فرادرسصفت فاعلی چیست؟ – نحوه ساخت در ادبیات فارسی + مثال
در آموزش‌های پیشین مجله فرادرس، با صفت و انواع صفت آن آشنا شدیم. همچنین، به برخی از آن‌ها، از قبیل صفت بیانی، صفت مبهم و صفت نسبی پرداختیم. در این آموزش، با صفت فاعلی در فارسی آشنا می‌شویم و مثال‌هایی از آن را بررسی می‌کنیم.
مروری بر صفت و انواع آن
در دستور زبان، «صفت» لفظی است که چگونگی و حالت اسم‌ها یا صفت جانشین اسم‌ها را بیان کند. همچنین، اسمی که صفت چگونگی و حالتش را بیان میکند، «موصوف» نامیده می‌شود. برای مثال، در «دزد دانا» دزد موصوف است و دانا صفت او.
اما انواع صفت چه هستند و از نظر معنی چگونه دسته‌بندی می‌شوند؟ در ادامه، انواع صفت را از نظر معنی مرور می‌کنیم.
- صفت بیانی: گاهی صفت حالت یک اسم را بیان میکند. مثلاً در جمله «یک کفش چرمی خریدم» صفت «چرمی» بیان‌کننده جنس کفش است. یا در جمله «آن دفتر بزرگ را بیاور» صفت «بزرگ» بیانگر اندازه دفتر است. در جمله «کفش قهوه‌ای زیباست» نیز، «قهوه‌ای» رنگ کفش را توصیف میکند. صفت‌هایی از این نوع را صفت توصیفی یا بیانی می‌نامیم. در واقع، این صفت‌ها حالت و چگونگی اسم را بیان می‌کنند.
- صفت شمارشی: گاهی صفت به گونه‌ای است که کمیت یک اسم را بیان میکند. مثلاً ممکن است نشان‌دهنده مقدار یا تعداد آن اسم یا ترتیبش است. برای مثال، در جمله «چهار کتاب خریدم» صفت «چهار» تعداد کتاب را مشخص میکند. یا در جمله «مدرسه ما در کوچه چهارم است» صفت «چهارم» ترتیب کوچه را نشان می‌دهد. یا در جمله «بهار اومین فصل سال است» صفت «اولین» بیان کننده ترتیب فصل است.
- صفت اشاره: گاهی برای مشخص کردن اسم، به آن اشاره می‌کنیم. مثلاً می‌گوییم: «آن کیف را بیاور» یا «آن مرد معلم است» در این جملات، کلمات «این» و «آن» به اسمی که در بر دارنده موصوف است اشاره می‌کنند و صفت اشاره نام دارند.
- صفت پرسشی: گاهی پیش می‌آید که درباره اسم پرسشی داریم و با یک صفت پرسشی آن را مطرح می‌کنیم. در جمله «کدام کیف را آوردی؟» صفت «کدام» پرسش درباره نوع کیف است. یا در جمله «چند کیف داری؟» صفت «چند» پرسش است از تعداد کیف. این صفت‌ها را صفت پرسشی می‌گوییم.
- صفت مبهم: صفت مبهم صفتی است که ویژگی غیرمشخص بودن اسم را بیان میکند یا اسم را غیرمعین و نکره میکند یا اینکه تعداد را به‌طور غیردقیق نشان می‌دهد. صفت‌های مبهم عبارت‌اند از هر، هیچ، همه، فلان، خیلی، بسیار، کمی، قدری، بعضی، پاره‌ای، چند، دیگر. برای مثال، در جمله «هر کتابی که دوست داری بخر» صفت مبهم به کار رفته است.
- صفت تعجبی: کلمات چه و عجب اگر پیش از اسم بیایند و مفهوم تعجب را برسانند، در دسته صفت‌های تعجبی قرار می‌گیرند. صفت‌های تعجبی معمولاً در موقعیت‌هایی که موضوعاتی از قبیل فراوانی، شگفتی، تحسین، و شدت وجود داشته باشد، به کار می‌روند.
صفت بیانی چیست؟
گفتیم که چگونگی و ویژگی اسم را نشان می‌دهد. از نظر ساختار، صفت بیانی به دسته‌های زیر تقسیم می‌شود:
- ساده
- پیشوندی
- میانوندی
- پسوندی
- فاعلی
- مفعولی
- نسبی
- شباهت و رنگ
- دارندگی
- آمیختگی و آلودگی
- نگهبانی
- ترتیبی
- مرکب
- گروهی
- سنجش
- مطلق
- تفضیلی
- عالی
بنابراین، می‌بینیم که صفت فاعلی یکی از انواع صفت بیانی است که در ادامه به آن می‌پردازیم.
