حتی لحن صدای آن‌ها صاف، یکنواخت و بدون هیجان است. همچنین، پاسخ بسیار کمی به شرایط هیجانی نشان می‌دهند. انگار که هیچ‌وقت چندان ناراحت یا خوشحال نیستند.

۲. بی‌لذتی در اختلال سایکوتیک

یکی دیگر از علائم منفی اختلال سایکوتیک «بی‌لذتی» (Anhedonia) است. فرد مبتلا به بی‌لذتی از چیزهایی که قبلا دوست داشته یا چیزهایی که عموم مردم لذت می‌برند، هیچ لذتی نمی‌برد. این قضیه فراتر از تغییر سلیقه و ذائقه است و تاثیر عمیقی بر زندگی فرد می‌گذارد.

۳. گفتار کاهش‌یافته

هنگامی که نشانه‌های اختلال سایکوتیک بروز پیدا می‌کند، با «گفتار کاهش‌یافته» (Reduced Speech) در افراد سایکوتیک مواجه می‌شویم. گفتار کاهش‌یافته به این معنا است که این افراد به‌طور قابل توجهی کمتر از میزانی که در گذشته صحبت می‌کردند، حرف می‌زنند. همچنین، ممکن است گفتار آن‌ها به شیوایی و سرعت گذشته نباشد.

۴. فقدان ابتکار عمل در اختلال سایکوتیک

«فقدان ابتکار عمل» (Lack Of Initiative) یکی دیگر از علائم منفی اختلال سایکوتیک است که به معنی از دست دادن انگیزه برای شروع و انجام کارها است. در این حالت، فرد به مرور توانایی و علاقه خود را برای انجام فعالیت‌های سابق از دست می‌دهد. طوری که ممکن است حتی انرژی لازم برای انجام وظایف روزمره مانند کار، تحصیل یا حتی انجام کارهای شخصی مانند نظافت را نداشته باشد.

یادگیری اختلال سایکوتیک با فرادرس

تا این بخش از مجله فرادرس توضیح دادیم اختلال سایکوتیک چیست و علائم مثبت و منفی آن را بررسی کردیم. در ادامه، ابتدا علائم شناختی و دیگر علائم اختلال سایکوتیک را معرفی می‌کنیم و سپس، در مورد انواع اختلال سایکوتیک، علت اختلال سایکوتیک و درمان آن صحبت می‌کنیم اما در صورتی که علاقه‌مند به یادگیری عمیق‌تر و اصولی‌تر اختلال‌های روانشناسی و روانپزشکی هستید، می‌توانید از مجموعه فیلم آموزشی آنلاین روانشناسی در فرادرس بهره بگیرید. در ادامه به فهرستی از این فیلم‌ها اشاره می‌کنیم.

• فیلم آموزش آسیب شناسی روانی ۱ در فرادرس 
• فیلم آموزش آسیب شناسی روانی ۲ – بخش اول در فرادرس 
• فیلم آموزش آسیب شناسی روانی ۲ – بخش دوم در فرادرس
• فیلم آموزش روانپزشکی + ۱۴ اختلال و نمونه بالینی در فرادرس
• فیلم آموزش آسیب شناسی روانی کودک و نوجوان در فرادرس 
• فیلم آموزش بررسی و شناخت انواع اختلال شخصیت در فرادرس

علائم شناختی در اختلال سایکوتیک چیست؟

علائم شناختی در اختلال سایکوتیک به شیوه تفکر فرد اشاره می‌کنند. اگرچه که این علائم برای تشخیص این اختلال به کار نمی‌روند اما بسیار رایج هستند. در ادامه به برخی از این علائم اشاره می‌کنیم.

• اختلال در توجه و تمرکز: برای افراد مبتلا به اختلال سایکوتیک دشوار است که بر روی موضوعات تمرکز کنند. آن‌ها اغلب حواس‌پرت به نظر می‌رسند، به طوری که انگار در جریان اتفاقات اطراف خود نیستند.
• مشکل در حافظه کاری: «حافظه کاری» (Working Memory) نوعی از حافظه است که اطلاعات را به‌صورت موقت ذخیره و پردازش می‌کند تا برای انجام فعالیت‌های شناختی مانند حل مسئله، یادگیری و تصمیم‌گیری استفاده شوند. به‌عنوان مثال، وقتی در حال حل یک مسئله ریاضی هستید و هم‌زمان عددها را در ذهن خود نگه می‌دارید تا مراحل بعدی را انجام دهید، از حافظه کاری خود استفاده می‌کنید. افراد سایکوتیک در این زمینه مشکل دارند. مثلا در مثال بالا ممکن است اعداد را به سرعت فراموش کنند.
• مشکل در برنامه‌ریزی و سازمان‌دهی فعالیت‌ها: این امر به دلیل کاهش «عملکرد اجرایی»‌ (Executive Function) رخ می‌دهد. عملکرد اجرایی مجموعه‌ای از فرایندهای ذهنی است که به ما اجازه می‌دهد مراحل انجام یک کار را شناسایی کنیم، از حواس‌پرتی‌ها بپرهیزیم و مراحل را با ترتیب مناسب اجرا کنیم. به همین علت، افراد سایکوتیک نمی‌توانند به درستی برای انجام کارهای خود برنامه‌ریزی کنند و به برنامه‌ریزی خود پایبند بمانند.

در کنار نشانه‌های مثبت، منفی و شناختی، علائم دیگری مثل عدم ارتباط چشمی، پرخاشگری، خشم زیاد، اضطراب، افسردگی، مشکلات خواب، سوءمصرف مواد به خصوص در مورد تنباکو و سیگار نیز در اختلال سایکوتیک دیده می‌شود. همچنین، مشکل در «مدیریت تکانه» (Impulse Control) در این افراد رایج است. برای مثال، ممکن است فرد مبتلا به اختلال سایکوتیک هر چیزی را که می‌خواهد، به محض دیدن آن بردارد یا گفته‌های خود را بسیار صریح و نامتناسب بیان کند.

