فرادرس
ماضی بعید در عربی چیست؟ + فرمول ساخت، مثال و تمرین
در آموزشهای پیشین مجله فرادرس، با فعل ماضی در عربی آشنا شدیم. همچنین به فعل مضارع و مضارع التزامی پرداختیم. در این آموزش، ضمن مرور فعل ماضی، به معرفی فعل ماضی بعید در عربی میپردازیم.
زمان، جنس، عدد و شخص فعل در عربی
میدانیم که فعل واژهای است که برای بیان انجام دادن کاری یا رخ دادن حالتی در زمان مشخص، استفاده میشود. قبل از بیان صیغههای مختلف فعل در هر زمانی در عربی، آشنایی با ویژگیهای فعل در عربی و اختلافهای آن با زبان فارسی ضروری است. خصوصیات فعل در هر زبانی را میتوان از جنبههای مختلفی بررسی کرد. در زبان عربی نیز، مانند زبانهای دیگر، فعل از جنبههای خاصی بررسی و بر اساس آنها دستهبندی میشود. در ادامه، این ویژگیهای را به طور خلاصه مرور میکنیم.
زمان فعل: قواعد عربی در مورد زمانها نسبتاً ساده است. برخی از زبانها زمانهای زیادی دارند و در مورد زمان انجام یک عمل و اینکه آیا آن عمل کامل شده است یا خیر بسیار مشخص هستند. دستور زبان عربی در مورد زمان مبهم است و فقط دو زمان اصلی وجود دارد:
- گذشته (یا کامل) که در عربی به آن «الماضِی» میگویند.
- حال و آینده (یا ناکامل) که در عربی به آن «المَضارِع» میگویند.
در زمان ماضی فعل قبل از بیان گوینده انجام شده یا رخ داده است. بدین صورت، فعل ماضی برای برای بیان فعل در زمان گذشته استفاده میشود. زمان مضارع نیز به این معنی است که فعالیت در زمان صحبت یا پس از آن انجام میشود یا رخ میدهد. برای مثال، وقتی میگوییم «رضا در حال آمدن است»، بدین معنی است که او اکنون در زمان حال و زمان صحبت کردن ما دارد میآید.
البته باید دقت کرد که در برخی منابع آموزش قواعد عربی، زمان به سه دسته گذشته، حال و آینده (مستقبل) تقسیم میشود که البته با آنچه گفتیم در تضاد نیست، زیرا مستقبل را که در دسته مضارع جای دادهایم، بهصورت جدا دستهبندی میکنند.
برای آشنایی با مباحث عربی دبیرستان، پیشنهاد میکنیم به مجموعه آموزشهای دروس دبیرستان و پیش دانشگاهی فرادرس مراجعه کنید که لینک آن در ادامه آورده شده است.
- برای مشاهده مجموعه آموزشهای دروس دبیرستان و پیش دانشگاهی + اینجا کلیک کنید.
جنس فعل: در اینجا، منظورمان از جنس فعل، مذکر یا مؤنث بودن آن است. همانطور که میدانیم، در زبان فارسی، شکل فعل به مؤنث و مذکر بودن بستگی ندارد و افعال برای هر دو جنس یکسان هستند. اما در زبان عربی اینگونه نیست و فعلها برای جنس مذکر و مؤنث تفاوت دارند.
عدد فعل: عدد فعل، در واقع بیانگری تعداد افرادی است که فعل در ارتباط با آنها بیان میشود. در زبان فارسی، برای عدد فعل دو حالت مفرد و جمع را داریم. اما، در زبان عربی، علاوه بر مفرد و جمع، مثنی نیز وجود دارد که برای دو نفر است. در واقع، میتوان عدد فعل در زبان عربی را به سه دسته زیر تقسیم کرد:
- مفرد (بر یک نفر دلالت میکند)
- مثنی (بر دو نفر دلالت میکند)
- جمع (بر بیش از دو نفر دلالت میکند)
شخص فعل: اگر دقت کرده باشید، هنگام صرف فعل در زبان فارسی، سه شخص را بیان میکنیم: اول شخص برای حالتی که فعل درباره خود گوینده یا خودش و همراهانش است، دوم شخص برای حالتی که فعل خطاب به شخص یا اشخاص مقابل و حاضر است و سوم شخص برای شخص یا اشخاصی که حضور ندارند و فعل درباره آنهاست.
