فرادرسفعل شرط و جواب شرط در عربی – به زبان ساده + مثال و تمرین
فعل شرط و جواب شرط در عربی برای نشان دادن موقعیتی است که وقوع یک کار در گروی انجام گرفتن کاری دیگر باشد. از این رو جملات شرطیه در زبان عربی از سه بخش تشکیل میشود. بخش اول، مربوط به ادوات شرطی است که با استفاده از آنها جملات شرطیه عربی ساخته میشود. بخش دوم، جمله شرط و بخش سوم، جواب شرط است. در این نوشته از مجله فرادرس قصد داریم ابتدا اسلوب شرط در زبان عربی و نحوه ساخت آن را بررسی کنیم و سپس به سراغ سایر ارکان جملات شرطیه و ویژگی‌های آنها خواهیم رفت. در انتها با استفاده از تمرین‌های پایانی متن می‌توانیم میزان دریافت‌مان از این مطلب را بسنجیم.
اسلوب شرط در عربی
به جمله زیر توجه کنید:
اگر روزنامه بخوانی، از اوضاع جهان مطلع می‌شوی.
در این جمله، با خبر شدن از وضعیت جهان در گروی خواندن روزنامه است. یعنی در صورتی که روزنامه خوانده شود، وضعیت مطلع شدن از اوضاع جهان اتفاق می‌افتد. به چنین اسلوبی در ساخت جملات، اسلوب شرط میگویند که در تمامی زبان‌ها رایج است. ما در زبان فارسی چنین جملاتی را با استفاده از کلمه «اگر» می‌سازیم. در زبان انگلیسی ساخت جملات شرطیه با استفاده از کلمه «if» انجام میشود.
زبان عربی نیز همانند دیگر زبان‌ها، جملات شرطیه‌ای دارد که احتمال وقوع امور را مشروط به انجام گرفتن امور دیگری می‌کند. با این تفاوت که در زبان عربی، کلمات سازنده جملات شرطیه بیشتر هستند. این کلمه‌ها به آنها «ادات شرط» نیز میگویند، با وارد شدن بر سر جمله اسمیه و فعلیه، می‌توانند تغییراتی در آن ایجاد کنند. به طور کلی برای ساخت جمله‌های شرطی در زبان عربی باید از فرمول زیر استفاده کرد.
ادات شرط + فعل شرط + جواب شرط = جمله شرطیه
به مثال‌های زیر توجه کنید.
إذا تَقرَأُ کُتُباً عَرَبِیةً فُسَوْف تَتَعَلَّمُ هَذهِ اللُغَةْ.
اگر کتاب‌های عربی را بخوانی این زبان را یاد می‌گیری.
(در این جمله «تقرأ» فعل شرط است که در صورت عمل به آن، نتیجه «تتعلَّم» که جواب شرط است اتفاق می‌افتد.)
من یُفَکِّرْ قَبْلَ الکَلامِ یَسْلَمْ مِنَ الخَطَأْ غالِباً.
هر کسی قبل از سخن گفتن فکر کند غالبا از خطا در امان است.
(در این جمله «یُفکِّرْ» فعل شرطی است که بلافاصله بعد از کلمه شرط «من» آمده و «یسلم» جواب فعل شرط است.)
همان‌طور که در این جملات نشان داده شد، مهم‌ترین تاثیر و کارکرد ادوات شرط این است که افعال موجود در جملات را مجزوم کنند. در ادامه، ابتدا انواع ادوات شرط و مثال‌های مربوط به آنها را بررسی می‌کنیم. سپس به سراغ انواع جملات شرطی و شرایط به کار بردن و نحوه ترجمه آنها را بررسی می‌کنیم.
حرف شرط یا ادات شرط در عربی
برخلاف زبان فارسی و انگلیسی، ادات شرطی که جملات شرطیه را می‌سازند، در زبان عربی، زیاد و متنوع هستند. هر یک از آنها معنای خاصی به جمله می‌دهند و با افعال مربوط به زمان‌های خاصی به کار می‌روند. در این نوشته قصد داریم به سراغ پر کاربردترین ادوات شرط برویم. اما در جدول زیر تعدادی از حروف شرط عربی برای آشنایی بیشتر آورده شده که مشاهده می‌کنید.
| جدول ادوات شرط در عربی با معنی فارسی آنها | |
| اسم شرط | معنی |
| ما | اگر آنچه که |
| من | اگر کسی که |
| إذ / إذا | اگر / حتی |
| کلَّما | اگر هر زمانی که |
| متی / متی ما | اگر هر وقتی که |
| إن | اگر |
| أینَ، أینما / حیثُ، حثیما | اگر هر جایی که |
| لَوْ | اگر |
در صورتی که هدف استفاده از جملات شرطیه نشان دادن وقوع کاری در آینده باشد باید از «إن» یا «إذا» استفاده کنیم. اگر از احتمال وقوع کار در آینده مطمئن نباشیم از «إن» و در صورتی که انجام کار حتمی و شدنی است باید از «إذا» استفاده کنیم. به مثال‌های زیر توجه کنید.
