فرادرسفعل مهموز در عربی چیست؟ – به زبان ساده + مثال و تمرین
فعل مهموز در عربی به فعلی میگویند که یکی از سه حرف اصلی آن «أ» یا «الفهمزه» باشد. افعال مهموز همانند افعال معتل روشهای خاص خود را در نحوه صرف شدن در صیغهها و زمانهای مختلف دارند و ممکن است شکلشان تغییر کند. در این نوشته قصد داریم انواع فعل مهموز و نحوه صرف کردن آنها را در سه زمان ماضی عربی، مضارع عربی و امر عربی بررسی کنیم. اهمیت یادگیری صرف فعل مهموز عربی در این است که کمک میکند ما از شکل صحیح افعال در جای خود استفاده کنیم. با استفاده از تمرینهای پایانی پایانی متن میتوانیم بفهمیم در کدام قسمت از مبحث فعل مهموز اشکال داریم و برای رفع آنها تلاش کنیم.
تعریف فعل مهموز در عربی
به طور کلی فعلها در زبان عربی دو حالت دارند: «صحیح» و «معتل». منظور از فعل معتل، فعلی است که «واو» و «الف» و «یاء» یکی از سه حرف ریشه فعل باشد. برای صرف افعال معتل نیازمند رعایت قواعد خاصی هستیم تا آنها را راحتتر تلفظ کنیم. به قواعدی که در زمان صرف افعال معتل اعمال میشود، «قاعده اعلال» میگویند.
فعل «صحیح» نقطه مقابل فعل معتل است. چون در ریشه یا سه حرف اصلی آن هیچیک از حروف معتل وجود ندارد. با این وجود، افعال صحیح در زبان عربی به سه زیر مجموعه «سالم»، «مهموز» و «مضاعف» تقسیمبندی میشود. پیش از پرداختن به تعریف فعل صحیح بهتر است درباره فعل مهموز و مضاعف بیشتر بدانیم.
فعل مهموز در عربی به فعلی میگویند که یکی از سه حرف اصلی یا ریشه فعل «أ» یا «الف همزه» باشد. به این ترتیب فعلی که حرف اول ریشه آن الفهمزه باشد، «مهموز الفاء» میگویند. یعنی به جای «ف» در ریشه «فعل» دارای «أ» است. به فعلی که حرف دوم ریشه آن «أ» باشد، «مهموز العین» میگویند. یعنی به جای «ع» در ریشه «فعل» حرف «أ» وجود داشته باشد. فعلی که سومین حرف ریشه آن «أ» است به نام «مهموز اللام» شناخته میشود. برای درک بهتر به مثالهای زیر توجه کنید.
مهموز الفاء مانند: أکَلَ، أخَذَ و أَمَرَ
مهموز العین مانند: سأَلَ، رأَیَ و یأَسَ
مهموز اللام مانند: قرأَ، هَدَأَ و مَلَأَ
فعل مضاعف در عربی به فعلی گفته میشود که «عین الفعل» و «لام الفعل» یعنی حرف دوم و سوم ریشه فعل، هر دو هم جنس و از یک حرف باشند. از انواع این افعال میتوانیم به «شَدَدَ «شَدَّ»»، «رَنَنَ (رَنَّ)» و «إحتَجَجَ (إحتَجَّ)» نام برد. این دسته از افعال نیز روشهای خاص خودشان برای صرف شدن در زمانهای مختلف دارند.
فعل صحیح در عربی همان فعلی است که معتل، مهموز و مضاعف نباشد. از نمونههای آن میتوانیم به افعالی چون «ذهَبَ، جعلَ، کتبَ و ...» اشاره کرد. برای درک بهتر تقسیمبندی افعال در عربی میتوانید به کادر رنگی زیر توجه کنید.
۱- فعل سالم:
- صحیح (ذهَبَ، جعلَ، کتبَ)
- مهموز
- مهموز الفاء (أکَلَ، أخَذَ و أَمَرَ)
- مهموز العین (سأَلَ، رأَیَ و یأَسَ)
- مهموز اللام (قرأَ، هَدَأَ و مَلَأَ )
- مضاعف (شَدَدَ (شَدَّ)، رَنَنَ (رَنَّ) و إحتَجَجَ (إحتَجَّ))
۲- فعل معتل:
مثال - معتل الفاء (وقع، وسع، یسر و ...)
أجوف - معتل العین (قول، بیع، خاف و ...)
ناقص - معتل اللام (دعو، رمی، شفی و...)
قواعد صرف فعل مهموز در عرب
همانطور که برای صرف افعال معتل از قواعد اعلال «قلب»، «حذف» و «سکون» استفاده میکنیم، در صرف فعلهای مهموزی که «أ» دارند باید تابع شرایط و قواعدی باشیم تا فعل به شکل صحیح آن به کار برود. مهمترین قاعده در رابطه با صرف افعال مهموز، قاعده «تخفیف» است. در ادامه انواع تخفیف در افعال مهموز عربی را همراه با مثال آنها میخوانید.
