دوپامین چیست؟ – به زبان ساده + نقش و عملکرد در بدن

دوپامین یک انتقال‌دهنده عصبی است که در مغز ساخته می‌شود و به عنوان «مرکز پاداش» در بسیاری از فعالیت‌های بدن مانند حافظه، حرکت، اشتیاق، خلق و خو، تمرکز و غیره، ایفای نقش می‌کند. بالا یا پایین بودن میزان این ناقل عصبی با بیماری‌های گوناگونی مانند پارکینسون، سندروم پای بی‌قرار و اختلال کم‌توجهی-بیش‌فعالی (ADHD) در ارتباط است. در این مطلب از مجله فرادرس یاد می‌گیریم که دوپامین چیست و نقش‌هایش در بدن را می‌شناسیم. روش‌های افزایش و کاهش دوپامین را معرفی می‌کنیم و اثر این هورمون روی اعتیاد را بررسی می‌کنیم. بیماری‌های مربوط به این هورمون را معرفی و بررسی کرده و سپس به سراغ دلایل تجویز و تزریق این هورمون به عنوان یک دارو به خصوص برای نوزادان نارس می‌رویم. در نهایت نیز پس از آشنایی با وظایف دوپامین در اندام‌ها و دستگاه‌های مختلف بدن، به این سوال جواب می‌دهیم که تفاوت سروتونین با دوپامین چیست.

دوپامین چیست؟

دوپامین یک مولکول است که در بدن به عنوان هورمون و انتقال‌دهنده عصبی نقش‌های گوناگونی را بر عهده دارد. این مولکول روی احساسات، افکار و بسیاری از اندام‌های مختلف بدن ما اثر می‌گذارد و اختلالات مربوط به آزادسازی آن منجر به بیماری‌های خاصی می‌شود که در ادامه این مطب از مجله فرادرس آن‌ها را بررسی خواهیم کرد.

دوپامین نوعی انتقال‌دهنده عصبی مونوآمین است که در مغز ساخته می‌شود و به عنوان یک پیام‌رسان شیمیایی بین سلول‌های عصبی مغز و همچنین بین مغز و دیگر اعضای بدن ایفای نقش می‌کند.

همانطور که گفتیم، دوپامین یک هورمون هم هست. دوپامین، اپی‌نفرین و نوراپی‌نفرین کاتکول‌آمین‌های اصلی هستند. کاتکول‌آمین‌ها در زمان استرس، واکنش جنگ و گریز را کنترل می‌کنند. پاسخ جنگ و گریز، به واکنش بدن به یک شرایط استرس‌زا اشاره دارد. این هورمون‌ها توسط غدد فوق کلیه ساخته می‌شوند، همچنین هیپوتالاموس، این هورمون را به عنوان نوروهورمون ترشح می‌کند.

نقش دوپامین در بدن چیست؟

دوپامین در بسیاری از فعالیت‌های بدن نقش دارد. در ادامه نقش‌های دوپامین را به عنوان انتقال‌دهنده عصبی و هورمون معرفی می‌کنیم.

1. یک انتقال دهنده عصبی: دوپامین اصلی‌ترین مولکول در سیستم پاداش مغز است، اما این به این معنا نیست که وظایف دیگری ندارد. در ادامه به تعدادی از فعالیت‌هایی اشاره می‌کنیم که دوپامین در آن‌ها نقش دارد.
   • حرکت
   • حافظه
   • پاداش و انگیزه
   • رفتار و ادراک
   • توجه و تمرکز
   • خواب
   • خلق و خو
   • یادگیری
   • تولید شیر
2. یک هورمون: به عنوان یک هورمون، دوپامین به خون ترشح می‌شود و در سندروم جنگ و گریز نقش کوچکی دارد. دیگر نقش‌های دوپامین به عنوان هورمون موارد زیر هستند.
   • انبساط عروق خونی (در دوزهای پایین) و انقباض عروق (در دوزهای بالا)
   • افزایش دفع سدیم (نمک) و اوره
   • کاهش تولید انسولین توسط پانکراس
   • آرام کردن حرکت مواد در داخل دستگاه گوارش و محافظت از پوشش دستگاه گوارش
   • کاهش فعالیت لنفوسیت‌ها

دوپامین چطور باعث شادی می‌شود؟

دوپامین به عنوان هورمون «حال خوب» شناخته می‌شود و باعث ایجاد حسی خوشایند در افراد می‌شود و بخشی از سیستم پاداش بدن است. این سیستم در طی تکامل شکل گرفت تا انسان‌ها به خودشان حس خوبی داشته باشند. اما چه زمانی؟ هنگامی که کاری انجام می دهیم که برای زنده ماندن به آن نیاز داریم، مثل غذا خوردن، نوشیدن، رقابت برای زنده ماندن و تولید مثل. بنابراین مغز انسان‌ها تمایل دارد که کارهایی را انجام دهد که باعث می‌شود سیستم پاداش، دوپامین ترشح کند.

زمانی که بدن این ناقل عصبی را ترشح می‌کند، فرد حس خوشایندی را تجربه می‌کند که باعث می‌شود برای تجربه‌ دوباره و هرچه بیشتر این حس، تلاش کند. به همین دلیل است که خوراکی‌های ناسالم و قند اعتیادآورند. این مواد باعث ترشح این هورمون به مقدار بسیار زیادی می‌شوند و فرد حس می‌کند که در قله دنیا ایستاده است، پس می‌خواهد این حس را دوباره تجربه کند.

تاثیر میزان‌های متفاوت دوپامین در بدن

تعادل دوپامین از اهمیت بالایی برخوردار است و در صورت به هم خوردن این تعادل فرد علائم خاصی را مشاهده خواهد کرد. با افزایش یا کاهش میزان این پیام‌رسان شیمیایی، بیماری های متفاوتی در فرد بروز پیدا می‌کنند.

اثرات تعادل دوپامین در بدن

در این صورت فرد این‌گونه به نظر می‌آید.

• شاد
• باانگیره
• آگاه و هوشیار
• متمرکز

اثرات ترشح کم دوپامین

در صورتی که میزان این انتقال‌دهنده عصبی در بدن کم‌تر از حد طبیعی و مورد نیاز باشد، علائم زیر مشاهده خواهد شد.

• خستگی
• بی‌اشتیاق
• ناراحت
• کاهش حافظه
• تغییرات خلق و خو
• مشکلات خواب
• مشکلات تمرکز
• کاهش میل جنسی

از‌جمله بیماری‌های مرتبط با غلظت پایین دوپامین، می‌توان به این موارد اشاره کرد.

1. اختلال کم‌توجهی-بیش‌فعالی (ADHD)
2. پارکینسون
3. سندروم پای بی‌قرار

فیلم سندرم پای بی‌قرار چیست؟ + علائم بالینی و مدیریت (فیلم آموزش رایگان) در فرادرس

کلیک کنید

اثرات ترشح زیاد دوپامین

بالا بودن میزان این انتقال‌دهنده عصبی در بدن نیز باعث بروز علائم خاصی می‌شود.

• سرخوشی
• پر انرژی بودن
• تمایل جنسی بالا
• مشکل داشتن در به خواب رفتن
• ضعف کنترل تکانه‌
• پرخاشگری

با بالا رفتن میزان دوپامین در بدن احتمال بروز این بیماری‌ها افزایش می‌یابد.