إن تَجَئْني أکرَمُکَ.
اگر به من سر بزنید، شما را گرامی خواهم داشت.
إذا جِئتَني أکرَمتُکَ.
هرگاه به من سر بزنی، تو را گرامی خواهم داشت.
در صورتی که موقعیت شرطی ما مربوط به گذشته باشد، باید از «لَوْ» یا «إذ» استفاده کنیم. در این مورد میزان شک و تردید ما درباره وقوع کار محلی از اعراب ندارد. چرا که مربوط به گذشته است و آن موقعیت اتفاق افتاده و تمام شده است. آنچه که مهم است این است که ببینیم آیا نتیجه مدنظر فعل شرط، یعنی جواب شرط به دست آمده است یا خیر. بنابراین، اگر کار انجام شده و جواب شرط به دست آمده باشد از کلمه «إذ» استفاده می‌کنیم. در مقابل، اگر انجام نشده باشد باید به سراغ اسم شرط «لو» برویم. به مثال‌های زیر توجه کنید.
إذ جِئْتَني أکرَمتُکَ.
وقتی پیشم آمدی، تو را گرامی داشتم.
لَوْ جِئتَني أکرَمتُکَ.
اگر پیشم می‌آمدی، تو را گرامی می‌داشتم.
موارد بالا را می‌توان به شکل زیر خلاصه کرد.
- إذا و إن برای شرط مربوط به زمان آینده استفاده می‌شوند. از این رو بهتر است فعل مضارع با آنها به کار برود.
- إذ و لو برای شرط مربوط به گذشته کاربرد دارند. بنابراین بهتر است همراه با فعل ماضی مورد استفاده قرار بگیرند.
مناسبات زمان در جمله شرطیه عربی
در زبان عربی حالت‌های مختلف مناسبات زمانی بین شرط و نتیجه آن بر قرار است. به این ترتیب که می‌توان با تغییر زمان‌ها در دو قسمت فعل شرط و جواب شرط نحوه وقوع کارها را بیان یا پیش‌بینی کرد. در ادامه این مناسبات زمانی را همراه با مثال مربوط به آنها مشاهده می‌کنید.
| فعل شرط | جواب شرط | نتیجه |
| فَعَلَ (ماضی) | فَعَلَ (ماضی) | همزمان |
در این موقعیت هر دو اجزای جمله شرطیه در زمان گذشته به کار می‌روند تا به دست آمدن همزمان و آنی نتیجه را نشان دهند. به مثال زیر توجه کنید.
إذا أَعْطَیْتَني القَلَمَ أَعْطَیْتُکَ الکِتابَ.
اگر قلم را به من بدهی آن وقت کتاب را به تو می‌دهم.
| فعل شرط | جواب شرط | نتیجه |
| فَعَلَ (ماضی) | یَفْعَلُ (مضارع) | همزمان |
در این موقعیت نیز اگرچه جواب شرط دارای فعل مضارع است اما همان نتیجه آنی و همزمان را نشان می‌دهد. برای درک بهتر به مثال زیر توجه کنید.
إذا أَعْطَیْتَني القَلَمَ أُعْطِیکَ الکِتابَ.
اگر قلم را به من بدهی آن وقت کتاب را به تو می‌دهم.
| فعل شرط | جواب شرط | نتیجه |
| فَعَلَ (ماضی) | یکون قد فَعَلَ | بعد |
در این موقعیت جواب شرط قبل از فعل شرط انجام شده و فعل شرط بعد از آن به وقوع پیوسته است. برای درک بهتر به مثال زیر توجه کنید.
إذَا صَحَّ هَذا الخَبرُ یَکونُ الوَفدُ قَدْ غادَرَ البَلَدَ.
اگر این خبر درست باشد، (پس) هيأت همراه کشور را قبلا ترک کرده است.
| فعل شرط | جواب شرط | نتیجه |
| فَعَلَ (ماضی) | فَسَوفَ یَفعَلُ (مستقبل) | قبل |
در این موقعیت به دست آمدن جواب شرط نیازمند آن است تا فعل شرط حتما قبل از جواب شرط انجام شده و به نتیجه رسیده باشد. برای درک بهتر به مثال زیر توجه کنید.