تخفیف به «الف» فعل مهموز در عربی
هر وقت هنگام صرف فعل مهموز ببینیم که دو همزه کنار هم قرار گرفته، همزه اول« فتحه» و همزه دوم «ساکن» باشد، باید هر دوی آنها را به یک «الف» تبدیل کنیم. برای درک بهتر به مثال زیر توجه کنید.
أَأْخُذُذَ (صیغه متکلموحده فعل مضارع از ریشه أخذ) ← تخفیف به الف ← آخُذُ
تخفیف به «یاء» فعل مهموز در عربی
هرگاه هنگام صرف فعل مهموز به دو همزه کنار هم رسیدیم که اولی «کسره» و دومی «ساکن» باشد، باید هر دوی آنها را به «یاء» تبدیل کنیم. برای درک بهتر به مثال زیر توجه کنید.
إِأْمان (مصدر باب افعال از ریشه أ م ن) ← تخفیف به یاء ← اِیمان
تخفیف به «واو» فعل مهموز در عربی
منظور از تخفیف به «واو» هنگام صرف افعال مهموز، موقعیتی است که در آن دو همزه در کنار هم قرار بگیرند به صورتی که اولی «ضمه» و دومی «ساکن» باشد. در چنین حالتی باید هر دوی آنها را به یک «واو» در فعل تبدیل کنیم. برای درک بهتر به مثال زیر توجه کنید.
أُؤْمَرُ (صیغه متکلموحده مضارع مجهول از فعل أ م ر) ← تخفیف به واو ← اُومَرَ
صرف فعل مهموز در زمان ماضی
با وجود آنکه قواعد کلی هنگام صرف افعال مهموز را توضیح دادیم اما برخی از افعال دارای الفهمزه در عربی هستند که ویژگیهای مختص به خودشان را هنگام صرف فعل دارند. در این بخش قصد داریم با استفاده صرف افعال در زمان ماضی نشان دهیم که در کدام مواقع نیازمند اعمال تغییر در فعل ماضی از نوع مهموز هستیم. ابتدا به جدول صرف فعل أخذ در ۱۴ صیغه ماضی توجه کنید.
| جدول صرف ۱۴ صیغه فعل ماضی مهموز از ریشه أ خ ذ | |
| فعل | معنی |
| أخَذَ | گرفت |
| أخَذَا | گرفتند |
| أخَذوا | گرفتند |
| أخَذَتْ | گرفت |
| أخَذَتا | گرفتند |
| أخَذنَ | گرفتند |
| أخَذَتَ | گرفتی |
| أخَذَتما | گرفتید |
| أخَذتم | گرفتید |
| أخَذتِ | گرفتی |
| أخَذتما | گرفتید |
| أخَذتَّ | گرفتید |
| أخَذتُ | گرفتم |
| أخَذنا | گرفتیم |
بر اساس آنچه که در جدول آمده میتوانیم ببنیم که فعل مهموز الفاء از ریشه «أ خ ذ» هنگام صرف در زمان ماضی، تغییری در همزه ابتدایی آن ایجاد نمیشود و فعل همانگونه که هست در تمامی صیغهها باقی میماند. از این رو میتوانیم بگوییم که «فعل مهموز الفاء هنگام صرف در ۱۴ صیغه ماضی، شامل حال قاعده تخفیف یا حذف نمیشود و به همزه آن بدون تغییر باقی میماند.»
در ادامه جدولی را مشاهده میکنید که در آن فعل مهموز العین از ریشه «س أ ل» در آن آمده است. به تغییرات احتمالی این افعال توجه کنید.
| صرف ۱۴ صیغه فعل ماضی مهموز از ریشه س أ ل | |
| فعل | معنی |
| سَأَلَ | پرسید |
| سَأَلا | پرسیدند |
| سَأَلوا | پرسیدند |
| سَأَلت | پرسید |
| سَأَلَتا | پرسیدند |
| سَأَلنَ | پرسیدند |
| سَأَلتَ | پرسیدی |
| سَأَلتما | پرسیدید |
| سَأَلتم | پرسیدید |
| سَأَلتِ | پرسید |
| سَأَلتما | پرسیدید |
| سَأَلتنَّ | پرسیدید |
| سَأَلتُ | پرسیدم |
| سَأَلنا | پرسیدیم |
با توجه به جدول میفهمیم که فعل مهموزی که دومین حرف ریشه آن الفهمزه باشد هم هنگام صرف در زمان ماضی تغییری نمیکند و «أ» آن شامل حال تخفیف و حذف نمیشود. در جدول پایین ۱۴ صیغه صرف شده فعلی را که سومین حرف آن حمزه است، مشاهده میکنید.