انواع اختلال سایکوتیک

همان‌طور که پیش از این گفتیم، اختلال سایکوتیک یک اختلال واحد نیست بلکه مجموعه‌ای از اختلال‌های روانشناسی در این دسته قرار می‌گیرند. این اختلال‌ها از نظر مدت زمان، علائم و رویکردهای درمانی با هم متفاوت هستند اما همه شامل نوعی گسست از واقعیت هستند. در ادامه به انواع اختلال سایکوتیک بر اساس کتاب آسیب‌شناسی مرجع «راهنمای تشخیصی و آماری اختلال‌های روانی» (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders | DSM) اشاره می‌کنیم.

۱. اختلال اسکیزوفرنی چیست؟

اسکیزوفرنی یا شیزوفرنی مشهورترین و شاخص‌ترین اختلال سایکوتیک است. این اختلال با علائمی مانند توهم، هذیان‌، گفتار نابه‌سامان، رفتار نامتناسب با موقعیت، حرکت‌های غیرعادی یا کاتاتونیک، مشکلات شناختی و علائم منفی مشخص می‌شود.

برای تشخیص اختلال اسکیزوفرنی باید علائم منفی حداقل به مدت ۶ ماه و علائم مثبت حداقل به مدت ۱ ماه به‌طور پیوسته حضور داشته باشند و به حدی شدید باشند که منجر به اختلال در زندگی روزمره، کاری یا تحصیلی فرد شوند. در مطلب زیر از مجله فرادرس در مورد اختلال اسکیزوفرنی به شکل مفصل توضیح داده‌ایم.

۲. اختلال اسیکزوفرنی‌فورم چیست؟

در صورتی که فردی علائم مشابه اسکیزوفرنی داشته باشد اما این علائم به مدت کمتر از ۶ ماه طول بکشد، می‌گوییم این فرد دچار «اختلال اسکیزوفرنی‌فورم» (Schizophreniform Disorder) شده است. اگر علائم بیش از این مدت ادامه یابد، ممکن است تشخیص به اسکیزوفرنی تغییر کند.

۳. اختلال اسکیزوافکتیو چیست؟

در صورتی که علائم اسکیزوفرنی با نشانه‌های اختلال خلقی مثل «افسردگی» (Depression) یا «شیدایی» (Mania) همراه شود، می‌توانیم بگوییم که فرد مبتلا به «اختلال اسکیزوافکتیو» (Schizoaffective Disorder) است. در این اختلال ممکن است فرد در زمانی که اختلال‌های خلقی دیده نمی‌شوند هم توهم و هذیان داشته باشد. با این حال، در دیگر زمان‌ها، علائم خلقی غالب هستند.

۴. اختلال هذیانی چیست؟

در «اختلال هذیانی» (Delusional Disorder) فرد باورهای بسیار قوی و غیرواقعی دارد اما علائم روان‌پریشی کاملی که در اسکیزوفرنی دیده می‌شود، وجود ندارد. برای مثال، فردی ممکن است توهم یا گفتار نابه‌سامان را تجربه نکند اما بدون هیچ مدرکی باور داشته باشد که شخصی مشهور شیفته او است. برای تشخیص اختلال هذیانی این علائم باید حداقل به مدت یک ماه طول بکشند.

۵. اختلال سایکوتیک گذرا چیست؟

در «اختلال سایکوتیک گذرا» (Brief Psychotic Disorder) علائم سایکوتیک مانند توهم و هذیان‌ به شکلی ناگهانی ظهور پیدا می‌کنند اما کمتر از یک ماه طول می‌کشند. این اختلال، معمولا پس از یک استرس، تروما یا سوگ اتفاق می‌افتد و با درمان مناسب بیشتر افراد کاملا بهبود پیدا می‌کنند​.

۶. اختلال سایکوتیک ناشی از مصرف مواد یا دارو

علائم اختلال سایکوتیک ممکن است به علت مصرف مواد یا دارو نیز بروز پیدا کنند. «اختلال سایکوتیک ناشی از مصرف مواد» (Substance-Induced Psychotic Disorder) وضعیتی است که در آن فرد پس از مصرف مواد مخدر، داروهای خاص یا مواجهه با سموم دچار علائم سایکوتیک مانند هذیان، توهم و رفتارهای غیرعادی می‌شود. این علائم معمولا در مدت کوتاهی پس از ورود ماده به بدن ظاهر می‌شوند.

مواد محرکی مانند ماری‌جوانا، آمفتامین و کوکائین می‌توانند منجر به این نوع اختلال شوند. به عنوان مثال، فردی که کوکائین مصرف می‌کند ممکن است پس از چند ساعت دچار توهم‌های بینایی یا شنیداری شود و تصور کند که دیگران در حال تعقیب او هستند. علائم ناشی از مواد ممکن است با قطع مصرف مواد و درمان‌های پزشکی مناسب به تدریج از بین بروند اما در برخی موارد به علت مصرف مکرر مواد، حالت‌های سایکوتیک به حالتی مزمن و همیشگی تبدیل می‌شوند.

۷. اختلال سایکوتیک ناشی از بیماری‌های جسمانی دیگر

این شکل از اختلال سایکوتیک به عنوان یک عارضه جانبی در اثر بیماری‌های جسمانی دیگر مثل بیماری‌های زیر به وجود می‌آیند.

• بیماری‌های زوال عقل مثل آلزایمر
• بیماری‌های هورمونی مثل «اختلال ادیسون» (Addison’s Disease)، «اختلال کوشینگ» (Cushing Disorder) و اختلال شدید در غده تیروئید
• عفونت‌های مغزی و نخاعی
• بیماری لوپوس
• ‌بیماری Multiple Sclerosis یا MS
• سکته‌ مغزی، آسیب مغزی یا شرایط عصب‌شناسی دیگر
• کمبود شدید ویتامین B1 و B12

۸. اختلال‌های سایکوتیک نادر

تا اینجا توضیح دادیم که برخی از رایج‌ترین انواع اختلال سایکوتیک چیست. با این حال، اختلال‌های سایکوتیک دیگری نیز وجود دارند که بسیار به ندرت رخ می‌دهند اما آشنایی با آن‌ها خالی از لطف نیست. در ادامه به چند مورد از این اختلال‌ها اشاره می‌کنیم.