1. اعتیاد
2. شیدایی (Mania)
3. چاقی

روش‌های افزایش و کاهش دوپامین در بدن

تا اینجا متوجه شدیم که اگر مقدار دوپامین از تعادل خارج شود، علائم متفاوتی دیده می‌شوند و شاهد بروز بیماری‌های گوناگونی خواهیم بود. در نتیجه در مواجه با بعضی شرایط نیاز است که میزان دوپامین کاهش یابد، در حالی که گاهی نیز نیاز است میزان دوپامین افزایش پیدا کند. روش‌های پیش روی ما برای افزایش دوپامین چیست؟

برای افزایش این مولکول شیمیایی بنا به تشخیص پزشک و متناسب با بیماری، درمان‌های دارویی متنوعی وجود دارند اما روش‌های طبیعی افزایش دوپامین نیز کارآیی بالایی دارند و می‌توانند به افراد در جهت تنظیم کردن سطح دوپامین بدنشان کمک کنند. اگر می‌خواهید بدانید روش‌های طبیعی افزایش دوپامین چیست می‌توانیم موارد زیر را به شما پیشنهاد دهیم.

• ورزش منظم
• رژیم غذایی غنی از منیزیم و تیروزین
• خواب کافی
• گوش دادن به موسیقی
• نور طبیعی
• مصرف مکمل‌‌های خوراکی
• توجه به سلامت دستگاه گوارش
• مدیتیشن

در ادامه این مطلب از مجله فرادرس تمام این گزینه‌ها را با جزئیات بررسی خواهیم کرد.

روش‌‌های طبیعی افزایش دوپامین چیست؟

روش‌های طبیعی افزایش دوپامین شامل ورزش کردن، شرکت در فعالیت‌هایی که به فرد حس خوب و آرامش‌بخشی می‌دهند و استفاده از غذاهای غنی از پروتئین است. در ادامه به بررسی این موارد می‌پردازیم.

ورزش منظم

فعالیت فیزیکی ممکن است بتواند به افزایش این ناقل عصبی و افزایش سلامت روان کمک کند. تحقیقات نشان داده‌اند که ترشح دوپامین می‌تواند باعث افزایش تمایل افراد به ورزش کردن و حس خوب آن‌ها به فعالیت‌های فیزیکی شود، نتیجه این حس خوب، تکرار این روند است.

رژیم غذایی

غذاهای غنی از منیزیم و تیروزین (نوعی آمینواسید) برای افزایش این انتقال‌دهنده عصبی مفید هستند، زیرا بدن به منیزیم و تیروزین برای ساخت آن نیاز دارد. تیروزین جذب شده از غذا به مغز می‌رود و سپس به دوپامین تبدیل می‌شود. ازجمله منابع غذایی که تیروزین بالایی دارند، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد.

کاهش مصرف چربی‌های اشباع شده نیز روی ترشح و بازجذب دوپامین اثرگذار است. مصرف طولانی‌مدت چربی‌های اشباع ممکن است باعث کاهش پیام‌رسانی این هورمون شود. برای کاهش جذب چربی‌های اشباع می‌توان اقدامات زیر را دنبال کرد.

• کاهش میزان مصرف محصولات گوشتی فرآوری شده
• جداسازی چربی اضافه‌ گوشت
• تهیه گوشت قرمز بدون چربی
• جایگزین کردن موادی مانند حبوبات، آجیل، لوبیا و محصولات مبتنی بر سویا با گوشت
• تهیه و مصرف مرغ و گوشت پوست کنده شده
• استفاده از روغن‌های مایع مانند روغن زیتون یا روغن بادام زمینی به جای کره یا روغن نارگیل

خواب کافی

دوپامین در چرخه خواب-بیداری افراد نقش دارد و باعث بیداری می‌شود. فاکتورهایی مانند نور مصنوعی، سفر به منطقه زمانی متفاوت و سرکار رفتن در شیفت شب می‌تواند باعث بهم خوردن روند طبیعی ساعت زیستی بدن شود. همچنین اختلالات خواب که ترشح این ناقل عصبی را مختل می‌کنند نیز می‌توانند این ساعت زیستی بدن را بهم بزنند.

مواردی که در ادامه به آن‌ها اشاره می‌کنیم ممکن است به افراد در تنظیم چرخه خواب کمک کند.

• برنامه منظم برای ساعت خواب و بیداری
• اختصاص زمانی برای ریلکس کردن کمی قبل از رفتن به تخت خواب
• کاهش میزان نور و صدا در اتاق خواب
• تنظیم دمای اتاق خواب
• عدم مصرف کافئین از بعد از ظهر به بعد
• جدا کردن فضای خواب از محل کار یا مطالعه

گوش دادن به موسیقی

تحقیقات نشان داده‌اند که گوش دادن به موسیقی ممکن است باعث آزاد شدن این انتقال‌دهنده عصبی شود. در حقیقت حس رضایت‌بخش حاصل از گوش دادن به موسیقی، مسیر پاداش را در مغز فعال می‌کند. این موضوع یکی از دلایل اهمیت بسیار بالای موسیقی در زندگی انسان است.

«موسیقی درمانی» (Music Therapy) پتانسیل این را دارد که درمان کمکی در مسیر درمان بعضی اختلالات روحی مانند افسردگی یا تفاوت‌های ذهنی و روانی مانند ADHD باشد.

نور طبیعی

در صورت کاهش مدت زمان قرارگیری یک فرد در معرض نور طبیعی، میزان آزادسازی انتقال‌دهنده‌های عصبی تاثیرگذار بر خلق و خو مانند دوپامین و سروتونین در بدن آن شخص کاهش می‌یابد. بنابراین برای افزایش میزان این مولکول بهتر است هر روز از فواید نور خورشید استفاده کنیم و ساعاتی را به فعالیت در فضای باز اختصاص دهیم.

نکته: در ساعت اوج میزان اشعه فرابنفش (به طور معمول از ساعت ۱۰ صبح تا ۲ بعد از ظهر) بهتر است بدون ضدآفتاب در فضای آزاد حضور نداشته باشید. اشعه فرابنفش می تواند به پوست آسیب زده و باعث بروز مشکلات متعددی بشود.

مصرف مکمل‌های خوراکی

بدن برای ساخت دوپامین به ویتامین‌ها و مواد معدنی مختلفی مانند آهن، فولات (ویتامین B9) و ویتامین B6 نیاز دارد. اگر بدن به میزان کافی به این موارد دسترسی نداشته باشد، ممکن است در ساخت دوپامین مورد نیازش دچار مشکل شود.

برای اطمینان از عدم کمبود ویتامین‌ها و مواد معدنی می‌توانید آزمایش خون بدهید و سپس در صورت نیاز با مشورت پزشک متخصص، از مکمل‌های خوراکی استفاده کنید.

توجه به سلامت دستگاه گوارش

میکروب‌های سیستم گوارش می‌توانند روی انتقال‌دهنده‌های عصبی، ازجمله دوپامین تاثیر بگذارند. شرایط روحی مانند افسردگی و اضطراب نیز می‌توانند باعث تغییراتی در میکروب‌های دستگاه گوارش شوند. مصرف مواد خوراکی پروبیوتیک باعث ایجاد تعادل سالمی از میکروارگانیسم‌ها در بدن می‌شود و نتیجه آن را می‌توان در سلامت روحی افراد نیز مشاهده کرد. 

مدیتیشن

مدیتیشن تمرینی برای پاکسازی ذهن، تمرکز بر خود و رهاسازی افکار است. مدیتیشن را می‌توان نشسته، خوابیده و حتی در هنگام پیاده‌روی انجام داد و تاثیر آن را روی بهبود سلامت جسم و روان مشاهده کرد. تحقیقات نشان داده‌اند که مدیتیشن می‌تواند باعث افزایش سطح این هورمون در بدن شود.