صفت فاعلی مشتق
صفت فاعلی صفتی است که بر کننده کار یا دارنده معنی دلالت میکند و در یکی از ساختارهای زیر ساخته می‌شود. دقت کنید که این ساختارها صفت فاعلی مشتق هستند.
- بن مضارع + نده: پرسنده، خواهنده، شناسنده، بافنده، تابنده، شنونده.
- بن مضارع + ان: ترسان، پرسان، خواهان، دمان، روان، دوان، پویان، سوزان، نالان، فروزان، گدازان
- بن مضارع + ا: شکیبا، زیبا، خوانا، بینا، گویا، پویا، جویا
- بن ماضی و به‌ندرت بن مضارع + ار: برخوردار، خریدار، خواستار، برخودار، گرفتار، فروختار، پرستار
- بن ماضی و بن مضارع + گار: آموزگار، پرهیزگار، آمرزگار، آفریدگار، کردگار، پروردگار
- اسم معنی و به‌ندرت صفت یا بن فعل: دادگر، سفیدگر، درودگر، توانگر، آهنگر، کارگر، پیروزگر، بیدادگر، خنیاگر، رامشگر
- اسم معنی و به‌ندرت صفت یا بن فعل: درودکار، تراشکار، ورزشکار، ستمکار، فراموشکار، مسامحه‌کار
صفت فاعلی مرکب
صفت فاعلی مرکب به سه دسته تقسیم می‌شود: صفت مرکب هسته‌دار، صفت مرکب متوازن و صفت مرکب بی‌هسته. در ادامه، هریک را توضیح می‌دهیم.
صفت فاعلی مرکب هسته‌دار
صفت مرکب هسته‌دار از دو بخش ساخته شده است: اسم + صفت. در این نوع صفت‌ها، بخش صفت، یکی از انواع هسته است، زیرا به‌گونه‌ای می‌توان گفت که کل صفت مرکب از آن صفت هسته گرفته شده است. برای مثال، صفت مرکب «خوش‌اخلاق» را در نظر بگیرید. برای این صفت، می‌توان چنین بیان کرد که کل صفت مرکب از «خوش» گرفته شده است. از مثال‌های صفت مرکب هسته‌دار، می‌توان به ساده‌دل، نیک‌سیرت و... اشاره کرد.
یک ویژگی دیگر صفت مرکب هسته‌دار، این است که صفتی کلی دارد و معنایش با اسمی که بعد از آن قرار می‌گیرد، خاص می‌شود. برای مثال، همان صفت فاعلی مرکب «خوش‌اخلاق» را در نظر بگیرید. با صفت «خوش» می‌توانیم این صفت‌های مرکب را بسازیم: خوش‌آهنگ، خوش‌تراش، خوش‌اندام، خوش‌مزه، خوش‌فکر، خوش‌رو و...
در همه صفت‌های بالا، «خوش» هسته معنایی نام دارد و اسمی که معنای این صفت کلی را محدود میکند، وابسته نام دارد. بنابراین، در صفت مرکب هسته‌دار، یک صفت ساده داریم که معنایش را یک اسم محدود میکند.
صفت فاعلی مرکب متوازن
صفت مرکب متوازن از دو صفت ساخته می‌شود و، همان‌طور که از نامش برمی‌آید، این دو صفت توازن دارند و در کنار یکدیگر قرار می‌گیرند، بدین صورت که معنی نهایی صفت مرکب از مجموع معنی دو صفت ساخته می‌شود.
از مثال‌های این نوع صفت مرکب، می‌توان به فنی-اقتصادی، سیاسی-اجتماعی، ملی-مذهبی و... اشاره کرد. دقت کنید که تعداد صفت‌های تشکیل‌دهنده صفت مرکب متوازن می‌تواند بیش از دو مورد نیز باشد، مثلاً سیاسی-اقتصادی-فرهنگی.
صفت فاعلی مرکب بی‌هسته
این نوع صفت‌های مرکب، دو ترکیب ممکن دارند:
- اسم + اسم: دل‌رحم، گل‌اندام
- ضمیر + اسم: خودرأی
صفت‌های مرکب بی‌هسته به این دلیل هسته ندارند که هیچ‌کدام از اجزای آن‌ها کل صفت را با خود هم‌مقوله نکرده است. به عبارت دیگر، کل صفت از نظر معنایی نمی‌تواند در ذیل یکی از اسم‌ها قرار بگیرد.
اغلب صفت‌های مرکب زبان فارسی از نوع هسته‌دار هستند.