اختلال سایکوتیک مشترک چیست؟

«اختلال سایکوتیک مشترک» (Shared Psychotic Disorder) که به نام Folie à Deux هم شناخته می‌شود، اختلالی نادر است که در آن دو یا چند نفر که معمولا رابطه‌ی بسیار نزدیکی با هم دارند، توهم‌ها یا هذیان‌های مشترکی را تجربه می‌کنند. این اختلال اغلب به این حالت شکل می‌گیرند که فرد اصلی که معمولا شخصتی غالب‌تر دارد، دچار یک هذیان می‌شود و افراد دیگر که با او زندگی می‌کنند یا به او نزدیک هستند، این باور نادرست را به شکلی عمیق می‌پذیرند و به اشتراک می‌گذارند. این وضعیت معمولا در خانواده‌ها یا فرقه‌های بسته و جدا از دیگران رخ می‌دهد.

اختلال سایکوتیک اتوسکوپیک چیست؟

«اختلال سایکوتیک اتوسکوپیک» (Autoscopic Psychosis Disorder) یک وضعیت بسیار نادر است که در آن فرد تصویر بدن خود را مقابل خود می‌بیند. تفاوت این اختلال با دیگر اختلال‌های سایکوتیک این است که در این اختلال، فرد می‌داند که توهم او غیرواقعی است.

اختلال سایکوتیک پس از زایمان چیست؟

«اختلال سایکوتیک پس از زایمان» (Post Partum Psychosis Disorder) نوعی بسیار نادر از اختلال سایکوتیک است که به مدت کمی پس از زایمان برای زنان رخ می‌دهد. زنان مبتلا به این اختلال، اغلب افسردگی، توهم و افکار پریشان را تجربه می‌کنند. در چنین حالتی، احتمال آسیب رساندن آن‌ها به خود یا به نوزاد زیاد است. در نتیجه، مراقبت و درمان به موقع آن‌ها اهمیت ویژه‌ای دارد.

اختلال‌های خلقی سایکوتیک

در برخی از موارد، اختلال‌های خلقی شدید می‌توانند با علائم سایکوتیک همراه شوند. در ادامه در مورد ماهیت این اختلال‌ها و تفاوت آن‌ها با اختلال اسکیزوافکتیو توضیح می‌دهیم.

اختلال افسردگی سایکوتیک چیست؟

گاه افرادی که به افسردگی شدید مبتلا هستند، علائم سایکوتیکی مثل هذیان و توهم را هم تجربه می‌کنند. به این شکل از افسردگی، «اختلال افسردگی سایکوتیک» (Psychotic Depression Disorder) گفته می‌شود. افراد مبتلا به اختلال افسردگی سایکوتیک، همزمان که از علائم شدید افسردگی مانند احساس عمیق ناامیدی، خستگی و بی‌ارزشی رنج می‌برند، ارتباط خود را با واقعیت نیز از دست می‌‌دهند.

آیا اختلال افسردگی سایکوتیک با اختلال اسکیزوافکتیو یکسان است؟

اختلال افسردگی سایکوتیک با اختلال اسکیزوافکتیو یکسان نیست چراکه در افسردگی سایکوتیک، علائم روان‌پریشی صرفا در حضور دوره‌های افسردگی تجربه می‌شوند و به نظر می‌رسد که در اثر افسردگی به‌وجود می‌آیند اما در اختلال اسکیزوافکتیو، علائم روان‌پریشی در غیاب دوره‌های افسردگی نیز حضور دارند.

اختلال دوقطبی سایکوتیک چیست؟

یکی از انواع اختلال دو‌قطبی، «اختلال دو‌قطبی سایکوتیک» (Psychotic Bipolar Disorder) است که شامل دوره‌های شیدایی یا افسردگی همراه با علائم روان‌پریشی می‌شود. در این شرایط، افراد ممکن است دچار هذیان یا توهم شوند که معمولا با حالت‌های خلقی شدید آن‌ها همخوانی دارد. برای مثال، فرد در شیدایی احساس می‌کند قدرتی فوق‌العاده دارد و مامور نجات جهان است. در حالی که در افسردگی فکر می‌کند که دنیا در حال فروپاشی است و آخرالزمان در حال وقوع است.

آیا اختلال دوقطبی سایکوتیک با اختلال اسکیزوافکتیو یکسان است؟

اختلال دوقطبی سایکوتیک نیز مانند اختلال افسردگی سایکوتیک از اختلال اسکیزوافکتیو تمایز پیدا می‌کند. در اختلال دو قطبی سایکوتیک، علائم روان‌پریشی در طول دوره‌های شدید شیدایی یا افسردگی بروز می‌کند​ اما در اسکیزوافکتیو، فرد مبتلا، مستقل از علائم خلقی خود علائم روان‌پریشی دارد. یعنی حتی زمانی که در حالت شیدایی یا افسردگی نیست، توهم یا هذیان را تجربه می‌کند.

اختلال‌های شخصیت با علائم سایکوتیک

برخی از اختلال‌های شخصیت از جمله «اختلال شخصیت اسکیزوتایپال» (Schizotypal Personality Disorder) علائمی مشابه علائم سایکوتیک دارند. با این حال، طبق طبقه‌بندی اختلال‌های روانی در کتاب مرجع روانشناسی DSM، این دسته اختلال‌ها در دسته اختلال‌های شخصیت قرار می‌گیرند و جزو اختلال‌های سایکوتیک نیستند. برای آشنایی بشتر با اختلال‌های شخصیت می‌توانید از فیلم آموزش بررسی و شناخت انواع اختلال شخصیت در فرادرس استفاده کنید. لینک این فیلم در کادر زیر آورده شده است.