| جدول صرف ۱۴ صیغه فعل ماضی مهموز از ریشه ق ر أ | |
| فعل | معنی |
| قَرَأَ | خواند |
| قَرَئا | خواندند |
| قَرَأُو | خواندند |
| قَرَأَت | خواند |
| قَرَأَتا | خواندند |
| قَرَأْنَ | خواندند |
| قَرَأتَ | خواندی |
| قَرَأتما | خواندید |
| قَرَأتم | خواندید |
| قَرَأتِ | خواندی |
| قَرَأتما | خواندید |
| قَرَأتنَّ | خواندید |
| قَرَأتُ | خواندم |
| قَرَأنا | خواندیم |
با کمی دقت به صیغههای صرف شده «قرأ» در زمان ماضی، ممکن است فکر کنیم که شکل صرف شده آن در «صیغه ۳» یعنی «جمع مذکر غائب» بر اساس قاعده تخفیف تغییر کرده است. در حالی که چنین نیست. تنها تغییر موجود در این صیغه این است که به خاطر ضمیر «واو» در این صیغه، فتحه موجود در الف همزه برای سهولت در تلفظ به ضمه تبدیل شده است. در کادر زیر نحوه این تغییر نشان داده شده است.
قَرَأَوا ← قَ رَ أَ و ا ← قَ رَ أُ و ا ← قَرَأُوا
آنچه که تا اینجا بررسی کردیم نحوه صرف افعال مهموز در زمان ماضی بود. متوجه شدیم که افعال دارای همزه هنگام صرف در زمان ماضی ثلاثی مجرد دچار تغییرات نمیشوند و قاعده تخفیف بر آنها اعمال نمیشود. اما برای صرف این افعال در زمان مضارع نیازمند دقت بیشتری هستیم. چون ممکن است برخی صیغهها بر حسب موقعیت قرار گرفتن الفهمزه دچار تغییر بشوند. در ادامه نحوه صرف افعال مهموز در زمان مضارع را بررسی میکنیم.
صرف فعل مهموز در زمان مضارع
مهمترین ویژگی فعل مضارع در زبان عربی وجود حروف «أیتن» در ابتدای آن است. منظور از این حروف «ی» ابتدای صیغههای غائب، «ت» ابتدای صیغههای مخاطب، «أ» ابتدای صیغه متکلموحده و «ن» ابتدای صیغه متکلم معالغیر است. به واسطه حضور این حروف ممکن است هنگام صرف افعال مهموز در عربی نیازمند اعمال تخفیف یا تغییراتی دیگر باشیم. از سوی دیگر، همراهی «نون عوض رفع» در صیغههای جمع همراه با ضمایر صیغهها، میتواند شرایطی را فراهم کند تا مجبور شویم تغییراتی در الفهمزه فعل مهموز به وجود بیاوریم.
در این بخش قصد داریم نحوه صرف سه نوع از افعال مهموز را در زمان مضارع و تغییرات احتمالی ایجاد شده در برخی از صیغههای آن را بررسی کنیم. در ادامه جدولی را مشاهده میکنید که در آن فعل مهموز الفاء «أمر» در ۱۴ صیغه مضارع صرف شده است.
| جدول صرف ۱۴ صیغه فعل مضارع مهموز از ریشه أ م ر | |
| فعل | معنی |
| يأمُرُ | دستور میدهد |
| يأمُرُانِ | دستور میدهدند |
| يأمُرُونَ | دستور میدهدند |
| تأمُرُ | دستور میدهد |
| تأمُرُان | دستور میدهدند |
| يأمُرنَ | دستور میدهدند |
| تأمُرُ | دستور میدهی |
| تأمُرُانِ | دستور میدهید |
| تأمُرُونَ | دستور میدهید |
| تأمُرینَ | دستور میدهی |
| تأمُرُانِ | دستور میدهید |
| تأمُرنَ | دستور میدهید |
| آمُرُ | دستور میدهم |
| نَأمُرُ | دستور میدهیم |
مطابق با آنچه که در جدول آمده، در صیغه ۱۳ یعنی صیغه متکلموحده فعل مضارع مهموز الفاءِ «أمر» که با رنگ قرمز مشخص شده، قاعده تخفیف رخ داده است. چرا که در این صیغه دو همزهای در کنار هم قرار گرفتند که اولی دارای حرکت «فتحه» و همزه دومی «ساکن» بوده است. در نتیجه برای سهولت در تلفظ هر دوی آنها به الف تبدیل شدهاند. برای درک بهتر چگونگی این تغییر میتوانید به کادر رنگی زیر توجه کنید.