البته هنوز کاملا مشخص نیست که افزایش این ناقل عصبی فقط در بدن افرادی رخ می‌دهد که مدیتیشن را منظم انجام می‌دهند و در این زمینه باتجربه هستند یا در بدن افرادی که به تازگی مدیتیشن را شروع کرده‌اند هم اتفاق می‌افتد.

یادگیری روانشناسی با فرادرس

سلامت روان تاثیر بسیار زیادی بر کیفیت زندگی و میزان رضایت افراد از زندگی و رفتارهای روزمره‌شان دارد. امروزه علم ثابت کرده است که علاوه بر عوامل محیطی، مولکول‌های زیستی، بیماری‌ها و اختلالات گوناگون توانایی اثرگذاری بر نحوه تفکر، عمل و احساس افراد را دارند. در این مطلب از فرادرس گفتیم که دوپامین چیست و تاثیر افزایش و کاهش آن در بدن را بررسی کردیم، اما این هورمون تنها انتقال‌دهنده عصبی تاثیرگذار بر سلامت جسم و روان انسان نیست.

بسیاری از اختلالات روحی نتیجه تاثیر عوامل محیطی مانند استرس یا شوک‌های عصبی بر بدن ما هستند. روند درمان و حل چالش‌های مربوط به سلامت روان به طور معمول طولانی است، زیرا این اختلالات یکدفعه ایجاد نمی‌شوند و اکثر افراد نشانه‌های اولیه بیماری‌هایی مثل افسردگی، اضطراب اجتماعی و غیره را نادیده می‌گیرند. شناخت بیشتر نسبت به چالش‌های مربوط به سلامت روان و بیماری‌های روانی می‌تواند به ما کمک کند تا علاوه بر بهبود کیفیت زندگی شخصی، در اجتماع نیز فردی سالم برای برقراری ارتباط باشیم.

چنانچه علاقه‌مند به مسائل مربوط به سلامت روان هستید، فرادرس دوره‌های متنوعی را در این زمینه تهیه و منتشر کرده است که استفاده از آن‌ها را به شما توصیه می‌کنیم. در ادامه چند فیلم آموزشی فرادرس را که مربوط به موضوع اصلی این مطلب هستند به شما معرفی کرده‌ایم.

• فیلم آموزش روانشناسی فیزیولوژیک فرادرس
• فیلم آموزش فیزیولوژی سیستم عصبی مرکزی فرادرس
• فیلم آموزش فارماکولوژی داروهای موثر بر سیستم عصبی خودمختار یا اتونوم ANS فرادرس
• فیلم آموزش روانشناسی عمومی یک
• فیلم آموزش آرامش روانی و دور کردن اضطراب و استرس

اگر تمایل دارید اطلاعات خود را در بخش‌های مختلف روانشناسی افزایش دهید، به شما پیشنهاد می‌کنیم به صفحه‌ مجموعه فیلم‌های آموزش روانشناسی فرادرس مراجعه کنید.

• مجموعه فیلم‌های آموزش روانشناسی فرادرس

دوپامین و اعتیاد

اعتیاد یک بیماری فیزولوژیک است که باعث فعال شدن سیستم پاداش در مغز می‌شود و با توجه به تاثیر دوپامین در این سیستم ممکن است این سوال پیش بیاید که آیا می‌توان به این مولکول معتاد شد؟ بدن نمی تواند به دوپامین اعتیاد پیدا کند چون این مولکول را از غذا یا دارو به دست نمی‌آورد و دوپامین را خودش می‌سازد، اما می‌تواند به هر فعالیتی که باعث افزایش میزان این انتقال‌دهنده عصبی می‌شود، اعتیاد پیدا کند. 

فیلم آموزش روانشناسی اعتیاد + نکات کاربردی + گواهینامه در فرادرس

کلیک کنید

دوپامین به تنهایی مسئول اعتیاد نیست.

با وجود نقش بسیار مهم دوپامین در سیستم پاداش بدن، نمی‌توان این انتقال‌دهنده عصبی را به تنهایی مسئول اعتیاد دانست. در شبکه‌های اجتماعی نظریه‌ای مطرح شده است که دوپامین را مسئول لذت نبردن مردم از فعالیت‌های ساده‌ زندگی می‌داند. بر طبق این عقیده که محبوب هم هست، تفریحات دنیای مدرن که سرعت بالایی دارند، مغز انسان را به نحوی تغییر داده‌اند که ما به خیلی از فعالیت‌های روزمره‌ انسان مدرن اعتیاد پیدا کنیم. در ادامه‌ روش‌هایی مثل «سم‌زدایی دوپامین» (Dopamine Detox) برای جلوگیری یا رهایی از این اعتیاد مدرن مطرح می‌شوند.

متخصصان این نظریه را رد کرده‌اند. گروهی اعتقاد دارند که آزادسازی زیاد این ناقل عصبی باعث ایجاد نوعی مقاومت به این مولکول می‌شود. به بیان دیگر، بدن در طول زمان به مقدار بیشتری دوپامین نیاز دارد تا یک تاثیر یکسان در آن ایجاد شود. اما هیچ تحقیقی چنین چیزی را ثابت نکرده است و این عقیده که در شبکه‌های اجتماعی می‌چرخد، در تحقیقات دانشمندان ثابت نشده است. در ادامه این مطلب از مجله فرادرس خواهیم گفت که سم‌زدایی دوپامین چیست و آن را با جزئیات کامل‌تری معرفی و بررسی خواهیم کرد.

فعالیت‌های اثرگذار روی آزادسازی دوپامین چیست؟

پیش‌تر گفتیم که دوپامین به‌تنهایی اعتیادآور نیست اما شناخت فعالیت‌هایی که باعث آزادسازی آن می‌شود به ما در شناخت فعالیت‌های اعتیادآور کمک می‌‌کند. به بیان ساده، هر کاری که باعث ایجاد حس خوب شود، می‌تواند این انتقال‌دهنده عصبی را در مغز آزاد کند. بعضی از این فعالیت‌ها، راه‌های خوبی هستند که میزان دوپامین بدن را به حد مورد نیازش می‌رسانند اما بعضی فعالیت‌های دیگر روش خوبی برای افزایش دوپامین نیستند. ازجمله رایج‌ترین فعالیت‌هایی که باعث آزادسازی دوپامین می‌شوند، می‌توان به این موارد اشاره کرد.

• رابطه جنسی
• خوردن یک غذای خوشمزه
• ورزش
• گوش دادن به موسیقی
• کافئین
• مصرف تفریحی مواد یا الکل
• مدیتیشن

بعضی از این موارد را پیش‌تر، در قسمت راه‌های طبیعی افزایش این هورمون و انتقال‌دهنده عصبی بررسی کردیم. در ادامه به سراغ رفتارهای پرخطر وابسته به این فعالیت‌ها و آسیب‌های ناشی از آن خواهیم رفت.

رفتارهای پرخطر وابسته به دوپامین

تا اینجا گفتیم که فواید ترشح این ناقل عصبی چیست، اما توجه به این نکته ضروری است که زیاده‌روی در انجام کارهایی که ترشح دوپامین را تحریک می‌کنند، می‌تواند به «اعتیاد رفتاری» (Behavioral Addiction) منجر شود. مثال‌های زیر، ازجمله اعتیادهای رفتاری رایج هستند.

• کار
• بازی‌های ویدیویی
• ورزش
• قمار
• استفاده از اینترنت

انجام این کارها باعث ترشح دوپامین می‌شود و این به این معنی است که این کارها می‌توانند حس خوبی را در افراد مختلف ایجاد کنند.