در زبان عربی نیز، شخص یا اشخاصی که فعل بر آنها دلالت میکند، میتوانند غایب، مخاطب یا متکلم باشند. غایب برای شخص یا اشخاصی است که حضور ندارند. مخاطب شخص یا اشخاصی است که حضور دارند و فعل بر آنها دلالت میکند. متکلم نیز برای حالتی است که فعل درباره خود گوینده یا خودش و همراهانش است. برای متکلم، اگر خود شخص باشد، به آن «متکلم وحده» (یعنی گوینده تنها) و اگر چند شخص باشند، به آن «متکلم معالغیر» (یعنی گوینده و همراهانش) میگویند.
نشانه فعل ماضی در زبان عربی
همانگونه که میدانیم، در زبان فارسی، مثلاً برای صرف فعل «گفتن» از ترکیب شناسهها و بن فعل استفاده میکنیم. بهعنوان مثال، صیغههای ماضی ساده این فعل، عبارتند از «گفتم، گفتی، گفت، گفتیم، گفتید، گفتند». در عربی نیز، قواعد تقریباً مشابهی داریم، با جزئیاتی بیشتر.
در قواعد عربی، اسامی و افعال به دو دسته «مَبْنِیّ» و «مُعْرَب» تقسیم میشوند. مَبْنِیّ به این معنی است که بدون توجه به موقعیت آن در جمله، یک پایان ثابت (شکل حرف آخر) وجود دارد و بنابراین، حرف آخر فعل همیشه یکسان و با علامت یکسان تلفظ میشود. در حالی که مُعْرَب به این معناست که پایان حرف با توجه به موقعیت آن در جمله و حالت دستوری تغییر میکند و بنابراین، حرف آخر فعل تلفظ و علامت متفاوتی خواهد داشت. فعل ماضی و امری همیشه مَبْنِیّ هستند. زمان حال نیز عموماً مُعْرَب است، به استثنای یک مورد که خارج از موضوع این آموزش است.
در یک فعل باقاعده ساده، جمله ماضی پایه بهصوت زیر نوشته میشود:
- کَتَبَ: (او) نوشت.
- شَرِبَ: (او) نوشید.
- حَمَلَ: (او) حمل کرد.
سه حرف اصلی هر فعل، ریشه یا بن آن هستند. در انتهای سه حرف ریشه، یک مصوت قرار میگیرد. در بیشتر موارد، این فتحه روی هر سه حرف قرار میگیرد (کَتَبَ، حَمَلَ)، اما گاهی اوقات مصوت دوم یک کسره میگیرد (شَرِبَ). در موارد نادر، مصوت دوم یک ضمه میپذیرد، اما میتوانید این افعال را نادیده بگیرید، زیرا به احتمال زیاد آنها را نمیبینید یا استفاده نخواهید کرد.
ساخت فعل ماضی در عربی
آشنایی با ساخت فعل ماضی، به ما در ساختن فعل ماضی بعید در عربی کمک میکند. در دو مرحله میتوان فعل ماضی را ساخت:
گام اول: اولین گام در ساختن فعل ماضی داشتن بن فعل است. بن ماضی در عربی از فعل مفرد مذکر غائب (سوم شخص مفرد مذکر) بهدست میآید، منظور همین کَتَبَ، شَرِبَ و حَمَلَ و مانند اینهاست. فقط کافی است حرف آخر اینها را ساکن کنیم. پس ریشه ماضی این فعلها اینگونه میشود: کَتَبْ، شَرِبْ و حَمَلْ.
گام دوم: بسته به اینکه چه کسی عمل را انجام میدهد (فاعل فعل) میتوان پایانهای (ترکیب حرف و مصوت) مختلفی به این بن ماضی اضافه کرد. برای مثال، کَتَبَ (او نوشت) بن ماضی است. اگر پایان این بن “تُ” را اضافه کنیم، فعل “کَتَبْتُ” را خواهیم داشت بهمعنای «نوشتم»؛ اگر “نَا” را اضافه کنیم، میشود “کَتَبْنا” بهمعنای «نوشتیم» و غیره. اینها فقط مثالهایی بودند که نشان دهیم فعل ماضی در عربی با داشتن بن فعل و افزودن علامت یا حرف به انتهای آن صرف میشود. در ادامه، صرف فعل ماضی در عربی را برای صیغههای مختلف بیان میکنیم.