أَأْمُرُ ← أَ أْ مُ رُ ← آ مُ رُ ← آمُرُ
در ادامه جدولی را مشاهده میکنید که شکل صرف شده فعل مضارع مهموز العین از ریشه سأل در آن آمده است. به نحوه صرف آن در ۱۴ صیغه غائب و مخاطب توجه کنید.
| جدول صرف ۱۴ صیغه فعل مضارع مهموز از ریشه س أ ل | |
| فعل | معنی |
| یَسأَلُ | میپرسد |
| یَسأَلانِ | میپرسند |
| یَسأَلُونَ | میپرسند |
| تَسأَلُ | میپرسد |
| تَسأَلانِ | میپرسند |
| یَسأَلنَ | میپرسند |
| تَسأَلُ | میپرسی |
| تَسأَلان | میپرسید |
| تَسأَلُونَ | میپرسید |
| تَسأَلینَ | میپرسی |
| تَسأَلان | میپرسید |
| تَسأَلنَ | میپرسید |
| أَسأَلُ | میپرسم |
| نَسأَلُ | میپرسیم |
با توجه به افعال درون جدول متوجه میشویم الفهمزه افعالی که حرف دوم ریشه آنها «أ» است در زمان مضارع تغییری نمیکند و به همان شکل باقی میماند. در ادامه نوبت به صرف فعل مضارعی میرسد که حرف سوم ریشه آن «أ» است. در جدول زیر میتوانید نحوه صرف فعل مضارع از ریشه قرأ را مشاهده کنید.
| جدول صرف ۱۴ صیغه فعل مضارع مهموز از ریشه ق ر أ | |
| فعل | معنی |
| یَقرَأُ | میخواند |
| یَقرَآنِ | میخوانند |
| یَقرَأُونَ | میخوانند |
| تَقرَأُ | میخواند |
| تَقرَآنِ | میخوانند |
| یَقرَأنَ | میخوانند |
| تَقرَأُ | میخوانی |
| تَقرَآنِ | میخوانید |
| تَقرَأُنَ | میخوانید |
| تَقرَأینَ | میخوانی |
| تَقرَآنِ | میخوانید |
| تَقرَأنَ | میخوانید |
| أقرَأُ | میخوانم |
| نَقرَأُ | میخوانیم |
در صیغههای ۲ - ۵ - ۸ - ۱۱ میتوان مشاهده کرد که شکل فعل تغییر کرده است. تمامی این صیغهها در «مثنی» بودن مشترک هستند. به عبارتی دیگر، تمامی آنها صیغههای مثنی مذکر و مونث در دو دسته غائب و مخاطب هستند. با توجه به اینکه در این صیغهها دو الفهمزه در کنار هم قرار گرفتهاند، هر دوی آنها در یک «آ» جمع شدهاند. در نتیجه «یَقرَأُآنِ» به «یَقرآنِ» و «تَقرَأُأنِ» به «تَقرآنِ» تغییر حالت دادهاند.
در این قسمت مبحث صرف فعل مضارع فعل مهموز در عربی و البته در حالت ثلاثی مجرد تکمیل میشود. بعد از آن نوبت به بررسی اشکال مختلف این فعل در حالت امری است که نمونههای آن را در ادامه میخوانید.
صرف فعل مهموز در حالت امر
ساخت فعل امر در زبان عربی با استفاده از شش صیغه مخاطب فعل مضارع انجام میشود. اما به این معنا نیست که نتوانیم از صیغههای غائب فعل امر بسازیم. تفاوت هر دوی این افعال امر در نحوه ساخت آنها است.
به طور خلاصه برای ساخت فعل امر از شش صیغه مخاطب مضارع باید به روش زیر عمل کرد:
- حرف «ت» ابتدای صیغه مخاطب را حذف کنیم.
- به جای آن یک «ا» بگذاریم.
- حرکت آوایی «ا» را باید بر اساس حرکت عینالفعل قرار بدهیم. در صورتی که عینالفعل ضمه داشته باشد فعل امر با «اُ» و در شرایطی که عین الفعل فتحه یا کسره داشته باشد، فعل امر با «اِ» شروع میشود.
- در مرحله آخر باید انتهای فعل مضارع را مجزوم کنیم. یعنی انتهای صیغههای مفرد را ساکن و نون عوض رفع انتهای صیغههای مثنی و جمع را حذف کنیم.
نکته: الف ابتدای فعل امر ثلاثی مجرد هیچگاه «فتحه» نمیپذیرد. به همین خاطر فعل امر ثلاثی مجرد یا با «اُ» و یا با «إِ» شروع میشود.
افعال مضارع صیغه غائب نیز میتوانند به فعل امر تبدیل شوند. تنها کاری که باید روی آنها انجام شود این است که به ابتدای آنها یک «لِ» یا لام امر اضافه و انتهای افعال را مجزوم میکنیم.