اعتیاد رفتاری چیست؟

زمانی که افراد زمان بسیار زیادی را صرف انجام یک فعالیت خاص می‌کنند و رسیدگی به دیگر وظایف و فعالیت‌های مهم را نادیده می‌گیرند، احتمال می‌رود که شخص درگیر اعتیاد رفتاری شده باشد. این ناتوانی در توقف این فعالیت‌ها با وجود پیامدهای منفی آن‌ها باعث بروز رفتارهای اعتیادگونه می‌شود.

اعتیاد رفتاری الگویی مشابه با اعتیاد به مواد مخدر دارد و می‌تواند مشکلات زیادی را در بخش‌های مختلف زندگی شخص ایجاد کند. این رفتارها همچنین می‌توانند باعث استرس مزمن شوند و ترک آن‌ها برای شخص درگیر بسیار دشوار است.

در ادامه تعدادی از مثال‌های رایج در زمینه اعتیاد رفتاری را بررسی می‌کنیم.

اعتیاد به رابطه جنسی

وابستگی به رابطه‌ جنسی می‌تواند به نوعی اعتیاد تبدیل شود. رابطه جنسی باعث حسی خوشایند در فرد می‌شود، بنابراین ممکن است فرد برای تجربه ممتد این حس خوب به سراغ روش‌های ناامنی برود که آسیب‌زا هستند، مثل روابط جنسی نامشروع یا عدم توجه به روش‌های پیشگیری از بیماری‌های مقاربتی.

اختلالات مربوط به غذا

نمونه دیگری از رفتارهای پرخطر که می‌توان ریشه آن‌ها را در ترشح این ناقل عصبی پیدا کرد، غذا خوردن است. بدن ما به غذا و انرژی نیاز دارد، بنابراین طبیعی است که ما تمایل به غذا خوردن و تجربه مزه‌های خوب و دلنشین داریم. اما غذاخوردن می‌تواند از کنترل خارج شود و یک روند خطرآفرین ایجاد کند که به آن «اعتیاد به غذا» (Food Addiction) می‌گویند. در این شرایط، فرد برای رفع نیازهای غذایی خود غذا نمی‌خورد بلکه برای بیشتر تجربه‌ کردن حس خوب حاصل از غذا خوردن، غذا می‌خورد.

اختلالات مصرف الکل و مواد مخدر

افرادی که اعتیاد به مواد مخدر یا الکل دارند، بدنشان با هر بار مصرف، میزان زیادی دوپامین ترشح می‌کند، به همین دلیل تمایل به مصرف بیشتر دارند. با فعال شدن مسیر پاداش توسط این انتقال‌دهنده عصبی، شخص مصرف کننده به طور پیوسته تشویق می‌شود که دوباره به سراغ مواد مخدر یا الکل برود و به مرور زمان اعتیاد به این مواد شکل می‌گیرد.

اعتیاد به مواد مخدر و الکل می‌تواند زندگی فرد را در خطر قرار دهد. علاوه بر خطرات جسمی که حتی می‌توانند مرگبار باشند، این مواد بر روی زندگی اطرافیان فرد درگیر اعتیاد هم تاثیرات قابل توجهی دارد.

راه‌ پیشگیری از وابستگی به دوپامین چیست؟

با وجود اینکه ترشح دوپامین برای بسیاری از فعالیت‌های بدن ضروری است، این نکته نیز مهم است که به ترشح آن وابستگی به وجود نیاید. در ادامه چند روش برای مدیریت وابستگی به این مولکول را معرفی می‌کنیم.

• تعیین حد و مرز برای فعالیت‌ها: اگر قصد دارید از استفاده بیش از حد از یک چیز خوب پیشگیری کنید، برای میزان درگیری با آن فعالیت یا شی حد و مرز تعیین کنید. برای مثال ورزش کردن برای فردی حس خوبی دارد، برای جلوگیری از این که زیاد درگیر ورزش شود، به او توصیه می‌شود که برنامه ورزشی مشخصی داشته باشد و با آن پیش برود.
• تمرینات آرامش‌بخش: فعالیت‌های خودمراقبتی ساده‌ مانند نفس عمیق کشیدن به افراد توان بازیابی آرامششان را در طول روز و برای رهایی از استرس‌های روزمره می‌دهد. این گونه فعالیت‌ها کمک می‌کنند تا کمتر نیاز به انجام فعالیت‌های ترشح‌کننده دوپامین را احساس کنیم. از جمله تمرینات آرامش‌بخش می‌توان به «تخیل فعال» (Guided Imagery)، تمرینات ساده کششی برای آرام‌سازی عضلات، رایحه‌درمانی و یوگا اشاره کرد.
• آگاه بودن راجع به فعالیت: آگاه بودن از تاثیر یک فعالیت بر روی ذهن و جسم به اشخاص کمک می‌کند تا برنامه‌ریزی درست‌تری راجع به شدت درگیر شدن با یک فعالیت، داشته باشند. در این زمینه توصیه می‌شود به احساسات، افکار و نگرانی‌هایتان در حین انجام یک فعالیت و بعد از آن فکر کنید و با ذهنی باز راجع به میزان درگیری با یک کار تصمیم بگیرید.

در صورتی که سطح استرس و اضطراب روزانه شما بالاست و برای رفع آن به دنبال راه‌هایی موثر و کاربردی می‌گردید، خواندن مطلب «مقابله با استرس — چطور استرس را از خود دور کنیم؟» از مجله فرادرس را به شما توصیه می‌کنیم.

سم‌زدایی دوپامین چیست؟

«سم‌زدایی دوپامین» یک روش رفتاردرمانی شناختی است که اولین بار توسط دکتر «کامرون سپه» (Cameron Sepah) برای کمک به افرادی با رفتارهای اعتیادگونه، بی‌فکر و عجولانه توسعه داده شد. بر اساس این روش، فرد به جای پاسخ دادن به یک محرک یا میل آنی برای رسیدن به احساس رضایت حاصل از ترشح دوپامین، به نیروی اراده‌اش برای مدیریت محرک‌های مختلف تکیه می‌کند.

به بیان دیگر با زندگی در جوامع دیجیتال به عنوان یک انسان مدرن، هر روزه در معرض حجم زیادی اعلان، پیام، تماس و مواردی از این قبیل هستیم که ما را تشویق به پاسخ‌ دادن در لحظه می‌کنند. بر اساس این روش رفتاردرمانی، به جای پاسخ‌های اتوماتیک به این محرک‌ها که دوپامین را سریع ولی برای مدت زمان کوتاهی در مغز آزاد می‌کنند، به مغز اجازه می‌دهیم تا در برابر این بمباران‌های اعتیادآور استراحت کرده و خودش را دوباره تنظیم کند.

ایده کلی این است که به خودمان فرصتی برای تنها بودن و حتی بی‌حوصله شدن بدهیم یا به سراغ پیدا کردن حس خوب در فعالیت‌های ساده‌ و طبیعی‌تر برویم. به این ترتیب قادر خواهیم بود تا دوباره کنترل زندگیمان را به دست بگیریم و همچنین رفتارهای اجباری که با شادی زیستن ما تداخل دارند را شناسایی کنیم.

نقش دوپامین در درد

در این بخش نقش کلیدی دوپامین در تنظیم درک درد و تسکین آن را بررسی می‌کنیم که در بخش‌های خاصی از مغز رخ می‌دهد. این بخش‌ها شامل موارد زیر هستند.