آیا اختلال شخصیت اسکیزوتایپال جزو اختلال سایکوتیک است؟

اختلال شخصیت اسکیزوتایپال یک اختلال شخصیت است که فرد مبتلا به آن رفتارهای غیرعادی انجام می‌دهد، حرف‌های عجیب‌وغریبی می‌زند و افکار جادویی دارد. «افکار جادویی» (Magical Thinking) به این معنی است که فرد بدون وجود هیچ مدرکی باور دارد حوادث بی‌ربط و تصادفی، معنی‌دار و مرتبط هستند. مثلا فکر می‌کند امروز باران باریده است زیرا او یک گردنبند مخصوص به گردن کرده است که ابرها را خشنود می‌کند.

افراد مبتلا به این اختلال هذیان می‌گویند اما توهم را تجربه نمی‌کنند. در نتیجه، این اختلال از اختلال‌هایی مثل طیف اسکیزوفرنی متفاوت است. همچنین، از آنجا که اختلال شخصیت اسکیزوتایپال جزو اختلال‌های شخصیت است، یک اختلال دیرپا است و از نظر مدت زمان حضور علائم با اختلال هذیانی تفاوت دارد. با این وجود، اختلال شخصیت اسکیزوتایپال در صورت عدم درمان مناسب و به‌موقع می‌تواند به اختلال اسکیزوفرنی تبدیل شود.

آیا اختلال شخصیت اسکیزویید جزو اختلال سایکوتیک است؟

«اختلال شخصیت اسکیزویید» (Schizoid Personality Disorder) یک اختلال شخصیت است که فرد مبتلا به آن تمایلی همیشگی به انزوای اجتماعی دارد. چنین فردی نسبت به روابط نزدیک بی‎‌میل است و در کل سرد و بی‌تفاوت به نظر می‌رسد. همچنین، عاطفه او بسیار محدود و اندک است، گویی از هیچ‌ چیزی هیجان‌زده نمی‌شود و لذت نمی‌برد.

می‌توان گفت که افراد اسکیزویید علائم منفی سایکوتیک را دارند. با این حال، علائم مثبت سایکوتیک مثل هذیان و توهم را تجربه نمی‌کنند. پس از این نظر، با اختلال‌هایی مثل اسکیزوفرنی متفاوت است. از سوی دیگر، اختلال شخصیت اسکیزویید یک اختلال طولانی‌مدت است که علائم ملایم‌تری نسبت به اختلال سایکوتیک دارد، در حالی که اختلال‌های سایکوتیک اغلب دوره‌ای هستند و علائم شدیدتری دارند. اختلال شخصیت اسکیزویید نیز در صورت عدم درمان می‌تواند به اختلال اسکیزوفرنی تبدیل شود.

آیا اختلال شخصیت پارانویید جزو اختلال سایکوتیک است؟

«اختلال شخصیت پارانويید» (Paranoid Personality Disorder) نیز یکی از انواع اختلال شخصیت است که فرد مبتلا به آن، بدون داشتن مدارک کافی نسبت به دیگران بی‌اعتماد و بدبین است. او باور دارد که دیگران قصد آسیب رساندن به او، فریب دادن او یا سوءاستفاده از او را دارند. افراد مبتلا به این اختلال توهم را تجربه نمی‌کنند. در صورتی که فردی توهم‌های پارانویید داشته باشد، ممکن است به «اختلال اسکیزوفرنی پارانویید» (Paranoid Schizophrenia Disorder) دچار باشند که نوعی از اسکیزوفرنی است.

همچنین، شدت افکار و باورهای بدبیانه در اختلال شخصیت پارانویید بسیار کمتر از اختلال هذیانی پارانویید است. یعنی در اختلال شخصیت پارانویید فرد رفتارهای واقعی دیگران را به شکل منفی سوءبرداشت می‌کند. برای مثال وقتی همکاران او در حال صحبت هستند، فکر می‌کند که آن‌ها دارند پشت سر او حرف می‌زنند. در حالی که فرد مبتلا به هذیان پارانویید افکاری کاملا دور از ذهن دارد. مثلا باور دارد که دولت به‌طور سری میکروفون‌هایی در خانه او کار گذاشته تا تمام مکالمات او را شنود کند. از سوی دیگر، اختلال شخصیت پارانویید نوعی اختلال شخصیت است. در نتیجه، اختلالی طولانی مدت و پایدار است اما اختلال هذیانی به صورت دوره‌ای تجربه‌ای می‌شود.

آیا اختلال شخصیت مرزی جزو اختلال سایکوتیک است؟

افراد مبتلا به «اختلال شخصیت مرزی» (Borderline Personality Disorder) به‌طور مداوم احساس پوچی، بی‌ارزشی و ترس از رها شدن را تجربه می‌کنند. نگاه آن‌ها به خود، دنیا و دیگران بی‌ثبات است و بین «بسیار خوب»‌ و «بسیار بد» تغییر می‌کند، خلق آن‌ها به سرعت عوض می‌شود، مدیریت هیجان و خشم برای آن‌ها مشکل است و «رفتارهای تکانشی» (Impulsive Behavior) دارند.

در حالت‌های شدید، این افراد ممکن است مسخ از واقعیت، توهم‌های شنوایی و افکار هذیانی پارانویید کوتاه‌مدت را تجربه کنند. با این حال، اختلال شخصیت مرزی نوعی اختلال شخصیت طولانی‌مدت و دیرپا است. در حالی که اختلال‌های سایکوتیک اغلب به صورت دوره‌ای تجربه می‌شوند. همچنین، در شخصیت رمزی، هیجان‌های شدید و غیرقابل‌ کنترل را می‌بینیم اما افراد مبتلا به اختلال سایکوتیک بی‌حس به نظر می‌رسند.

آیا اختلال شخصیت خودشیفته جزو اختلال سایکوتیک است؟

«اختلال شخصیت خودشیفته» (Narcissistic Personality Disorder)، دیگر اختلال شخصیت است که می‌تواند با علائم سایکوتیک همراه باشد. افراد مبتلا به این اختلال، بسیار خودمحور هستند، همدلی ندارند و نیازهای دیگران را نادیده می‌گیرند زیرا خودشان را شخصیتی بسیار مهم و بالاتر از دیگران می‌دانند، در حالی که در واقعیت چنین نیست.