برای ساختن فعل امر از افعال مهموز نیز باید از همین مراحل تبعیت کنیم. در نتیجه لزوم استفاده از «أ» در صیغههای مخاطب فعل امر، تغییرات در شکل امری فعل مهموز در عربی به مراتب بیشتر از فعل ماضی و مضارع آن است. در ادامه جدول فعل امر از ریشه أمر را مشاهده میکنید. به تغییرات صورت گرفته در صیغههای مختلف آن دقت کنید.
| جدول صرف ۱۴ صیغه فعل امر مهموز از ریشه أ م ر | |
| فعل | معنی |
| لِيأمُرْ | باید دستور بدهد |
| لِيأمُرُا | باید دستور بدهد |
| لِيأمُرُوا | باید دستور بدهد |
| لِتأمُرْ | باید دستور بدهد |
| لِتأمُرُا | باید دستور بدهد |
| لِيأمُرنَ | باید دستور بدهد |
| أُمُرْ - مُرْ | دستور بده |
| أُمُرُا - مُرا | دستور بدهید |
| أُمُرُوا - مُروا | دستور بدهید |
| أُمُري - مُري | دستور بده |
| أُمُرُان - مُرا | دستور بدهید |
| أُمُرنَ - مُرنَ | دستور بدهید |
| لِآمُرْ | باید دستور بدهم |
| لِنَأمُرْ | باید دستور بدهیم |
با توجه به جدول، برای فعل امر مهموز الفاء شش صیغه مخاطب دو نوع فعل امر وجود دارد. افعال قرمز رنگ موجود در جدول، فعلهای امری هستند که از ابتدای جمله مورد استفاده قرار میگیرند. به همین خاطر الف امری ابتدای آن افتاده و مورد استفاده قرار نمیگیرد. اما در شرایطی که قبل از این افعال، حرف یا کلماتی در جمله قرار داشته باشد، باید از شکل امری آنها همراه با الف امر استفاده کنیم. برای درک بهتر به مثالهای زیر توجه کنید.
وأمُرْ قومَكَ يأخُذُوا بِإِحسنِها.
و قوم را دستور ده که نیکوتر مطالب آن را اخذ کنند.
(در این آیه از قرآن چون از حرف عطف «و» قبل از فعل امر مهموز الفاء استفاده شده، الف امری آن مورد استفاده قرار گرفته است.)
مُروا أولادَكُم بِالصلاةِ و هو أبناءُ سَبعِ سِنینِ.
به فرزندان پسر و دخترتان (نماز را بیاموزید و) چون هفت ساله شدند، آنها را به نماز خواندن امر کنید.
(در این حدیث چون قبل از فعل امر کلمه دیگری نیامده از شکل امری آن بدون الف امری استفاده شده است.)
| جدول صرف ۱۴ صیغه فعل امر مهموز از ریشه س أ ل | |
| فعل | معنی |
| لِیَسأَلْ | باید بپرسد |
| لِیَسأَلا | باید بپرسند |
| لِیَسأَلُوا | باید بپرسند |
| لِتَسأَلْ | باید بپرسد |
| لِتَسأَلا | باید بپرسند |
| لِیَسأَلنَ | باید بپرسند |
| إسأَلْ - سِلْ | بپرس |
| إسأَلا - سِلا | بپرسید |
| إسأَلُو - سِلو | بپرسید |
| إسأَلي - سِلي | بپرس |
| إسأَلا - سلا | بپرسید |
| إسأَلنَ - سلنَ | بپرسید |
| لِأَسأَلْ | باید بپرسم |
| لِنَسأَلْ | باید بپرسیم |
شرایط استفاده از شکل امر افعال مهموز العین در عربی همانند مهموز الفاء است. یعنی زمانی که بخواهیم از شش صیغه مخاطب در ابتدای جمله استفاده کنیم، الف امری را حذف کرده و شکل ساده آن را به کار میبریم. اما اگر قبل از این فعل امر اسم یا حرف دیگری وجود داشته باشد، واجب است تا از شکل امری آن همراه با الف استفاده کنیم.
تفاوت امر مهموز العین با مهموز الفاء در این است که در صورت حذف الف ابتدایی فعل امر، باید همزه میانی فعل نیز حذف شود. در جدول بالا برای شش صیغه مخاطب فعل امر سأل، مشاهده میکنید که فعل امر آن به دو صورت به کار رفته است. از فعلهای امری قرمز رنگ در ابتدای جملات عربی استفاده میکنیم. در شرایطی که قبل از فعل اسم یا حرف به کار رفته باشد، باید از شکل دیگر آن همراه با الف ابتدایی فعل امر استفاده کنیم. برای درک بهتر به مثال زیر توجه کنید.
سِلْ بني إسرائيلِ كَم آتَيناهُم مِن آيةٍ بينةٍ.