• اینسولا (Insula)
• تالاموس
• عقده‌های قاعده‌ای (Basal Ganglia)
• قشر سینگولیت قدامی (Anterior Cingulate Cortex)
• ماده خاکستری اطراف مجرا (Periaqueductal Gray)

تعدادی از مهم‌ترین بیماری‌های زوال عصبی با فعالیت غیرعادی سیستم دوپامین همراه هستند به همین دلیل، اصلی‌ترین درمان‌های دارویی این بیماری‌ها با تغییر اثرات دوپامین کار می‌کنند. برای مثال بیماری پارکینسون با از دست رفتن سلول‌های ترشح کننده دوپامین در ناحیه‌ای از مغز به نام «جسم سیاه» (Substantia Nigra) ایجاد می‌شود. ماده پیش‌ساز متابولیسمی دوپامین «ال-دوپا» (L-Dopa) نام دارد که در صنعت داروسازی می‌توانند آن را به صورت صنعتی بسازند و به عنوان یک دارو برای درمان پارکینسون استفاده می‌شود.

میزان پایین دوپامین احتمالاُ یکی از دلایل دردی است که افراد مبتلا به پارکینسون تجربه می‌کنند. همچنین انتقال عصبی غیر نرمال دوپامین در بیماران درگیر با بیماری‌های تحلیل عصبی مانند «فیبرومیالژیا» (Fibromyaliga)، «سندروم سوزش دهان» (Burning Mouth Syndrome) و «نوروپاتی دیابتی دردناک» (Painful Diabetic Neuropathy) مشخص شده است.

هنگام تجربه درد شدید پس از جراحت، سیگنال‌های درد از محل آسیب به نخاع فرستاده می‌شوند. نخاع این پیام را به سلول‌های مغز می‌رساند و آن‌ها پیام را در سراسر مغز پخش می‌کنند. در شرایط درد مزمن، نورون‌ها حتی زمانی که جراحتی وجود ندارد، پیام درد را به مغز مخابره می‌کنند. در یک مطالعه نشان داده شد که امکان تاثیرگذاری دوپامین در شرایط درد مزمن وجود دارد. در طی این تحقیق آزمایشی حیوانی انجام شد که سلول‌های حاوی دوپامین را حیوانات مدل حذف می‌کردند و به این ترتیب، درد کاهش یافت.

بیماری‌ها و اختلالات مرتبط با دوپامین

سیستم دوپامین نقش مهمی در بسیاری از وضعیت‌های پزشکی ایجاد می‌کند، مانند پارکینسون، اختلال کم‌توجهی-بیش‌فعالی (ADHD)، پیری مغز، حمله پانیک و اعتیاد. در ادامه بعضی از این موارد را با جزئیات بررسی می‌کنیم تا متوجه شویم که در این اختلالات نقش دوپامین چیست.

فیلم آموزش داروهای موثر بر سیستم عصبی مرکزی | نوروفارماکولوژی – بخش یکم در فرادرس

کلیک کنید

پیری مغز

بر اساس گزارش تعدادی از مطالعات، کاهش مرتبط با سن در مقدار سنتز دوپامین و تراکم گیرنده‌های دوپامین در مغز دیده شده است. این کاهش در نواحی «جسم مخطط» (Striatum) و قشر خارجی (Extrastriate Cortex) مغز رخ داده است. به نظر می‌رسد که کاهش دوپامین به واسطه افزایش سن، مسئول بسیاری از علائم نورولوژیکی است که در هنگام پیری مشاهده می‌شوند، مانند کاهش حرکت دست‌ها و  سفتی غیرمعمول ماهیچه‌ها.

پارکینسون

بیماری پارکینسون یک اختلال مربوط به سن است که با اختلالات حرکتی مانند سفتی و گرفتگی بدن، آرام کردن حرکات و لرزش اعضای بدن در هنگام عدم استفاده از آن‌ها ارتباط دارد. در مراحل پیشرفته بیماری، پارکینسون به زوال عقل و در نهایت مرگ منتهی می‌شود. علائم اصلی به واسطه از دست رفتن سلول‌های ترشح کننده دوپامین در ناحیه جسم سیاه مغز ایجاد می‌شوند. این سلول‌ها بسیار آسیب‌پذیر هستند و آسیب‌های مختلفی که در ادامه تعدادی از آن‌ها را نام برده‌ایم، می‌توانند باعث از بین رفتنشان شوند.

• انسفالیت
• ضربه‌های مغزی مکرر که در هنگام ورزش رخ می‌دهند.
• بعضی از انواع مسمومیت شیمیایی مانند MPTP

چنین عواملی سندروم پارکینسون را در افراد ایجاد می‌کند که علائم اصلی آن مشابه با بیماری پارکینسون است. نکته‌ای که در مورد بیماری پارکینسون وجود دارد این است که در بسیاری از بیماران مبتلا به پارکینسون دلیل از دست رفتن این سلول‌ها مشخص نیست.

اختلال کم‌توجهی-بیش‌فعالی (ADHD)

تغییر در انتقال عصبی دوپامین در «اختلال کم‌توجهی-بیش‌فعالی» (Attention Deficit Hyperactivity Disorder | ADHD) نقش دارد که منجر به «کنترل شناختی» (Cognitive Control) معیوب می‌شود. این شرایط همراه با مشکل در تنظیم و کنترل موارد متعددی است که به سه مورد از آن‌ها در ادامه اشاره کرده‌ایم.

• «کنترل توجه» (Attentional Control): انتخاب کردن چیزی که فرد می‌خواهد روی آن تمرکز کند و نادیده گرفتن چیز دیگر
• «کنترل مهاری» (Inhibitory Control): مهار تکانه‌ها و پاسخ‌های طبیعی و مبتنی بر عادت
• «حافظه کاری» (Working Memory): فراموش کردن مسائل یا از دست دادن جزئیات و عدم توجه به آن‌ها

ارتباط‌های ژنتیکی بین گیرنده‌های دوپامین، انتقال‌دهنده دوپامین و ‌ADHD وجود دارد. بعضی از مهم‌ترین روش‌های درمانی موثر برای ADHD داروهای «محرک روانی» (Psychostimulants) هستند. ازجمله این داروها می‌توان به متیل فنیدات (با نام‌های تجاری ریتالین یا کنسرتا) و آمفتامین (با نام‌های تجاری ایوک، آدرال و دگزدرین) اشاره کرد که سطح دوپامین و نوراپی‌نفرین مغز را افزایش می‌دهند.

حمله پانیک

انتقال‌دهنده‌های عصبی زیادی ازجمله دوپامین، سروتونین، نوراپی‌نفرین، گلوتامات و GABA در شرایط استرس و اضطراب بالا تحت تاثیر قرار می‌گیرند، میزان بالای استرس می‌تواند منجر به حمله پانیک شود. اما برای درک کامل برهم کنش این نوروترنسمیترها با یکدیگر در حین یک حمله پانیک، مطالعات بیشتری نیاز است.

در مورد نقش دوپامین در اضطراب هنوز اطلاعات کاملی در دست نیست اما مشاهده شده است که بعضی آنتی‌سایکوتیک‌ها یا داروهای ضدروان‌پریشی که تولید دوپامین را تحت تاثیر قرار می‌دهند، توانایی درمان اضطراب را دارند. هرچند این موضوع ممکن است به توانایی دوپامین در بروز احساس اعتماد به نفس نسبت داده شود، زیرا این احساس توانایی کاهش اضطراب را دارد.

حالت تهوع

حالت تهوع و استفراغ به طور گسترده با فعالیت در ناحیه پوسترمای بصل النخاع که در ساقه مغز قرار دارد، در منطقه‌ تحریک‌کننده گیرنده‌های شیمیایی (Chemoreceptor Trigger Zone) ایجاد می‌شوند. در این منطقه تعداد زیادی از گیرنده‌های دوپامین وجود دارند. بنابراین داروهایی که باعث فعال‌سازی این گیرنده‌ها شوند، پتانسیل بالایی برای ایجاد حالت تهوع دارند. ازجمله این داروها می‌توان به داروهای درمان پارکینسون و آگونیست‌های دوپامین مثل آپومرفین اشاره کرد.