دیدیم که بن ماضی معمولاً در عربی از سه حرف تشکیل میشود. برای مثال، «فَعَلَ» را در نظر بگیرید که معمولاً برای آموزش فعل در یبان عربی از آن استفاده میشود. میخواهیم صیغههای ماضی این فعل را صرف کنیم. در زبان عربی ۱۴ صیغه وجود دارد که این چهارده صیغه با توجه به ترکیب شخص (غائب، مخاطب یا متکلم بودن)، جنس (مذکر و مؤنث بودن) و عدد (مفرد، مثنی و جمع بودن) ساخته میشوند.
جدول زیر، صیغههای مختلف ریشه ماضی «فَعَل» را برای زمان ماضی نشان میدهد. به حروف و علامتهای انتهای فعلها دقت کنید.
| شخص ↓ | جنس ↓ / عدد ← | مفرد | مثنی | جمع |
| غائب | مذکر | فَعَلَ (ریشه ماضی + ــَـ) | فَعَلا (ریشه ماضی + ا) | فَعَلوا (ریشه ماضی + ـوا) |
| مؤنث | فَعَلَتْ (ریشه ماضی + ـَتْ) | فَعَلَتا (ریشه ماضی + ـَتا) | فَعَلنَ (ریشه ماضی + نَ) | |
| مخاطب | مذکر | فَعَلتَ (ریشه ماضی + تَ) | فَعَلتُما (ریشه ماضی + تُما) | فَعَلتُم (ریشه ماضی + تُم) |
| مؤنث | فَعَلتِ (ریشه ماضی + تِ) | فَعَلتُما (ریشه ماضی + تُما) | فَعَلتُنَّ (ریشه ماضی + تُنَّ) | |
| متکلم | وحده | فَعَلتُ (ریشه ماضی + تُ) | - | - |
| معالغیر | - | فَعَلنا (ریشه ماضی + تُ) | فَعَلنا (ریشه ماضی + نا) |
به بخشهای قرمز که به پایان بن ماضی اضافه شده و صیغه فعل را میسازد، «ضمیر متصل» میگوییم. «ضمایر منفصل» یا جدا نیز وجود دارند که میتوانیم از آنها در جمله استفاده کنیم.
جدول زیر، ضمایر متصل و منصفل معادل هم را برای صیغههای مختلف فعل ماضی نشان میدهد.
| صیغه | ضمیر منفصل | ضمیر متصل آخر فعل | مثال | معنی |
| مفرد مذکر غایب | هُوَ | ــَـ | هُوَ کَتَبَ | او نوشت. |
| مفرد مؤنث غایب | هِيَ | ـَتْ | هِيَ کَتَبَتْ | او نوشت. |
| مثنی مذکر غایب | هُما | ا | هُما کَتَبا | آن دو نفر نوشتند. |
| مثنی مؤنث غایب | هُما | ـَتا | هُما کَتَبَتا | آن دو نفر نوشتند. |
| جمع مذکر غایب | هُم | ـوا | هُم کَتَبُوا | آن چند نفر نوشتند. |
| جمع مؤنث غایب | هُنَّ | نَ | هُنَّ کَتَبْنَ | آن چند نفر نوشتند. |
| مفرد مذکر مخاطب | أنْتَ | تَ | أنْتَ کَتَبتَ | تو نوشتی. |
| مفرد مؤنث مخاطب | أنْتِ | تِ | أنْتِ کَتَبتِ | تو نوشتی. |
| مثنی مذکر مخاطب | أنْتُما | تُما | أنْتُما کَتَبْتُما | شما دو نفر نوشتید. |
| مثنی مؤنث مخاطب | أنْتُما | تُما | أنْتُما کَتَبْتُما | شما دو نفر نوشتید. |
| جمع مذکر مخاطب | أنْتُمْ | تُم | أنْتُمْ کَتَبتُم | شما چند نفر نوشتید. |
| جمع مؤنث مخاطب | أنْتُنَّ | تُنَّ | أنْتُنَّ کَتَبتُنَّ | شما چند نفر نوشتید. |
| متکلم وحده | أنا | تُ | أنا کَتَبْتُ | من نوشتم. |
| متکلم معالغیر | نَحْنُ | نَا | نَحْنُ کَتَبنا | ما نوشتیم. |
اکنون که با ساختار و نحوه تشکیل فعل ماضی آشنا شدهایم، میتوانیم با برخی تغییرات، بهراحتی فعل ماضی بعید در عربی را بسازیم.