إذَا صَحَّ هَذا الخَبرُ فَسَوفَ یُغادِرُ الوَفْدُ البَلَدَ غداً.
اگر این خبر درست باشد، (پس) هيأت همراه کشور را فردا ترک خواهد کرد.
| فعل شرط | جواب شرط | نتیجه |
| فَعَلَ (ماضی) | فَسَیَفعَلُ (مستقبل) | قبل |
در این موقعیت هم همانند الگوی بالا، به دست آمدن جواب شرط نیازمند آن است تا فعل شرط حتما قبل از جواب شرط انجام شده و به نتیجه رسیده باشد. برای درک بهتر به مثال زیر توجه کنید.
إذَا صَحَّ هَذا الخَبرُ فَسَیُغادِرُ الوَفْدُ البَلَدَ غداً.
اگر این خبر درست باشد، (پس) هيأت همراه کشور را فردا ترک خواهد کرد.
| فعل شرط | جواب شرط | نتیجه |
| فَعَلَ (ماضی) | فَإفْعَلْ (امر) | همزمان |
در این موقعیت جواب شرط با فعل امر همراه است. یعنی نتیجه همزمان با انجام شدن فعل شرط به دست می‌آید. به مثال زیر توجه کنید.
إذَا قابَلْتُهُمْ فُأَخْبِرْهُمْ فَوراً.
اگر آنها را دیدی به سرعت باخبرشان کن.
جمله شرطیه با من و ما
هرگاه از اسم شرط «من» بر جملات شرط استفاده کنیم، معنای «کسی که» می‌دهد. من، جزو اسم‌های نکره است و معمولا نقش مبتدا را در جمله می‌پذیرد. در چنین حالتی حتما باید از یک جمله به عنوان خبر من یا جواب شرط در جمله استفاده کرد. البته در مطالب پیشین مجله فرادرس به انواع «من» در عربی اشاره کرده‌آیم. به مثال زیر توجه کنید.
مَنْ یُحاوِلْ کَثِیراُ، یَصِلْ إِلَی هَدَفِهِ.
هر کسی که بسیار تلاش کند، به هدفش می‌رسد.
نکته: من شرط وقتی نقش مبتدا را در جمله بپذیرد بعد از آن حتما باید از فعل در صیغه‌های مفرد و غائب استفاده کرد. مانند مثال زیر:
من فَکَّرَ قَبْلَ الکَلامْ قَلَّ خَطَؤُهُ.
هر کسی که قبل از سخن گفتن فکر کند، خطایش کم میشود.
(من در این جمله مبتداست و مابقی جمله یعنی فعل شرط و جواب آن هر دو، خبر آن محسوب میشود.)
در مقابل آن، وقتی که از «ما» (انواع ما در عربی) استفاده کنیم معنی «چیزی که» می‌دهد. مای شرط هم نکره است و همواره باید در اول جمله بیاید. نقش ما در جمله عموما مفعول‌به و محلا منصوب است. به دست آوردن این نقش منوط به این است که فعل شرط، یک فعل متعدی باشد و مفعول به آن در جمله ذکر نشده باشد. در صورتی که مفعول به در آن آمده باشد، ما همانند من، نقش مبتدا و محلا مرفوع را می‌پذیرد. برای درک بهتر به مثال‌های زیر توجه کنید.
و ما تُقَدِّموا لِأَنْفُسَکُمْ مِنْ خَیْرٍ تَجِدُوهُ عِندَ اللهِ.
و آنچه را که از نیکی برای خودتان پیش بفرستید آن را نزد خداوند پیدا می‌کنید.
ما تَزْرَعْ في الدُنیا، تَحْصُدْ في الآخِرَةْ.
هر چه را در دنیا بکاری در آخرت برداشت می‌کنی.
(در این جمله ما مفعول‌به برای فعل تَزرع است که پیش از آن آمده است.)
جمله شرطیه با إنْ
از آنجایی که جنس «إنْ» حرف است، نمی‌تواند در جملات شرطیه نقشی بپذیرد. به همین خاطر فقط به عنوان ادات شرط در جمله‌های شناسایی میشود. إن شرط معمولا در ابتدای جمله می‌آید و عبارت بعد از همیشه و در هر شرایطی «فعلیه» یعنی دارای فعل است. یعنی نمی‌توان بعد از آن از جملات اسمیه استفاده کرد. به مثال زیر توجه کنید.
إن تَتَدَرَّبْ تَتَعَلَّمْ.
اگر تمرین کنی یاد می‌گیری.