داروهای اثرگذار روی فعالیت یا سطح دوپامین چیست؟

برای بعضی اختلالات و بیماری‌ها نیاز است که میزان دوپامین را افزایش دهیم یا با استفاده از موادی مانند آگونیست‌های دوپامین فعالیت‌های دوپامین را در بدن به راه بیاندازیم. در مقابل برای درمان یا کنترل بعضی بیمار‌ی‌های دیگر مانند اسکیزوفرنی باید جلوی اتصال دوپامین به گیرنده‌هایش گرفته شود، بنابراین از آنتاگونیست‌های دوپامین استفاده می‌شود. گروه سوم داروهای مرتبط با دوپامین، مهارکنندگان بازجذب دوپامین هستند که برای درمان بیماری‌هایی مثل افسردگی یا اعتیاد تجویز می‌شوند. در ادامه این سه دسته را با جزئیات بیشتری بررسی می‌کنیم.

آگونیست‌ دوپامین چیست؟

آگونیست‌ها یا هم‌کنش‌های دوپامین داروهایی هستند که عملکرد دوپامین به عنوان یک انتقال‌دهنده عصبی را تقلید می‌کنند. آگونیست‌های دوپامین به گیرنده‌های دوپامین در مغز متصل می‌شوند و آن‌ها را فعال می‌کنند، بنابراین سلول‌های عصبی همان واکنشی را نشان می‌دهند که در صورت حضور دوپامین نشان می‌دادند.

آگونیست‌های دوپامین برای درمان پارکینسون، افسردگی، سندروم پای بی‌قرار، ADHD، میل جنسی پایین و هایپرپرولاکتینمی استفاده می‌شوند. ازجمله داروهایی که آگونیست دوپامین هستند، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد.

آنتاگونیست دوپامین چیست؟

آنتاگونیست‌های دوپامین داروهایی هستند که به گیرنده‌های دوپامین در مغز می‌چسبند، بنابراین دوپامین به سلول‌های عصبی گیرنده‌ پیام متصل نمی‌شود و آن‌ها را تحریک نمی‌کند. بسیاری از داروهای «ضد روان‌پریشی» (Antipsychotic) آنتاگونیست‌های دوپامین هستند. از این داروها برای درمان اسکیزوفرنی، اختلال دوقطبی، تهوع و استفراغ استفاده می شود.

مهارکنندگان بازجذب دوپامین

دوپامین ازجمله انتقال‌دهنده‌های عصبی است که پس از فعالیتش باید توسط سلول ترشح‌کننده بازجذب و تخریب شود. مهارکنندگان بازجذب دوپامین داروهایی هستند که از ورود مجدد دوپامین به سلول و تخریب آن، جلوگیری می‌کنند، بنابراین میزان دوپامین در دسترس برای سلول‌های عصبی مغز، افزایش می‌یابد.

این داروها برای درمان افسردگی و حمله‌ خواب یا نارکولپسی (Narcolepsy) استفاده می‌شود، همچنین برای غلبه بر اعتیاد‌هایی مانند اعتیاد به سیگار، پرخوری عصبی و پرخوری استفاده می‌شوند.

دوپامین به عنوان دارو

دوپامین به عنوان یک داروی تولید شده در کارخانه‌های داروسازی با نام‌های تجاری مختلفی به بازار عرضه می‌شود و در لیست داروهای ضروری سازمان جهانی بهداشت قرار دارد. این دارو برای موارد زیر به خصوص در درمان نوزادان تازه متولد شده استفاده می‌شود.

• فشار خون بسیار پایین
• ضربان قلب پایین
• ایست قلبی

دوپامین به صورت داخل وریدی تزریق می‌شود ولی نیمه عمر پایینی در پلاسما دارد به همین دلیل به طور معمول آن را یک‌باره به بدن تزریق نمی‌کنند. نیمه عمر دوپامین در پلاسما در بزرگسالان حدود یک دقیقه، در نوزادان دو دقیقه و در نوزادان نارس تا پنج دقیقه است. توجه داشته باشید که نحوه تزریق و مصرف این دارو با تشخیص پزشک و شرایط خاص هر بیمار صورت می‌گیرد و این موارد ذکر شده می‌توانند برای تمام بیماران کاربردی نباشد.

تاثیر داروی دوپامین چیست؟

تاثیر این دارو به دز مصرفی آن بستگی دارد اما به طور کلی می‌توان موارد زیر را از اثرات این دارو دانست.

• افزایش دفع سدیم توسط کلیه‌ها
• افزایش تولید ادرار
• افزایش ضربان قلب
• افزایش فشار خون

در دزهای پایین از طریق سیستم عصبی سماتیک باعث افزایش نیرو انقباض عضله قلب و ضربان قلب می‌شود، بنابراین برون‌ده قلبی و فشار خون زیاد می‌شوند. در دزهای بالا انقباض عروق نیز مشاهده می‌شود که می‌تواند فشار خون را بالاتر ببرد.

عوارض

این دارو نیز مانند تمام درمان‌های دارویی ممکن است عوارضی به همراه داشته باشد که رایج‌ترین آن‌ها موارد زیر هستند.

• سردرد
• حالت تهوع
• استفراغ
• اضطراب
• لرز
• مور‌ مور شدن
• ضربان قلب نامنظم
• گر گرفتگی
• نفس‌نفس زدن

اما عوارض جدی داروی دوپامین چیست؟

در صورت استفاده از دوز‌های نامناسب این دارو ممکن است عوارضی جدی‌تر و بسیار آسیب‌زا در انتظار بیمار باشد. از جمله عوارض جدی دوپامین می‌توان به موارد زیر اشاره کرد.

• احساس سبکی سر و سیاهی رفتن چشم ها
• درد در قفسه سینه
• ضربان قلب سریع، کند یا کوبنده
• نفس‌نفس زدن
• احساس سرما
• کرختی
• ظاهر آبی رنگ دست یا پا
• تیره شدن یا تغییر رنگ پوست در دست‌ها یا پا
• آریتمی قلبی
• آسیب کلیوی
• قانقاریای دست و پا در دزهای بالا

تداخل دارویی

دوپامین ممکن است با این داروها تداخل داشته باشد.

• دروپردیول (Droperidol)
• اپی‌نفرین
• هالوپریدول (Haloperidol)
• میدودرین (Midodrine)
• فنی‌توئین (Phenytoin)
• وازوپرسین (Vasopressin)
• ادرارآور (Diuretics)
• ضدافسردگی‌ها
• مسدودکننده‌های بتا (Beta Blockers)
• داروهای سرماخوردگی حاوی آنتی‌هیستامین یا ضد احتقان
• فنوتیازین (Phenothiazines)

در صورت مصرف هر یک از این موارد، حتما به پزشک معالج خود اطلاع دهید که این داروها را استفاده می‌کنید.

وظایف دوپامین در بخش‌های مختلف بدن

در ابتدا گفتیم که در سیستم عصبی و در دیگر نقاط بدن وظایف دوپامین چیست، بعضی از آن‌ها را نام بردیم و بررسی نیز کردیم. در این بخش قصد داریم به سراغ نقاط هدف این نوروترنسمیتر در بدن برویم و عملکرد آن را بشناسیم. خارج از سیستم عصبی دوپامین در کلیه‌ها، پانکراس و سیستم ایمنی ایفای نقش می‌کند. با وجود تمام ناشناخته‌هایی که راجع به عملکرد دوپامین در این اندام‌ها وجود دارد، اطلاعات کشف شده حاکی از نقش مهم دوپامین در اندام‌های دیگر بدن هستند.