ساخت ماضی بعید در عربی
به این جمله فارسی دقت کنید: «وقتی من رسیدم، احمد رفته بود». در این جمله، گوینده از کار یا فعلی خبر میدهد که قبل از وقوع فعل گذشته دیگری رخ داده است. این صیغه را «ماضی بعید» مینامیم. تصویر زیر مفهوم فعل ماضی بعید را بهخوبی نشان میدهد.
در ادامه این بخش، فعل ماضی بعید در عربی را بررسی میکنیم.
فعل ماضی بعید در عربی را اینگونه میسازیم:
کان + قد + ماضی
یا
کان + ماضی
بنابراین، آمدن یا نیامدن «قد» در فعل ماضی بعید در عربی یکسان است و تفاوتی ایجاد نمیکند.
صرف فعل «کانَ»
در جدول زیر، ساخت فعل «کان» را برای صیغههای مختلف آوردهایم.
| صیغه | ضمیر متصل آخر فعل | صرف فعل کان |
| مفرد مذکر غایب | ــَـ | |
| مفرد مؤنث غایب | ـَتْ | کانَ |
| مثنی مذکر غایب | ا | کانا |
| مثنی مؤنث غایب | ـَتا | کانَتا |
| جمع مذکر غایب | ـوا | کانوا |
| جمع مؤنث غایب | نَ | کُنَّ |
| مفرد مذکر مخاطب | تَ | کنتَ |
| مفرد مؤنث مخاطب | تِ | کنتِ |
| مثنی مذکر مخاطب | تُما | کنتما |
| مثنی مؤنث مخاطب | تُما | کنتما |
| جمع مذکر مخاطب | تُم | کنتم |
| جمع مؤنث مخاطب | تُنَّ | کنتنَّ |
| متکلم وحده | تُ | کنتُ |
| متکلم معالغیر | نَا | کنّا |
مثال ماضی بعید در عربی
برای مثال، در جدول زیر، ۱۴ صیغه فعل ماضی بعید را برای فعل «خرج» آوردهایم.
| صیغه | فعل ماضی بعید | معنی |
| مفرد مذکر غایب | كانَ خَرَجَ | خارج شده بود |
| مفرد مؤنث غایب | كانَت خَرَجَت | خارج شده بود |
| مثنی مذکر غایب | كانا خَرَجا | خارج شده بودند |
| مثنی مؤنث غایب | كانَتا خَرَجَتا | خارج شده بودند |
| جمع مذکر غایب | كانُوا خَرَجُوا | خارج شده بودند |
| جمع مؤنث غایب | كُنَّ خَرَجنَ | خارج شده بودند |
| مفرد مذکر مخاطب | كُنتَ خَرَجتَ | خارج شده بودی |
| مفرد مؤنث مخاطب | كُنتِ خَرَجتِ | خارج شده بودی |
| مثنی مذکر مخاطب | كُنتُما خَرَجتُما | خارج شده بودید |
| مثنی مؤنث مخاطب | كُنتُما خَرَجتُما | خارج شده بودید |
| جمع مذکر مخاطب | كُنتُم خَرَجتُم | خارج شده بودید |
| جمع مؤنث مخاطب | كُنتُنَّ خَرَجتُنَّ | خارج شده بودید |
| متکلم وحده | كُنتُ خَرَجتُ | خارج شده بودم |
| متکلم معالغیر | كُنّا خَرَجنا | خارج شده بودیم |
ساخت ماضی بعید منفی
برای ساخت فعل ماضی بعید منفی دو راه وجود دارد.