از بنی اسرائیل سؤال کن که ما چقدر آیات و ادلّه روشن بر آنها آوردیم.
فأسألوا أهل الذكر إن كنتم لا تعلمون.
پس اگر نمیدانید از پژوهندگان كتابهاى آسمانى جويا شويد.
در جمله اول که آیهای از قرآن است، جمله با فعل امر از ریشه سأل آغاز شده و چون قبلش حرف یا اسمی نیامده شکل بدون الف امری آن به کار رفته است. در مقابل، جمله دوم به خاطر داشتن «ف» عطف از شکل امری آن همراه با الف استفاده شده است.
در جدول زیر صرف فعل امر مهموز اللام آمده که میتوانید مشاهده کنید.
| جدول صرف ۱۴ صیغه فعل امر مهموز از ریشه ق ر أ | |
| فعل | معنی |
| لِیَقرَأْ | باید بخواند |
| لِیَقرَآ | باید بخواند |
| لِیَقرَأُوا | باید بخواند |
| لِتَقرَأْ | باید بخواند |
| لِتَقرَآ | باید بخواند |
| لِیَقرَأنَ | باید بخواند |
| إِقرَأْ | بخوان |
| إِقرَآ | بخوان |
| إِقرَأوا | بخوان |
| إقرَأئي | بخوان |
| إِقرَآ | بخوان |
| إِقرَأنَ | بخوان |
| لِأقرَأْ | باید بخوانم |
| لِنَقرَأْ | باید بخوانیم |
شاید سادهترین شکل فعل امر مهموز به مهموز اللام تعلق داشته باشد. چرا که بر خلاف دو فعل قبلی، این فعل مهموز تنها یک شکل دارد. یعنی در صورتی که بخواهیم از فعل امری مهموز اللام در ابتدای جمله یا در میانه و بعد از اسم و حرفی دیگر استفاده کنیم، در هر شرایطی باید شکل امری آن همراه با الف امری ابتدای فعل امر را به کار ببریم. برای درک بهتر به مثال زیر توجه کنید.
اِقرَأْ بِاسمِ رَبِكَ الذي خَلَقْ.
بخوان به نام پروردگارت که تو را خلق کرد.
أَمَّا مَنْ أُوتِيَ كِتَابَهُ بِيَمِينِهِ فَيَقُولُ هَاؤُمُ اقْرَءُوا كِتَابِيَهْ.
اما کسی که نامه اعمال او را به دست راستش دهند (با کمال نشاط و شادمانی و سربلندی به اهل محشر) گوید: بیایید نامه مرا بخوانید.
صرف فعل مهموز در افعال ثلاثی مزید
تا اینجا با قواعد صرف افعال مهموز در شکل ثلاثی مجرد آنها آشنا شدیم. اما این افعال همانند دیگر فعلهای عربی این قابلیت را دارند تا به بابهای ثلاثی مزید بروند و معنای متفاوتی پیدا کنند.
مهمترین کارکرد بابهای ثلاثی مزید در عربی این است که میتوانیم ریشههای افعال را به وزنهای مشخص این باب ببریم و از آنها فعلهایی با معانی جدید بسازیم. برای این کار معمولا از هشت باب «إفعال، تفعیل، إنفعال، إفتعال، مفاعلة، تفاعل، تفعُّل و استفعال» استفاده میشود.
در ادامه، جدول متعلق به صرف افعال مهموز الفاء، مهموز العین و مهموز اللام در باب افعال را مشاهده میکنید.
| باب افعال | مهموز الفاء | مهموز العین یا مهموز اللام |
| ماضی | آثَرَ | أملَأَ |
| مضارع | یُؤَثِرُ | یُملِیءُ |
| امر | آثِر | أملِيءْ |
| مصدر | إیثار | إملاء |
| اسم فاعل | مُؤَثِّر | مُملِئ |
| اسم مفعول | مُؤَثَّر | مُملأ |
در جدول زیر صرف افعال مهموز الفاء، مهموز العین و مهموز اللام در باب تفعیل آمده که مشاهده میکنید.
| باب تفعیل | مهموز الفاء | مهموز العین یا مهموز اللام |
| ماضی | أَجَّلَ | هَدَّأَ |
| مضارع | یُؤجِّلُ | یُهدِّئُ |
| امر | أجِّلْ | هَدِّئْ |
| مصدر | تأجیل | تهدئة |
| اسم فاعل | مؤَجِّل | مُهدِّئٌ |
| اسم مفعول | مؤَجَّل | مُهَدَّأٌ |
در ادامه میتوانید چگونگی صرف افعال مهموز الفاء، مهموز العین و مهموز اللام در باب تفعّل را در جدول زیر مشاهده کنید.