سیستم عصبی مرکزی

درون مغز دوپامین نقش‌های مهمی در کارکردهای اجرایی، «کنترل جنبشی» (Motor Control)، انگیزه، برانگیختگی و پاداش دارد. دوپامین در فرآیندهای دیگری نیز نقش دارد که سه نمونه از مثال‌های آن را در ادامه گفته‌ایم.

• شیردهی
• ارضای نیاز جنسی
• حالت تهوع

نورون‌های دوپامینرژیک که دوپامین را می‌سازند، تعداد کمی دارند و حدود چهارصدهزار عدد از این سلول‌ها در مغز انسان وجود دارد. بنابراین آسیب به این سلول‌ها تبعات بسیار جدی به همراه دارد.

خارج از سیستم عصبی مرکزی

دوپامین از سد خونی-مغزی عبور نمی‌کند، بنابراین سنتز و فعالیت آن در نواحی دیگر بدن تا حد زیادی مستقل از سنتز و عملکرد آن در مغز است. در این بخش فعالیت این انتقال‌دهنده عصبی در پانکراس، کلیه و سیستم ایمنی را بررسی می‌کنیم.

پانکراس

فعالیت دوپامین در پانکراس پیچیده است. پانکراس از دو بخش اندوکرین و اگزوکرین تشکیل شده است. فعالیت بخش اگزوکرین پانکراس سنتز و ترشح آنزیم‌های گوارشی و مواد دیگری مثل دوپامین به روده است. فعالیت این دوپامین ترشح شده به روده، مشخص نیست اما گمان می‌رود که از موکوس روده در مقابل آسیب محافظت می‌کند و همچنین حرکت مواد در دستگاه گوارش را کند می‌کند. اما در بخش اندوکرین پانکراس نقش دوپامین چیست؟

جزایر پانکراس، بخش اندوکرین را می‌سازند که هورمون‌هایی مانند انسولین را تولید و ترشح می‌کند. شواهدی وجود دارد که سلول‌های بتای پانکراس که انسولین را سنتز می‌کنند، گیرنده‌های دوپامین دارند و دوپامین روی این سلول‌ها برای کاهش ترشح انسولین، اثر می‌گذارد.

فیلم آموزش بیوشیمی ویتامین ها و هورمون ها در فرادرس

کلیک کنید

کلیه

سیستم دوپامینرژیک کلیوی در سلول‌های نفرون واقع شده است که دارای تمام انواع گیرنده‌های دوپامین هستند. دوپامین اثرگذار روی این سلول‌ها توسط دیگر سلول‌های کلیوی ساخته و آزاد می‌شوند. اما چرا در کلیه دوپامین ساخته می‌شود؟ نقش این دوپامین چیست؟

اثر دوپامین باعث افزایش خون‌رسانی به کلیه، افزایش سرعت فیلتراسیون گلومرولی و افزایش دفع سدیم در ادرار می‌شود. به همین دلیل، نقص در عملکرد کلیوی دوپامین می تواند منجر به کاهش دفع سدیم و در نتیجه ایجاد فشار خون بالا شود.

به نظر می‌رسد که نقص در تولید این نوروترنسمیتر یا گیرنده‌های آن می‌تواند منجر به مشکلاتی مانند استرس اکسیداتیو، اِدم و فشار خون ژنتیکی شود. همچنین استرس اکسیداتیو می‌تواند باعث افزایش فشار خون شود. این نقص در سیستم دوپامین می‌تواند ناشی از عوامل ژنتیکی یا فشار خون بالا باشد.

سیستم ایمنی

دوپامین روی گیرنده‌های موجود در سلول‌های سیستم ایمنی به خصوص لنفوسیت‌ها، اثر می‌گذارد و سطح فعال‌سازی لنفوسیت‌ها را کاهش می‌دهد. همچنین سلول‌های ایمنی موجود در طحال، مغز استخوان و دستگاه گردش خون را تحت تاثیر قرار می‌دهد.

 تفاوت سروتونین و دوپامین چیست؟

دوپامین و سروتونین هر دو انتقال‌دهنده عصبی هستند و فعالیت‌ها و فرآیند‌های متعددی را در بدن تنظیم می‌کنند. با وجود این که سروتونین و دوپامین روی فعالیت‌های مشترک زیادی اثرگذار هستند، تاثیراتشان تفاوت‌هایی دارد که در این بخش از این مطلب از مجله فرادرس به آن خواهیم پرداخت تا متوجه شویم تفاوت سروتونین با دوپامین چیست.

اثر دوپامین و سروتونین روی افسردگی

افسردگی نیز مانند اختلالات روانی دیگر یک شرایط پیچیده است که توسط عوامل متعددی ایجاد می‌شود. دوپامین و سروتونین، هر دو در افسردگی نقش دارند.

این هورمون در سیستم پاداش بدن نقش مهمی دارد. زمانی که ما برای یک هدف تلاش می‌کنیم با رسیدن به آن، حس رضایت و موفقیت خواهیم داشت، این حس‌ها تا حدی به دلیل رهاسازی حجم زیادی دوپامین در بدن ماست. بعضی از علائمی که یک فرد افسرده تجربه می‌کند، شامل این موارد است.

• انگیزه پایین
• احساس درماندگی
• بی‌علاقگی به چیزهایی که پیش‌تر به آن‌ها علاقه داشته است.

متخصصان معتقدند که ارتباطی بین اختلال در عملکرد سیستم دوپامین و این علائم وجود دارد. به نظر می‌رسد که این اختلال می‌تواند در اثر استرس کوتاه مدت یا طولانی، درد یا تروما ایجاد شود.

در رابطه با تاثیر سروتونین روی افسردگی بیش از ۵۰ سال است که تحقیقات متعددی انجام شده است و نتایج به دست آمده حاکی از آن است که کمبود سروتونین دلیل افسردگی نیست اما درمان‌های دارویی که سروتونین را افزایش می‌دهند، راه درمانی موثری برای درمان افسردگی هستند. در اصل سروتونین روی نحوه پردازش احساسات فرد اثر می‌گذارد که می‌تواند خلق و خوی کلی فرد را تعیین کند.

اثر دوپامین و سروتونین روی خواب

چرخه خواب و بیداری افراد توسط غده کوچکی در مغز به نام «غده پینه‌آل» (‌Pineal Gland) تنظیم می‌شود که گیرنده‌های این هورمون و سروتونین روی غشای سلول‌های سازنده آن وجود دارد. این غده متوجه وجود نور یا تاریک شدن فضا به واسطه چشم‌ها می‌شود. پیام‌رسان‌های شیمیایی این سیگنال‌ها را به نحوی ترجمه می‌کنند که هورمون خواب که ملاتونین نام دارد، تولید شود.

دوپامین باعث بیداری می‌شود. مواد مخدری که باعث افزایش این هورمون می‌شوند، هوشیاری را افزایش می‌دهند. ازجمله این مواد می‌توان به آمفتامین اشاره کرد. همچنین بیماری‌هایی که میزان دوپامین را کاهش می‌دهند، مانند پارکینسون، اغلب باعث خواب‌آلودگی می‌شوند.