در روش اول، کافی است که یک «ما»ی نفی قبل از «کان» بیاوریم:
ما + کان + (قد) + ماضی
برا مثال، در جمله زیر ماضی بعید منفی به کار رفته است:
ما کُنتُ قد شاهدتُ تَقَدُّماً فی دروسی: پیشرفتی در درسهایم مشاهده نکرده بودم.
اما راه دوم برای ساختن فعل ماضی بعید منفی، استفاده از لم و مضارع مجزوم فعل یکون است:
لم + مضارع مجزوم یکون + (قد) + ماضی
برای مجزوم کردن فعل مضارع، کارهای زیر را انجام میدهیم:
- ضمه انتهای فعل را ساکن میکنیم.
- «ن» آخر فعل را حذف میکنیم. البته دقت کنید که استثنایی وجود دارد و آن اینکه «نَ» جمع مؤنث را حذف نمیکنیم.
صیغههای مضارع مجزوم فعل «یکون» در جدول زیر آورده شدهاند.
| صیغه | ضمیر | مضارع | مضارع مجزوم |
| مفرد مذکر غایب | هُوَ | يکونُ | لم یکن |
| مفرد مؤنث غایب | هِیَ | تکونُ | لم تکن |
| مثنی مذکر غایب | هُما | يکونانِ | لم یکونا |
| مثنی مؤنث غایب | هُما | تکونانِ | لم تکونا |
| جمع مذکر غایب | هُم | يکونونَ | لم یکونوا |
| جمع مؤنث غایب | هُنَّ | يکُنَّ | لم يکُنَّ |
| مفرد مذکر مخاطب | أنْتَ | تکونُ | لم تکن |
| مفرد مؤنث مخاطب | أنْتِ | تکونینَ | لم تکونی |
| مثنی مذکر مخاطب | أنْتُما | تکونانِ | لم تکونا |
| مثنی مؤنث مخاطب | أنْتُما | تکونانِ | لم تکونا |
| جمع مذکر مخاطب | أنْتُمْ | تکونونَ | لم تکونوا |
| جمع مؤنث مخاطب | أنْتُنَّ | تکنَّ | لم تکنَّ |
| متکلم وحده | أنا | أکونُ | لم أکن |
| متکلم معالغیر | نَحْنُ | نکونُ | لم نکن |
برای مثال، جمله زیر با روش دوم ساخته شده است.
- لم یکُنِ الدُّبُّ قد وَضَعَ فَمَهُ قُربَ اُذُنِه: خرس دهانش را نزدیک گوش او قرار نداده بود.
ترجمه ماضی بعید در عربی
برای ترجمه ماضی بعید از این ساختار استفاده میکنیم: «بن ماضی ترجمه فعل + ـه + فعل بودن.» برای مثال، «کان قد کتب» را «نوشته بود» معنی میکنیم.
نکته: دقت کنید که در ترجمه «کان»، وقتی برای ساختن فعل ماضی بعید در عربی به کار رود، از «بودِ» اسنادی استفاده نمیکنیم و آن را مطابق فعل ماضی بعید در فارسی ترجمه میکنیم.
برای مثال، این جمله را در نظر بگیرید: «کان الطلاّب قد خَرَجوا منَ الصَفِّ.» ترجمه صحیح و غلط آن را در ادامه آوردهایم.
- ترجمه صحیح: دانشآموزان از کلاس خارج شده بودند.
- ترجمه غلط: دانشآموزن بودند که از کلاس خارج شده بودند.
نکته: گاهی پیش میآید که یک عبارت دو فعل دارد و هر دو فعل آن ماضی هستند و ارتباط معنایی نیز دارند. در این صورت، اگر فعل ماضی دوم را بهصورت بعید یا ساده ترجمه کنیم، یکسان خواهد بود.
برای مثال، به این جمله دقت کنید:
خرج المعلمُ من الصفِّ و قد علّمنا أشیاءَ کثیرةًِ
این جمله را اینگونه ترجمه میکنیم:
معلم از کلاس خارج شد، در حالی که مطالب زیادی را به ما آموخته بود.
این جمله را میتوان اینگونه نیز ترجمه کرد:
معلم از کلاس خارج شد، در حالی که مطالب زیادی را به ما آموخت.