این افراد توهمی تجربه نمی‌کنند اما معمولا باورهای غیرواقعی خودبزرگ‌بینانه دارند. در اختلال شخصیت خودشیفته نیز شدت باورهای غیرواقعی بسیار کمتر از اختلال هذیانی خودبزرگ‌بین است. برای مثال کسی که اختلال شخصیت خودشیفته دارد، فکر می‌کند شخصیتی بسیار خاص و محبوب دارد که هر کسی را مجاب می‌کند شیفته او بشود. در حالی که کسی که به اختلال هذیانی خودبزرگ‌بین مبتلا است، باور دارد یک ابرقهرمان است که برای نجات جهان برگزیده شده است. همچنین، اختلال شخصیت خودشیفته از این جهت با اختلال هذیانی متفاوت است که این اختلال، یک اختلال دیرپا و طولانی مدت است، در حالی که اختلال شخصیت هذیانی به صورت دوره‌ای رخ می‌دهد.

اختلال‌ سایکوتیک در کودکان

در بخش‌های قبلی توضیح دادیم که انواع اختلال سایکوتیک چیست و کدام‌ اختلال‌ها همراه با علائم سایکوتیک هستند اما توجه کنید که تمامی اختلال‌هایی که پیش از این نام بردیم، برای افراد بالاتر از ۱۸ سال تشخیص داده می‌شود. اختلال‌ سایکوتیک به ندرت در کودکان رخ می‌دهد و به خصوص به علت قوه تخیل فعال کودکان، تشخیص و تمایز آن در کودکان دشوار است. در نتیجه، این تشخیص حتما باید توسط متخصص روانپزشکی ماهر صورت بگیرد. مشهورترین اختلال ساکوتیک در کودکان، «اسکیزوفرنی کودکان» (Childhood Schizophrenia) نام دارد. در ادامه در مورد این اختلال توضیح می‌دهیم.

اسکیزوفرنی کودکان چیست؟

اختلال اسکیزوفرنی کودکان برای سنین زیر ۱۳ سال تشخیص داده می‌شود. این اختلال افکار، حافظه، ادراک و رفتار کودکان را تحت تاثیر قرار می‌دهد. بنابراین، بر روی زندگی و عملکرد آن‌ها تاثیر ژرفی دارد. علائم این اختلال همانند اختلال سایکوتیک در بزرگسالان شامل علائم منفی، مثبت و شناختی می‌شود. همچنین، ممکن است در کنار این موارد، علائم زیر نیز در کودکان دیده شود.

• تاخیر در توانایی‌های حرکتی مثل راه رفتن
• هیجان‌های نامناسب با موقعیت
• مشکلات گفتاری مثل اکولالیا
• مشکل در توجه و تمرکز
• ارتباط چشمی ضعیف
• مشکل در مدیریت تکانه
• عملکرد ضعیف در مدرسه
• مشکل در انجام وظایف روزمره مثل مسواک زدن

علت اختلال سایکوتیک چیست؟

علت اختلال سایکوتیک به طور دقیق مشخص نیست اما به طور کلی، می‌توان گفت این اختلال نتیجه تعامل پیچیده‌ای از عوامل ژنتیکی، زیست‌شناختی و محیطی است. در ادامه توضیح می‌دهیم که نقش هر یک از این موارد در شکل‌گیری اختلال سایکوتیک چیست.

نقش ژنتیک در اختلال‌های سایکوتیک

تحقیقات نشان داده‌اند که اگر یکی از اعضای خانواده مبتلا به اختلال سایکوتیک باشد، احتمال بیشتری برای بروز آن در سایر اعضای خانواده وجود دارد. این موضوع نشان می‌دهد که بخشی از علت بروز اختلال‌های سایکوتیک، به ژنتیک افراد مربوط است.

نقش شیمی مغز در اختلال‌های سایکوتیک

عدم تعادل در مواد شیمیایی مغز، به خصوص در سطح دوپامین و سروتونین، می‌تواند با علائم مثبت در اختلال سایکوتیک مرتبط باشد. این مواد شیمیایی نقش مهمی در تنظیم حالت‌های خلقی و توانایی ادراک و تفکر دارند. در نتیجه، تغییر در سطوح آن‌ها ممکن است منجر به توهم و هذیان‌ شود.

نقش عوامل محیطی در اختلال‌های سایکوتیک

برخی از عوامل محیطی مانند استرس‌های شدید، تروما یا سوءمصرف مواد مخدر می‌تواند در بروز یا تشدید علائم اختلال سایکوتیک نقش داشته باشد. برای مثال، تجربه‌ی تروما در کودکی یا استفاده از مواد مخدری مانند کوکائین و آمفتامین می‌توانند می‌تواند باعث ایجاد یا تشدید علائم سایکوتیک شود.

نقش اختلال‌های رشد مغزی در اختلال‌های سایکوتیک

برخی تحقیقات نشان می‌دهند که تغییرات در ساختار یا عملکرد مغز، به خصوص در بخش‌هایی که مربوط به تفکر، احساس و ادراک هستند، می‌تواند با بروز اختلال سایکوتیک مرتبط باشد. این تغییرات ممکن است در دوران رشد جنینی یا در سال‌های اولیه زندگی رخ دهند. برای مثال، مشکلات رشد مغزی در دوران بارداری، عفونت‌های دوران بارداری و مشکلات زمان زایمان، احتمال بروز اختلال سایکوتیک را افزایش می‌دهند. همچنین، ضربه شدید به مغز، آسیب مغزی و سکته مغزی در بزرگسالی نیز می‌تواند منجر به بروز علائم سایکوتیک شود.

درمان اختلال سایکوتیک چیست؟

برای درمان اختلال سایکوتیک معمولا ابتدا متخصص بررسی می‌کند که ریشه اختلال سایکوتیک چیست و سپس، بر روی درمان علت‌های ریشه‌ای آن تمرکز می‌کنند. بسیاری از افراد علائم سایکوتیک را به خاطر علل زمینه‌ای دیگری مثل بیماری‌های جسمانی، سوءمصرف الکل، سوءمصرف مواد، اختلال‌های خلقی شدید یا اختلال‌های شخصیتی تجربه می‌کنند. در نتیجه، درمان این موارد ریشه‌ای می‌تواند به کاهش و حذف علائم سایکوتیک آن‌ها منجر شود.