دوپامین در غده پینه‌آل می‌تواند اثرگذاری نوراپی‌نفرین را متوقف کند. نوراپی‌نفرین، یک انتقال‌دهنده عصبی است که در ساخت و ترشح ملاتونین نقش دارد. بنابراین زمانی که دوپامین ترشح می‌شود و بدن را تحت تاثیر قرار می‌دهد، غده پینه آل ملاتونین کم‌تری می‌سازد و آزاد می‌کند و نتیجه این موضوع، بیدار ماندن است.

تاثیر سروتونین در تنظیم چرخه خواب پیچیده است. در حالی که می‌تواند در حفظ خواب اثرگذار باشد، توانایی جلوگیری از به خواب رفتن را نیز دارد. تاثیر سروتونین روی خواب به این بستگی دارد که از کجای مغز ترشح شده است و به چه گیرنده‌ای متصل می‌شود، البته عوامل دیگری نیز در اثرگذاری آن نقش دارند.

میزان بالای سروتونین در بخشی از مغز به نام «هسته رافه» باعث بیداری می‌شود ولی تجمع سروتونین در این ناحیه طی زمان ممکن است باعث به خواب رفتن شود. سروتونین در پیشگیری از خواب با حرکت سریع چشم که به آن «خواب REM» نیز می‌گویند، نقش دارد. مطالعات نشان داده اند که افزایش سطح سروتونین به وسیله داروهای مهارکننده انتخابی بازجذب سروتونین باعث کاهش خواب با حرکت سریع چشم شده است.

با وجود نقش دوگانه سروتونین در بیدار ماندن و به خواب رفتن، این مولکول، پیش‌ساز ملاتونین است و غده پینه‌آل برای ساخت ملاتونین به وجود سروتونین نیاز دارد.

اثر دوپامین و سروتونین روی هضم

پیش‌تر گفتیم که این هورمون فقط در مغز تولید و آزاد نمی‌شود بلکه در روده نیز حضور دارد. سروتونین نیز در روده تولید می‌شود و هر دو در فرآیند هضم نقش دارند. دوپامین اثر پیچیده‌ای روی فرآیند هضم دارد که به طور کامل شناخته نشده است. با این حال می‌دانیم که دوپامین ترشح انسولین از پانکراس را تنظیم می‌کند که قبلا به آن پرداختیم.

این هورمون حرکت مواد در روده کوچک و کولون را تسهیل می‌کند. همچنین از غشا مخاطی دستگاه گوارش محافظت می‌کند، بنابراین ممکن است از زخم معده پیشگیری کند. میزان سروتونین در روده بسیار بالاست، به طوری که ۹۵ درصد سروتونین بدن در روده‌ها قرار دارد. سروتونین هنگام ورود غذا به روده کوچک آزاد می‌شود تا به انقباضات روده کمک کند، به این ترتیب باعث حرکت غذا در روده می‌شود.

در هنگام مصرف یک ماده حساسیت‌زا یا مسموم، روده‌ها سروتونین بیشتری ترشح می‌کنند تا با افزایش انقباضات دستگاه گوارش مواد غذایی حساسیت‌زا را از بدن دفع کند. این افزایش ترشح سروتونین به طور معمول منجر به اسهال یا استفراغ می‌شود. در مقابل اگر در روده‌ها میزان سروتونین کم باشد، فرد دچار یبوست می شود.

جمع‌بندی

در این مطلب از جمله فرادرس یاد گرفتیم که دوپامین چیست، با روش‌های افزایش و کاهش آن آشنا شدیم، بیماری‌های مربوط به عدم تعادل سطح این هورمون بدن را شناختیم، دوپامین را به عنوان یک دارو بررسی کردیم و در نهایت اثرات دوپامین و سروتونین را روی خواب، افسردگی و هضم مقایسه کردیم.

این  مولکول در مغز یک انتقال‌دهنده عصبی است که در حافظه، سیستم پاداش، توجه و تمرکز، خواب، خلق و خو، یادگیری و تولید شیر نقش دارد. اما دوپامین یک هورمون هم هست و به عنوان یک هورمون در دیگر اعضای بدن نقش‌های مختلفی دارد، مانند کاهش تولید انسولین در پانکراس، کاهش فعالیت لنفوسیت‌ها، آرام‌تر کردن حرکت مواد در روده‌ها، محافظت از غشا مخاطی دستگاه گوارش و غیره.

دوپامین به واسطه حضور در سیستم پاداش باعث ایجاد حس خوب می‌شود. زمانی که این انتقال‌دهنده عصبی در بدن ترشح می‌شود، حس خوشایندی که تجربه می‌کنیم ما را ترغیب می‌کند تا رفتاری که باعث ترشح دوپامین شده است را دوباره تکرار کنیم.

با تغییر سطح دوپامین، علائم متفاوتی در افراد بروز پیدا می کنند، در جدول زیر این نشانه‌ها را در سه سطح کاهش، تعادل و افزایش دوپامین گردآوری کرده‌ایم.

با بهم خوردن تعادل دوپامین در بدن احتمال ابتلا به بیماری‌های مختلفی مانند پارکینسون، افسردگی، ADHD و غیره به وجود می‌آید. برای درمان یا کنترل این بیماری‌ها و برگرداندن میزان دوپامین به مقدار طبیعی مورد نیاز، سه دسته دارو وجود دارند.

• آگونیست‌های دوپامین: داروهایی که عملکرد دوپامین به عنوان یک انتقال‌دهنده عصبی را تقلید می‌کنند.
• آنتاگونیست‌های دوپامین: جلوی اتصال دوپامین به گیرنده‌هایش در مغز را می‌گیرند.
• مهارکنندگان بازجذب دوپامین: از ورود مجدد انتقال‌دهنده عصبی به سلول ترشح‌کننده‌اش و تخریب آن، جلوگیری می‌کنند.

روش‌های طبیعی نیز برای افزایش سطح دوپامین وجود دارند. البته باید توجه داشت در صورت تشخیص پزشک برای استفاده از دارو، نباید این روش‌ها را جایگزین درمان دارویی دانست.

• ورزش منظم
• رژیم غذایی غنی از منیزیم و تیروزین
• خواب کافی
• گوش دادن به موسیقی
• نور طبیعی
• مصرف مکمل‌های خوراکی
• توجه به سلامت دستگاه گوارش
• مدیتیشن

پس از بررسی این روش‌ها به سراغ جواب دادن به این سوال رفتیم که در مبحث اعتیاد نقش دوپامین چیست؟ این ناقل عصبی در سیستم پاداش بدن نقش دارد، بنابراین فرد را تشویق به بیشتر انجام دادن فعالیت‌هایی می‌کند که باعث تجربه حال خوب برای او شده‌اند اما نمی‌توان این هورمون را به تنهایی مسئول اعتیاد دانست. اعتیاد فرآیند پیچیده‌ای است که عوامل زیستی، محیطی و شخصی در آن اثرگذارند و نمی‌توانیم این هورمون را به تنهایی دلیل اعتیاد‌های مختلف افراد بدانیم.

دوپامین به عنوان یک دارو نیز کاربرد دارد و زمانی که فشار خون و ضربان قلب پایین است یا فرد دچار ایست قلبی شده است از آن استفاده می‌شود.

دوپامین خارج از سیستم عصبی مرکزی نیز نقش‌هایی دارد اما باید توجه داشت که این مولکول توانایی عبور از سد خونی-مغزی را ندارد، بنابراین دوپامین موجود در اندام‌های دیگر به طور معمول منشأ عصبی ندارند. دوپامین روی پانکراس، کلیه و سیستم ایمنی اثرگذار است.

در آخرین بخش این مطلب از مجله فرادرس سروتونین را با دوپامین مقایسه کردیم. اثر این دو بر افسردگی، خواب و هضم در جدول زیر خلاصه شده است.