تا اینجا یاد گرفتیم که ادوات شرط باید بر سر جمله وارد شوند و بلافاصله بعد از آنها فعل بیاید. اما در برخی موارد ممکن است که از ادوات شرط در وسط جمله نیز استفاده شود. حرف شرط «إنْ» از جمله ادوات شرطی است که می‌تواند در وسط جمله مورد استفاده قرار بگیرد. اما این نوع از استفاده منوط به این است که قبل از واو بیاد و ترکیب «وَ إنْ» بسازد. برای درک بهتر به مثال زیر توجه کنید.
قُلُ الحَقَّ وَ إِنْ کانَ مُرّاً.
حرف حق را بگو اگرچه تلخ باشد.
جمله شرطیه با إذا
إذا زمانی به عنوان اسم شرط شناخته میشود که معنای «اگر» یا «هرگاه» بدهد. در غیر این صورت باید آن را ظرف در نظر بگیریم و به شکل «زمانی که» و «هنگامی که» ترجمه کنیم. از آنجا که إذا با افعال ماضی به کار می‌رود، از جمله ادات شرطی است که تغییری در جمله ایجاد نمی‌کند. چرا که افعال ماضی مبنی و تغییر ناپذیر هستند. برای درک بهتر به مثال زیر توجه کنید.
إذا أنْهَیْتُ عَمَلي حَتَّی یَوْمَ السِّبت فَقَدْ أَنْجَزْتُ واجِبِي.
اگر من کارم را تا شنبه به پایان برسانم، (آنگاه) وظیفه‌ام را انجام داده‌ام.
عموم جمله‌های شرطیه در زبان عربی، معنا و مفهوم زمان حال را دارند و جمله‌های شرطی که معنی گذشته بدهند، بسیار کم مورد استفاده قرار می‌گیرند. اما در صورتی که هدف استفاده از آن باشد باید از فرمول «إذا + کان قد فعل» استفاده شود. در این صورت، اگر بخواهیم از جمله شرط با معنی منفی استفاده کنیم، باید از حرف مجزوم‌ساز «لم» بعد از صرف فعل کان و پیش از فعل مضارع استفاده کنیم. به مثال زیر توجه کنید.
إذا کُنْتَ لَمْ تَقْرَأْ هَذا التَقرِیرِ فَإنَّکَ لا تَعرِفُ القَضایا.
اگر تو این گزارش را نخوانده‌ای، پس قضایا را نمی‌دانی.
(در این مثال فعل شرط ما به شکل ماضی نقی منفی ترجمه شده است. )
به نکته زیر توجه کنید:
نکته: اگر جواب شرط، جمله اسمیه یا فعل امر باشد، نمی‌توانیم آن را بلافاصله بعد از فعل شرط به کار ببریم. از این رو باید از حرف «فَ» که به آن فای جزای شرط میگویند، قبل از جمله اسمیه یا فعل امر استفاده کنیم. مانند مثال زیر:
مَنْ یَدْرُسْ فَهُوّ ناجِحٌ.
هر کس درس بخواند موفق میشود.
جمله شرطیه با لَوْ
همه جملات شرطی حقیقی نیستن و گاهی‌اوقات وقوع آنها ممکن است غیر ممکن باشد. به این جملات که شرایط فرضی دارند و امکان تحقق آنها وجود نداشته باشد، «جملات شرطی غیر حقیقی» میگویند.
برای ساخت جملات شرطی غیر حقیقی در زبان عربی باید از اسم شرط «لَوْ» استفاده کرد. از آنجا که جمله‌های ساخته شده با لو، غیر حقیقی هستند، افعال به کار رفته با آن باید زمان گذشته یا ماضی باشد.
نکته: در جواب شرط با «لو» ممکن است برای تاکید بیشتر از حرف «ل‍َ» قبل از جواب شرط استفاده شود.
برای درک بهتر به مثال‌های زیر توجه کنید.
لَو أَع‍طَی‍‍تَني هَذا الکِتابَ لَقَرَأتُهُ فَوْراً.
اگر این کتاب را به من می‌دادی آن را فورا می‌خواندم.
(در این مثال، کتاب به گوینده داده نشده در نتیجه امکان وقوعش وجود ندارد. از این رو برای ساخت آن از لو استفاده شده تا نشان دهد در صورت وقوع چه نتیجه‌ای حاصل می‌شد.)
لَوِ اسْتَخْدَمُوا الْوَرَقَ الجَدیدَ لَأَخْتَفَتِ المَخطُوطاتُ.
اگر از کاغذ جدید استفاده می‌کردند، آنگاه دست نوشته‌ها ناپدید می‌شدند.