در صورتی که ریشه اختلال سایکوتیک، اختلال‌هایی مثل اسکیزوفرنی، اسکیزوفرنی‌فورم و اسکیزوافکتیو باشد، شیوه درمانی آن‌ها متفاوت است. به هر صورت، مادامی که علائم سایکوتیک وجود دارند، ضروری است که فرد به روانشناس و روانپزشک مراجعه نماید. توجه کنید که در صورت عدم درمان، این علائم به مرور زمان بهبود نمی‌یابند و نیاز به تشخیص و درمان فوری دارند.

تاثیر بینش در درمان اختلال سایکوتیک

نکته کلیدی در درمان اختلال‌های سایکوتیک این است که افراد مبتلا به این اختلال، معمولا نسبت به علائم و مشکل خود «بینش» (Insight) ندارند. یعنی متوجه نیستند که چیزی آن‌ها تجربه می‌کنند، واقعی نیست و نیاز به درمان دارد. برای همین، معمولا در برابر درمان مقاومت می‌کنند. از سوی دیگر، افرادی که افکار پارانویید دارند، حتی نسبت به درمان‌گران و فرایند درمان نگاه بدبینانه دارند.

همچنین، در برخی موارد، ذهن افراد مبتلا به اختلال سایکوتیک به قدری نابه‌سامان است که توانایی درک و همراهی با فرایند درمان را ندارد. برای همین، بسیار مهم است که اگر عزیز شما مبتلا به این اختلال است، فرایند درمان او را جدی بگیرید و در طی این فرایند او را همراهی کنید. اگر خود شما تشخیص اختلال سایکوتیک از متخصص دریافت کرده‌اید، ضروری است که به ایشان اعتماد کنید و با درمان‌گر خود همکاری کنید.

درمان شناختی رفتاری برای اختلال سایکوتیک

انواع روان‌درمانی از جمله «درمان شناختی رفتاری» (Cognitive Behavioral Therapy | CBT) به فرد مبتلا به اختلال سایکوتیک کمک می‌کند تا در درجه اول نسبت به اختلال خود بینش پیدا کند و علائم خود را بشناسد. سپس، بتواند این علائم را مدیریت کند و اجازه ندهد که این شرایط زندگی او را مختل کنند.

با استفاده از CBT، بیماران می‌توانند به‌ تدریج بین تجربه‌های واقعی و توهم یا هذیان‌ تمایز قائل شوند. همچنین، این روش در کاهش اضطراب و افسردگی همراه با اختلال‌های سایکوتیک موثر است و از این طریق به بهبود کیفیت زندگی و عملکرد روزمره بیماران کمک می‌کند. CBT به عنوان یک رویکرد غیر دارویی، مکمل درمان‌های دارویی محسوب می‌شود و در بسیاری از موارد می‌تواند نتایج مثبت و پایدار به همراه داشته باشد. در صورتی که علاقه دارید بیشتر با شیوه درمانی CBT آشنا شوید، می‌توانید از فیلم آموزشی آنلاین درمان شناختی-رفتاری CBT در فرادرس استفاده کنید.

خانواده‌درمانی

بسیاری از اوقات اطرافیان و خانواده افراد سایکوتیک نمی‌دانند که رویکرد مناسب در مقابل فرد مبتلا به اختلال سایکوتیک چیست و چطور در مقابل چنین فردی رفتار کنند تا به او کمک کرده باشند. این موضوع اهمیت ويژه‌ای دارد چراکه رفتارهای اشتباه با افراد سایکوتیک، می‌تواند آن‌ها را به سمت انزوا، اضطراب و افسردگی بیشتر سوق دهد و وضعیت آن‌ها را بدتر کند. در نتیجه، اطرافیان این افراد می‌توانند از «خانواده‌درمانی» (Family Therapy) استفاده کنند تا با شرایط فرد سایکوتیک آشنا شوند و یاد بگیرند که چطور می‌توانند برای بهبودی به او کمک کنند.

گروه‌درمانی

در «گروه‌‎درمانی» (Therapy) معمولا چند مراجعه‌کننده با شرایط نزدیک بهم به همراه یک یا دو درمان‌گر در اتاق درمان حضور دارند. این کار به مراجعه‌کننده‌ها کمک می‌کند تا درک کنند که تنها نیستند و افراد دیگری نیز در حال تلاش برای بهبودی در شرایط مشابه آن‌ها هستند. همچنین، مزیت دیگر گروه‌درمانی این است که مراجعه‌کننده‌ها می‌توانند از تجربه‌های کاربردی دیگران استفاده کنند.

استفاده از دارو برای درمان اختلال سایکوتیک

اغلب افراد مبتلا به اختلال سایکوتیک برای مدیریت علائم خود به کمک داروهای «ضد روان‌پریشی» (Antipsychotic) نیاز دارند. این داروها نحوه استفاده مغز از انتقال‌دهنده‌های عصبی را تغییر می‌دهند. دو نوع اصلی داروهای ضد روان‌پریشی وجود دارند که در ادامه در مورد هر کدام از آن‌ها توضیح می‌دهیم. توجه کنید که علاوه بر داروهای ضدروان‌پریشی، داروهای دیگری نیز ممکن است در درمان اختلال سایکوتیک به کار برود. مثلا بنزودیازپین‌ها برای کاهش حرکات کاتاتونیک موثر هستند. برخی داروهای دیگر نیز برای رفع عوارض جانبی داروهای ضدروان‌پریشی تجویز می‌شوند.