| باب تفعّل | مهموز الفاء | مهموز العین یا مهموز اللام |
| ماضی | تألَّمَ | تَجَزَّأَ |
| مضارع | یَتألَّمُ | یَتَجزَّأُ |
| امر | تألَّمْ | تَجَزَّأْ |
| مصدر | تألُّمْ | تجَجزُّءْ |
| اسم فاعل | مُتَألِّم | مُتَجَزِّئُ |
| اسم مفعول | مُتَألَّم | مُتَجَزَّئُ |
در جدول زیر میتوانید نمونه صرف شده افعال مهموز الفاء، مهموز العین و مهموز اللام را در باب تفاعل مشاهده کنید.
| باب تفاعل | مهموز الفاء | مهموز العین یا مهموز اللام |
| ماضی | تآمرَ | تَساءَلَ |
| مضارع | یَتآمِرُ | یتَساءَلُ |
| امر | تآمَرْ | تَساءَلْ |
| مصدر | تآمُر | تَساءُلَ |
| اسم فاعل | مُتَآمِر | مُتَسائِلَ |
| اسم مفعول | مُتَآمَر | مُتَسائَلَ |
در این جدول نمونه صرف شده افعال مهموز الفاء، مهموز العین و مهموز اللام را در باب مفاعلة قرار دارد که مشاهده میکنید.
| باب مفاعلة | مهموز الفاء | مهموز العین یا مهموز اللام |
| ماضی | آخَذَ | وائمَ |
| مضارع | یُؤاخِذُ | یوائِمُ |
| امر | تآمَرْ | وائِم |
| مصدر | آخِذْ | مواعمة |
| اسم فاعل | مُؤاخِذة | مُوائِم |
| اسم مفعول | مُؤاخَذة | مُوائَم |
در ادامه میتوانید چگونگی صرف افعال مهموز الفاء، مهموز العین و مهموز اللام در باب افتعال را در جدول زیر مشاهده کنید.
| باب افتعال | مهموز الفاء | مهموز العین یا مهموز اللام |
| ماضی | إیتَمنَ | إمتلأَ |
| مضارع | یأتَمِنُ | یمتلِأُ |
| امر | إیتمِنْ | إمتَلِأْ |
| مصدر | إیتِمان | إمتِلأ |
| اسم فاعل | مُؤتَمِن | مُمتَلِئ |
| اسم مفعول | مُؤتَمَن | مُمتَلَأ |
و در آخرین جدول صرف افعال مهموز الفاء، مهموز العین و مهموز اللام در باب استفعال آمده که مشاهده میکنید.
| باب استفعال | مهموز الفاء | مهموز العین یا مهموز اللام |
| ماضی | إستَأخَرَ | إستَجرَأَ |
| مضارع | یإستَأخَرُ | یَستَجرِئُ |
| امر | إستَأخِرْ | إستَجرِأْ |
| مصدر | إستِئخار | إستِجراء |
| اسم فاعل | مُستَأخِرَ | مُستَجرِئُ |
| اسم مفعول | مُستَأخَرَ | مُستَجرَأُ |
مثال افعال مهموز در جملات عربی
به برخی از جملاتی که در آن فعل مهموز به کار رفته است توجه کنید.
خُذوا ما آتيناكُم.
آنچه را که به شما دادهایم با جدّ و جهد تمام بگیرید. (آیه قرآن)
وَ كُلوا وَاشْرَبُوا حتى يَتَبَيِّنَ لَكُم الخيط الأبيض مِن الخيط الأسود مِن الفَجرْ.
و بخوريد و بياشاميد تا رشته سپيد بامداد از رشته سياه (شب) بر شما نمودار شود. (آیه قرآن)
ولا تاكلوا أموالهم الى أموالكم.
اموال آنها را آمیخته با اموال خودتان نخورید. (آیه قرآن)
لا تسألوا عن أشياءٍ أن تبدلكم تسؤكم ، وإن تسألوا عنها.
اى كسانى كه ايمان آوردهايد از چيزهايى كه اگر براى شما آشكار گردد شما را اندوهناك مىكند مپرسيد. (آیه قرآن)
سَأَلَ أشعُب: هل اِجتَمَعَ هؤلاءِ لوَليمةْ؟
اشعب پرسید: آیا اینها برای جشن جمع شدهاند؟
جاءَ مَن يَقودُ هؤلاءِ العَشرةِ و يَمضي بِهِم.
یک نفر آمد این ده نفر را رهبری کند و با آنها وقت بگذارند.
أَمَرَ أن يُحمِلوا إلَيهِ.
دستور داد آنها را نزد او بیاورند.
سوالات متداول درباره فعل مهموز در عربی
در این بخش به برخی از سوالات پر تکرار مربوط به مبحث فعل مهموز در عربی به اختصار پاسخ میدهیم.
منظور از فعل مهموز در عربی چیست؟
در زبان عربی فعل مهموز به فعلی می گویند که یکی از سه حرف اصلی یا ریشه اصلی آن حرف الفهمزه یا «أ» داشته باشد.