نحوه ترجمه جمله شرطیه
بر اساس آنچه که تاکنون یاد گرفتیم، فعل شرط و جواب شرط می‌تواند در زمان‌های مختلفی به کار برود. مثلا ممکن است فعل شرط ماضی و جواب شرط مضارع باشد با بالعکس. از سوی دیگر ممکن است هر دو ماضی یا هر دو مضارع باشند. نکته مهمی که باید به خاطر بسپاریم این است که ترجمه فارسی این جملات به یک صورت است و متفاوت بودن زمان فعل‌ها، تفاوتی در آن ایجاد نمی‌کند. در جدول زیر نحوه ترجمه این جملات نشان داده شده است.
| ترجمه جمله شرط از عربی به فارسی | |
| فعل جمله | ترجمه فارسی |
| فعل شرط (ماضی یا مضارع) | مضارع التزامی |
| جواب شرط (ماضی یا مضارع) | مضارع اِخباری یا مستقبل |
نکته: در صورتی که فعل شرط و جواب شرط هر دو ماضی باشند، این امکان وجود دارد که بخواهیم هر دوی آنها را در زمان گذشته ترجمه کنیم. اما وقتی یکی از آنها مضارع باشد باید هر دو را به صورت مضارع ترجمه کنیم.
برای درک بهتر به مثال‌های زیر توجه کنید.
مَنْ زَرَعَ العُدوان، حَصَدَ الخُسران.
کسی که دشمنی بکارد، زیان برداشت می‌کند.
هر کسی که دشمنی کاشت، زیان برداشت کرد.
سوالات متداول درباره فعل شرط و جواب شرط در عربی
جمله شرطیه به چه جملهای گفته میشود؟
فای جزای شرط چیست؟
تمرین فعل شرط و جواب شرط در عربی
۱. در کدام گزینه «ما» حرف شرط است؟
ما تنتخب من هذه الکتب فهی مفیدة لک
ما أرضی الأباء و الأمهات ألا سعادة أولادهم
ما من عالم یعمل بعمله إلا و هو یری الخیرَ في نتیجة عمله
ما هم عمل التملیذ الذی لا یدرس بعد اعلان نتائج الامتحانات
۲. در کدام گزینه اسلوب شرط به کار نرفته است؟
من درس و تحمَّل المصاعب فی طریقه ما ندم أبدا
من حفر بئراً لیستفید منها الآخریون فهو محبوب عند ربه
من لا یعامل الناس بالسوء یشاهد نتیجه عمله یومَ القیامة
من یتکلم أکثر من الضرورة لیسمع ما لا یحب
۳. در کدام گزینه اسلوب شرط به شکل اشتباه به کار رفته است؟
إن یذق النسان طعم الصوبة یدرک قدر السعادة
من أراد الوصول الی الغایة یسع في طریقة سعیا کثیرا
من یطلب الحسنات للآخرین یری ثمرة عمله في المستقبل
إن یحن وقت الإمتحان ندعُ زملاتنا أن یهیئوا أنفسهم لأدئّ
۴. در کدام گزینه فعل مضارع مجزوم نشده است؟
أینها الشباب، لاتتبعوا ما یُبعدکم عن الحقیقة
علی الإنسان أن یُحاکی الأخرین طول حیاته
إن لک یتخذ أخوک الأسلوب الصحیح فی المطالَة یخسر
لینزل المطر من السماء حتی تخضیر الارض و تخرج النبات
۵. در کدام گزینه اسلوب شرط اشتباه به کار رفته است؟
إن تحسنوا و تنفقوا یساعدکم الله
إن یذهب الناس إلی الوالي یحصلون علی شیء من المال
من یتعلم الدروس فقد فاز فی الإمتحان
إن تُعظمنَ أمر الله أذل الله لکن عظماء خلقه
جمع‌بندی
در این نوشته از مجله فرادرس درباره فعل شرط و جواب شرط در عربی مطالبی آموختیم. فهمیدیم که برای ساختن جمله شرطیه در زبان عربی، باید از حروف شرط استفاده کنیم. این حروف در ابتدای جمله نوشته می‌شوند و فعل شرط و جواب شرط را مجزوم می‌کند. گاهی‌اوقات ممکن است از حروف شرط در جملاتی استفاده شود که افعال به کار رفته در آن ماضی باشد. در چنین حالتی فعل شرط و جواب شرط مجزوم نمی‌شوند. همچنین یاد گرفتیم که هرگاه جواب شرط یک جمله اسمیه باشد، باید قبل از مبتدا از حرف «ف» که با آن فای جزای شرط میگویند استفاده کنیم.