داروهای ضد روان‌پریشی نسل یک

داروهای ضد روان‌پریشی نسل یک معمولا عملکرد چندین انتقال‌دهنده عصبی از جمله دوپامین، استیل کولین، هیستامین و نوراپی‌فرین را مسدود می کنند. این داروها به عنوان داروهای آرام‌بخش شناخته می‌شوند و در کاهش علائم مثبت اختلال سایکوتیک موثر هستند اما مصرف طولانی این داروها عوارضی همچون کاهش انگیزه،‌ کندی حرکتی، کاهش احساسات و... را به دنبال دارد. به‌طور کل عوارض این داروها نسبت به عوارض داروهای نسل دوم بیشتر است. در نتیجه، کمتر تجویز می‌شوند.

داروهای ضد روان‌پریشی نسل دوم

داروهای ضد روان‌پریشی نسل دوم یا داروهای ضد روان‌پریشی غیرمعمول، عوارض کمتری دارند. بنابراین، بیشتر مورد استفاده قرار می‌گیرند. این داروها عملکرد دوپامین و سروتونین را در بخش خاصی از مغز مسدود و در بخش دیگری از مغز فعال می‌کنند.

بستری شدن برای اختلال سایکوتیک

گاهی اوقات شدت علائم اختلال سایکوتیک به حدی زیاد می‌شود که سلامت و ایمنی خود فرد یا اطرافیان او را به خطر می‌اندازد. برای مثال، برخی از افراد صداهایی می‌شوند که به آن‌ها دستور می‌دهد به دیگران یا خودشان آسیب برسانند. معمولا مدیریت چنین رفتارهایی برای خانواده فرد دشوار یا غیرممکن است. بنابراین، در چنین شرایطی، بستری شدن فرد سایکوتیک ضروری است.

همچنین، زمانی که فرد سایکوتیک، به دلیل عدم توانایی در تشخیص واقعیت یا رعایت برنامه‌های درمانی خود، به شدت آسیب‌پذیر شده باشد، بستری شدن می‌تواند به ارائه مراقبت‌های پزشکی فوری، نظارت مستمر و تنظیم داروهای لازم کمک کند. به هر صورت، هدف اصلی از بستری شدن، ایجاد محیطی امن برای بیمار و فراهم کردن درمان‌های تخصصی جهت بهبود وضعیت روانی او است.

چطور از اختلال سایکوتیک پیشگیری کنیم؟

اختلال سایکوتیک قابل پیشبینی نیست. همان‌طور که اشاره کردیم، عوامل متعدد ژنتیکی و محیطی بر روی بروز و شدت این اختلال تاثیر می‌گذارند. در نتیجه، نمی‌توانیم قاطعانه بگوییم که علت اختلال سایکوتیک چیست و آیا کسی علائم اختلال سایکوتیک را تجربه خواهد کرد یا خیر. با این حال، راهکارهایی وجود دارد که به کمک آن‌ها می‌توانید احتمال بروز اختلال سایکوتیک را کاهش دهید.

• از مصرف انواع مواد مخدر و الکل، به خصوص ماری‌جوانا در جوانی و نوجوانی خودداری کنید.
• هنگام ورزش کردن، کار در ساخت‌وساز، رانندگی با موتور و... از وسایل ایمنی سر استفاده کنید چراکه آسیب به مغز می‌تواند باعث بروز اختلال سایکوتیک شود.
• عفونت‌های درمان نشده، به خصوص عفونت‌های چشم و گوش را جدی بگیرید. این عفونت‌ها می‌توانند به مغز سرایت کنند و منجر به اختلال سایکوتیک شوند.
• رژیم غذایی متعادل داشته باشید و تلاش کنید وزن خود را در محدوده مناسب نگاه دارید.
• شرایط سلامت جسمانی به ویژه گردش خون و قلب خود را بررسی کنید. سکته قلبی می‌تواند منجر به سکته مغزی و در نتیجه ایجاد علائم سایکوتیک شود.
• تلاش کنید به کمک روش‌های ذهن‌آگاهی و مدیتیشن، استرس و اضطراب خود را مدیریت کنید، زیرا استرس شدید می‌تواند سبب بروز علائم سایکوتیک شود.

سوالات رایج

تا این بخش از مجله فرادرس، توضیح دادیم اختلال سایکوتیک چیست و در مورد علائم، انواع، علت و شیوه‌های درمان اختلال سایکوتیک صحبت کردیم. در ادامه به برخی از سوالات رایج در زمینه اختلال سایکوتیک پاسخ می‌دهیم اما آشنایی دقیق‌‌‌تر و کامل‌تر با اختلال‌ سایکوتیک نیازمند مطالعه بیشتر است. به همین منظور، شما می‌توانید از فیلم آموزش آنلاین سایکو چیست – اختلالات سایکوتیک، علل و انواع در مجموعه فیلم آموزشی آنلاین روانشناسی در فرادرس استفاده کنید.

تفاوت بین اختلال سایکوتیک و اختلال اسکیزوفرنی چیست؟

اختلال سایکوتیک به مجموعه‌ای از علائم و اختلال‌هایی گفته می‌شود که مرتبط با جدایی فرد از جهان واقعی هستند. در حالی که اختلال‌هایی مثل اختلال اسکیزوفرنی، اختلال اسکیزوفرنی‌فورم، اختلال اسکیزوافکتیو و... به نوعی زیرمجموعه اختلال سایکوتیک قرار می‌گیرند. یعنی تمام این اختلال‌ها، اختلال‌هایی هستند که علائم سایکوتیک دارند.

تفاوت بین اختلال نوروتیک و اختلال سایکوتیک چیست؟

اختلال سایکوتیک یا سایکوز به شرایطی اطلاق می‌شود که طی آن ادراک فرد از جهان واقعی مختل شود و قادر به تشخیص فرق بین واقعیت و توهم یا هذیان نیست. در حالی که اختلال «نوروتیک» (Neurotic) یا «نِوروز» (Neurosis) به حالتی گفته می‌شود که خلق فرد طبیعی نباشد و سطح بالایی از اندوه، نگرانی یا اضطراب را تجربه کند. توجه کنید که اضطراب به خودی خود باعث بروز اختلال سایکوتیک نمی‌شود اما ممکن است یک فرد همزمان در حالت‌های سایکوتیک و هم نوروتیک را تجربه کند.