تفاوت ماضی بعید و ماضی استمرای
در آموزش «ماضی استمراری در عربی چیست؟ + فرمول ساخت، مثال و تمرین» دیدیم که شیوه ساخت فعل ماضی استمراری اینگونه است:
صیغههای ماضی فعل «کان» + صیغههای مضارع فعل اصلی
همانطور که مشخص است، در ماضی استمراری، پس از صیغه ماضی فعل «کان»، مضارع فعل میآید.
جدول زیر صیغههای فعل ماضی استمراری را برای ریشه «کتب» نشان میدهد.
| صیغه | ماضی استمراری | معنی |
| مفرد مذکر غایب | هُوَ كَانَ یَکْتُبُ | آن مرد مینوشت. |
| مفرد مؤنث غایب | هِیَ كَانَتْ تَکْتُبُ | آن زن مینوشت. |
| مثنی مذکر غایب | هُما كانَا یَکْتُبان | آن دو مرد مینوشتند. |
| مثنی مؤنث غایب | هُما كانَتَا تَکتُبان | آن دو زن مینوشتند. |
| جمع مذکر غایب | هُم كانُوْا یَکْتَبونَ | آن چند مرد مینوشتند. |
| جمع مؤنث غایب | هُنَّ كُنَّ یَکْتُبنَ | آن چند زن مینوشتند. |
| مفرد مذکر مخاطب | أنْتَ كُنْتَ تَکْتُبُ | تو (مرد) مینوشتی. |
| مفرد مؤنث مخاطب | أنْتِ كُنْتِ تَکْتُبین | تو (زن) مینوشتی. |
| مثنی مذکر مخاطب | أنْتُما كُنْتُمَا تَکْتُبان | شما دو مرد مینوشتید. |
| مثنی مؤنث مخاطب | أنْتُما كُنْتُمَا تَکْتُبان | شما دو زن مینوشتید. |
| جمع مذکر مخاطب | أنْتُمْ كَنْتُمْ تَکْتَبونَ | شما چند مرد مینوشتید. |
| جمع مؤنث مخاطب | أنْتُنَّ كُنْتُنَّ تَکْتُبنَ | شما چند زن مینوشتید. |
| متکلم وحده | أنا كُنْتُ أکْتُبُ | من مینوشتم. |
| متکلم معالغیر | نَحْنُ كُنَّا نَکْتُبُ | ما مینوشتیم. |
سوالات متدوال درباره ماضی بعید در عربی
در این بخش به برخی از سوالات پر تکرار درباره مبحث ماضی بعید در عربی به اختصار پاسخ میدهیم.
منظور از ماضی بعید چیست؟
هرگاه در زمان گذشته یک کاری قبل از کار دیگری انجام شود، برای صحبت درباره آن از ماضی بعید استفاده میکنیم.
ماضی بعید در عربی چگونه ساخته میشود؟
در زبان عربی برای ساختم ماضی بعید باید از فرمول «کان+فعل ماضی مطلق» استفاده کنیم. باید در نظر داشته باشیم که فعل کان از نظر جنسیت و تعداد با فعل ماضی بعد از خودش تطابق دارد.
ماضی بعید در عربی را چگونه به فارسی ترجمه کنیم؟
برای ترجمه عربی به فارسی ماضی بعید باید از فرمول «صفت مفعول+ صرف فعل بودن» استفاده کنیم. منظور از صفت مفعولی، مصدر فارسی بودن حرف «ن» به علاوه حرف «ه» در انتهای آن است. مانند: پرسیدن --> پرسید --> پرسیده
تست ماضی بعید در عربی
در این بخش، چند پرسش چهارگزینهای از ماضی بعید در عربی را بررسی میکنیم که به ما در افزایش یادگیری و تثیبت دانستههایمان کمک میکنند.
«فی تلک الفترةِ کانَ المسلمونَ قد بلغوا منزلةً رفیعةً فی العلومِ»
جمعبندی
در این آموزش از مجله فرادرس، با روش ساخت فعل ماضی بعید در عربی آشنا شدیم. همچنین، به روش منفی کردن فعل ماضی بعید در عربی پرداختیم و در پایان، مثالها و تمرینهای متنوعی را ارائه کردیم.