برخی از مثال‌های صفت فاعلی به‌صورت زیر است:
- اسم/ ضمیر/ قید/ صفت+ بن حال فعل+ تَ نده: پاک‌کننده، آزاردهنده
- اسم/ ضمیر/ قید/ صفت+ بن حال فعل: پیشتاز، مهمان‌نواز
- اسم/ ضمیر/ قید/ صفت+ بن ماضی فعل+ ه: پیشتاخته، خودفروخته
سوالات رایج درباره صفت فاعلی در فارسی
این بخش به برخی از سوالات پر تکرار مربوط به مبحث صفت فاعلی به طور خلاصه پاسخ می‌دهیم.
صفت فاعلی چگونه صفتی است؟
صفت فاعلی صفتی است که بر کننده کار یا دارنده معنی دلالت میکند.
صفت در زبان فارسی چند نوع دارد؟
صفت بیانی، شمارشی، مبهم، اشاره، تعجبی و پرسشی
تمرین صفت فاعلی در فارسی
برای ارزیابی عملکرد خود در رابطه با «صفت فاعلی چیست ؟»، می‌توانید از تمرین‌هایی که در ادامه در اختیار شما قرار گرفته است استفاده کنید. تمرین شامل ۵ سؤال است و پس از پاسخ دادن به تمامی پرسش‌ها و ظاهر شدن دکمه «دریافت نتیجه آزمون»، می‌توانید نمره عملکردتان را مشاهده کنید و جواب‌های درست و نادرست را نیز ببینید. پاسخ سؤالات نیز بعد از هر آزمون آمده است.
۱. در کدام بیت کلمه ای با ساختار صفت بیانی فاعلی دیده می‌شود؟ الف) جهان بی نوا را جان بداده صد در و مرجان / که این بستان و آن بستان برای یادگار ای دل - ب) هلا منکر جان و جانان ما / بزن زخم انکار بر جان ما - ج) گریان بر وصل شد که تدبیرم چیست / تا چند به جان دیگران خواهی زیست - د) عقل حیران شود از خوشه زرین عنب / فهم عاجز شود از حقه یاقوت انار
الف
ب
ج
د
۲. در این عبارت چند فعل غیر اسنادی و چند صفت اشاره وجود دارد؟ «سالش به چهل نمی‌رسید. کارش نگار نقشه قالی بود و در آن دستی نازک داشت. نقش‌بندی‌اش دلگشا بود و رنگ را نگارین می‌ریخت. آدم در نقشه‌اش نبود و بهتر که نبود.»
پنج - صفر
پنج - یک
سه - صفر
سه - یک
۳. کدام گزینه صفت بیانی ندارد؟ الف) کم دهدت گیتی بسیاردان / به که بسنجی کم و بسیار را - ب) یکی زین سفره نام خشک برد آن دیگری حلوا / قضا گویی نمی‌دانست رسم میزبانی را - ج) هزاران دانه افشاندیم و یک گل از میان نشکفت / به شورستان تبه کردیم رنج باغبانی را - د) چراغ آسمانی بود عقل اندر سر خاکی / ز باد عجب کشتیم این چراغ آسمانی را
الف
ب
ج
د
۴. کدام گزینه صفت فاعلی ندارد؟ الف) از پاکدامنان نکند حسن اجتناب / گل با صبا مضایقه بو نمی‌کند - ب) اهل دل گر جان بر آن سر روان افشاندیم / از نسیم گلشن وصلش روان پرورده اند - ج) در هیچ جا غریب نباشد خدا شناس / عارف حضور کعبه ز بتخانه می برد - د) خون از مژه می‌بارم ای ابر تماشا کن / چشمی که شود گریان مستانه چنین باید
الف
ب
ج
د
۵. در کدام بیت جای موصوف و صفت در ترکیب وصفی عوض شده است؟ الف) بلرزید بر خویشتن شهریار / بترسید سخت از بد روزگار - ب) با روزگار پنجه زدن مشکل است / زیرا که هر شجاع جبان کرد روزگار - ج) نهان شد از گل زردی گلی سپید که ما / سپید جامه و از هر گنه مبرائیم - د) بعد از گفتند ما را آرزوست / اقتدا کردن به تو ای پاک دوست
الف
ب
ج
د
جمع‌بندی
در این نوشته از مجله فرادرس، درباره صفت بیانی و نحوه تشخیص آن مطالبی آموختیم. فهمیدیم که صفت فاعلی یکی از انواع صفت بیانی است که که بر کننده کار یا دارنده معنی دلالت میکند. صفت فاعلی مرکب و صفت فاعلی مشتق از انواع مختلف صفت فاعلی محسوب می‌شوند.