نشانه‌های اولیه اختلال سایکوتیک چه زمانی پدیدار می‌شود؟

معمولا نشانه‌های اولیه اختلال‌های سایکوتیک مثل اسکیزوفرنی در ۲۰ تا ۳۰ سالگی افراد پدیدار می‌شود. در بسیاری از مواقع نیز اسکیزوفرنی در زنان در میان‌سالی بروز پیدا می‌کند.

نشانه‌های اولیه و هشداردهنده اختلال سایکوتیک چیست؟

نشانه‌های اولیه اختلال سایکوتیک به راحتی قابل تشخیص دادن نیستند. این نشانه‌ها می‌توانند فرد به فرد، بسته به نوع و علت اختلال سایکوتیک در فرد متفاوت باشند. به علاوه، این نشانه‌ها گاه تنها چند هفته یا چند روز قبل از بروز اختلال اصلی پدیدار می‌شوند. با این حال، برخی از نشان‌های هشداردهنده اختلال سایکوتیک عبارتند از:

• تغییر در احساس و هیجان‌: فرد ممکن است هراسان، شکاک یا پارانویید رفتار کند یا ممکن است به‌طور قابل توجهی هیجان کمتری از خود نشان دهد و بی‌حس به‌نظر برسد.
• تغییر در رفتار: مشکل در تمرکز، افکار پریشان، اجتناب از انجام فعالیت‌های همیشگی می‌تواند جزو تغییرات رفتاری هشداردهنده باشد.
• تغییر در میزان اجتماعی بودن: فرد ممکن است از دوستان و خانواده خود دوری کند.

فراوانی اختلال سایکوتیک در جامعه چقدر است؟

از هر ۱۰ هزار نفر بزرگسال حدود ۳ نفر مبتلا به اختلال سایکوتیک هستند. همچنین، از هر ۱۰ هزار نفر کودک، یکی از آن‌ها مبتلا به اسکیزوفرنی کودکان است.

آیا اختلال سایکوتیک قابل درمان است؟

مدت زمان و احتمال موفقتیت درمان اختلال سایکوتیک، به نوع اختلال بستگی دارد. بسیاری از افراد تنها یک دوره سایکوتیک را در زندگی خود تجربه می‌کنند که دیگر هرگز رخ نمی‌دهد. در دیگر افراد، ممکن است علائم به‌طور کامل از بین نروند اما به هر صورت، به کمک روان‌‎درمانی و دارودرمانی می‌توان آن‌ها به حدی تقلیل داد که فرد قادر به ادامه زندگی حرفه‌ای و اجتماعی خود باشد.

چطور به فرد مبتلا به اختلال سایکوتیک کمک کنیم؟

همان‌طور که توضیح دادیم افراد سایکوتیک نسبت به اختلال خود بینش ندارند و نمی‌توانند درک کنند که دچار یک اختلال سلامت روان هستند. آن‌ها ممکن است در مورد علائم خود صحبت کنند بدون اینکه متوجه باشند واقعی نیستند. در نتیجه، از قضاوت کردن آن‌ها، تمسخر آن‌ها یا بحث کردن با آن‌ها در مورد فرق بین واقعیت و وهم بپرهیزید. تنها با همدلی به آن‌ها گوش کنید تا حس کنند که شما به آن‌ها اهمیت می‌دهید و می‌خواهید کمک کنید. پس از اینکه فرد سایکوتیک به شما اعتماد کرد، می‌توانید او را به مراجعه به متخصص تشویق کنید.

آیا فرد مبتلا به اختلال سایکوتیک خطرناک است؟

افراد سایکوتیک، در صورت درمان مناسب و اجتناب از مواد مخدر و الکل، بیشتر از دیگر افراد دچار رفتارهای خشونت‌آمیز نمی‌شوند.

آیا فرد مبتلا به اختلال سایکوتیک در معرض خطر خودکشی است؟

درصد بالایی از افراد مبتلا به اختلال سایکوتیک افسردگی را نیز تجربه می‌کنند و بیشتر از دیگران در معرض خطر خودکشی هستند.

روش تشخیص اختلال سایکوتیک چیست؟

اختلال سایکوتیک با توجه به علائم فرد و سابقه خانواده فرد توسط روان‌پزشک تشخیص داده می‌شود. همچنین، ممکن است از نتایج آزمایش خون، اسکن مغزی و... برای کمک به تشخیص دقیق‌تر استفاده شود.

چه فیلم‌هایی در مورد اختلال سایکوتیک ساخته شده است؟

امروزه فیلم‌های متعددی با شخصیت‌های مبتلا به اختلال سایکوتیک ساخته شده است تا به مردم در درک ذهنیت افراد مبتلا به این اختلال کمک کند. از جمله این فیلم‌ها می‌توان «ذهن زیبا» (A Beautiful Mind)، «جزیره شاتر» (Shutter Island)، «باشگاه مشت‌زنی» (Fight Club)، «قوی سیاه» (Black Swan)، «زیبای وحشی» (Savage Grace) و... اشاره کرد. فیلم «پدر» (The Father) نیز اختلال سایکوتیک در اثر زوال عقل را به تصویر می‌کشد.

چه رمان‌هایی در مورد اختلال سایکوتیک نوشته شده است؟

رمان‌ها نیز همچون فیلم‌ها در درک بهتر ما از اختلال سایکوتیک موثر هستند. برای مثال، کتاب «مستاجر» (The Tenant) اثر «رولان توپور» (Roland Topor) به خوبی خواننده را با ذهن فردی مبتلا به اسکیزوفرنی پارانویید آشنا می‌کند. کتاب «من هرگز به تو قول یک باغ رز را ندادم» (I Never Promised You a Rose Garden) اثر «جوانا گرینبرگ» (Joanne Greenberg) نیز روایت جدال دختری نوجوان با اسکیزوفرنی است. همچنین، کتاب «اول ژانویه» (January First) نوشته «مایل اسکافیلد» (Michael Schofield) داستان پدری است که دختر شش ساله‌اش به اسکیزوفرنی مبتلا شده است.