چند نوع فعل مهموز در زبان عربی وجود دارد؟
افعال مهموز در زبان عربی به سه دسته مهموز الفاء، مهموز العین و مهموز اللام تقسیمبندی میشوند. مهموز الفاء فعلی است که حرف نخست آن «أ» باشد. در مهموز العین و اللام نیز حرف دوم و سوم ریشه فعل الفهمزه یا «أ» است.
تمرین فعل مهموز در عربی
برای ارزیابی عملکرد خود در رابطه با «فعل مهموز در عربی»، میتوانید از تمرینهایی که در ادامه در اختیار شما قرار گرفته است استفاده کنید. تمرین شامل ۷ سؤال است و پس از پاسخ دادن به تمامی پرسشها و با استفاده از گزینه «جواب» میتوانید به درستی یا نادرستی پاسخهایی که دادهاید پی ببرید. به این ترتیب میتوانید نقاط ضعفتان را شناسایی و برای رفع آن اقدام کنید.
متن زیر را بخوانید و موارد خواسته شده را در قسمت سوال با توجه به آن تکمیل کنید.
قَالَتْ لِي أُمِّي: «خُذْ مَطَرِيَّتَكَ.» حَمَلْتُهَا وَ خَرَجْتُ وَ لَمْ أَتَبَاطَأْ فِي اُلسَّيْرِ نَحْوَ اُلْمَدْرَسَةِ لِأَنِّي لَا أُرِيـدُ أَنْ أَتَـأَخَّرَ عَنْ مَوْعِدِ اُلدُّخُـولِ وَ لَـمَّا نَزَلَ اُلْمَـطَرُ لَـمْ يُـفَاجِئْنِي لِأَنَّ اُلـنَّشْـرَةَ اُلْجَوِيَّةَ هَيَّأَتْنِي لِذَلِكَ.
(مادرم به من گفت: «بارانیات را بردار.» آن را برداشتم و خارج شدم و در مسیر رفتن به مدرسه از سرعتم نکاستم چرا که نمیخواستم دیرتر از زمان مجاز ورود به مدرسه برسم و زمان که باران بارید، غافلگیر نشدم. چون پیشبینی هوا من را برای آن آماده کرده بود.)
سوال ۱: فعل ماضی مهموز در متن را نام ببرید.
جواب: هَيَّأَتْنِي
سوال ۲: فعل مهموز مضارع مجزوم در متن را پیدا کنید.
جواب: لَمْ أَتَبَاطَأْ - لَـمْ يُـفَاجِئْنِي
سوال ۳: فعل مهموز مضارع منصوب در متن کدام است؟
جواب: أَنْ أَتَـأَخَّرَ
سوال ۴: فعل امر مهموز در متن کدام فعل است؟
جواب: خُذْ
جمله داده شده را با توجه به ضمایر داده شده تغییر داده و بازنویسی کنید.
«أُطْفِأُ نُورَ اُلْغُرْفَةِ إِذَا لَجَأْتُ إِلَى اُلسَّرِيرِ لِلنَّوْمِ»
(هنگام رفتن به رختخواب نور اتاق را خاموش میکنم.)
سوال ۵: جمله بالا را با ضمیر «أنتِ» بازنویسی کنید.
جواب: أنتِ تُطْفِئینَ نُورَ اُلْغُرْفَةِ إِذَا لَجَأْتِ إِلَى اُلسَّرِيرِ لِلنَّوْمِ.
سوال ۶: جمله بالا را با توجه به کلمه «الاولادُ الثلاثُ» بازنویسی کنید.
جواب: الاولادُ الثلاثُ یُطْفِئونَ نُورَ اُلْغُرْفَةِ إِذَا لَجَأوا إِلَى اُلسَّرِيرِ لِلنَّوْمِ
سوال ۷: جمله بالا را با توجه به کلمات «أنا و أخي» بازنویسی کنید.
جواب: أنا و أخي نُطْفِأُ نُورَ اُلْغُرْفَةِ إِذَا لَجَأْنا إِلَى اُلسَّرِيرِ لِلنَّوْمِ
جمعبندی
در این نوشته از مجله فرادرس درباره فعل مهموز در عربی مطالبی آموختیم. فهمیدیم به فعلهایی که یکی از سه حرف اصلی فعل «أ» باشد، فعل مهموز میگویند. این فعل یکی از زیر مجموعههای افعال صحیح هستند که به سه دسته مهموز الفاء، مهموز العین و مهموز اللام تقسیمبندی میشوند. در ادامه نحوه صرف هر یک از این افعال مهموز را در سه زمان ماضی، مضارع، امر و همچنین در بابهای ثلاثی مزید همراه با مثال بررسی کردیم.
