دندان چیست؟ | انواع، ساختار و آناتومی — به زبان ساده

دندان های انسان برای هضم مکانیکی مواد غذایی از طریق برش و خرد کردن و بلع عمل می‌کنند. در این مقاله به توضیح درباره خصوصیات کلی دندانِ انسان، آناتومی، بافت و انواع بخش‌های آن‌ها پرداخته‌ایم.

دندان انسان

انسان‌ها مانند سایر پستانداران دیفودنت هستند، به این معنی که آن‌ها دو مجموعه دندان دارند. مجموعه اول (مجموعه دندانِ کودک، اولیه یا شیری نامیده می‌شوند) به طور معمول از حدود شش ماهگی شروع به ظاهر شدن می‌کند، اگرچه برخی از نوزادان با یک یا چند دندانِ قابل رویت متولد می‌شوند. رویش دندانِ نوزادان می‌تواند دردناک باشد و باعث خارش و تب در نوزاد شود. انسان‌ها دارای چهار نوع دندان هستند که هر کدام عملکرد خاصی دارند:

فیلم آموزش علوم تجربی – پایه هفتم

کلیک کنید

• دندانِ پیش (Incisors): غذا را برش می‌دهند.
• دندانِ نیش (Canines): غذا را پاره و خرد می‌کنند.
• پرمولر (آسیای کوچک یا آسیاب کوچک) (Premolars): وظیفه جویدن و له کردن غذا را بر عهده دارند.
• دندانِ مولر (آسیاب بزرگ یا آسیای بزرگ) (Molars): با قدرت بیشتری از دندان‌های آسیای کوچک غذا را به لحاظ فیزیکی هضم می‌کنند.

ریشه دندان‌ها در فک بالا یا فک پایین قرار گرفته و توسط لثه پوشانده می‌شوند. دندان‌ها از چندین بافت با تراکم و سختی متفاوت ساخته شده‌اند.

دندان جنینی چیست؟

دندانِ جنینی (Neonatal teeth) دندان‌هایی هستند که از بدو تولد در بالای لثه وجود دارند (که قبلاً رویش پیدا کرده اند) و دندان‌های نوزادی در طول ماه اول زندگی از لثه بیرون می‌آیند. بروز دندان‌های جنینی به میزان قابل توجهی متفاوت از رشد آن‌ها طی نوزادی است. دندان‌های طبیعی و دندان‌های جنینی می‌توانند دندان‌های شیری طبیعی کودک باشند که زودتر از زمان جوانه می‌زنند. در صورت امکان باید این دندان‌ها را حفظ کرد. اما ممکن است این دندان‌ها اضافی و بخشی از سیستم طبیعی دندانی نباشند که در آن صورت کشیده می‌شوند.

معمولاً هیچ مداخله‌ای توصیه نمی‌شود مگر اینکه این دندان‌ها مشکلاتی را برای نوزاد یا مادر ایجاد کرده باشند. با این حال برخی کشیدن این دندان‌ها را توصیه می‌کنند زیرا می‌توانند نوک زبان یا لثه‌های نوزاد را ملتهب یا زخم کنند. در غیر این صورت آن‌ها باید تا حد ممکن در دهان حفظ شوند تا احتمال از بین بردن جوانه‌های دندانِ دائمی با دندانِ ناتال کاهش یابد. اگر نوزاد مبتلا به هیپوپروترومبینمی است، نباید آن را از بین برد. در صورت بروز عوارضی که نیاز به برداشتن دندان‌های جنینی دارند، باید رادیوگرافی دندان، انجام و توسط دندانپزشک اطفال ارزیابی و پیگیری شود.

غالباً دندان‌های جنینی در مرکز فک پایین هستند. ساختار ریشه‌ای کمی دارند و توسط بافت نرم به انتهای لثه متصل می‌شوند و اغلب متحرک هستند. بیشتر اوقات، دندان‌های جنینی مربوط به بیماری نیستند. با این حال، گاهی اوقات ممکن است با ناهنجاری‌های زیر مرتبط باشند:

• سندرم الیس ون کرولد (Ellis–van Creveld syndrome)
• سندرم هالرمن - استریف (Hallermann–Streiff syndrome)
• سندرم پیر رابین (Pierre Robin syndrome)
• سندرم سوتوس (Sotos syndrome)

تکامل و رشد دندان چگونه است؟

تکامل فرآیند پیچیده‌ای است که طی آن دندان‌ها از سلول‌های جنینی تشکیل می‌شوند، رشد می‌کنند و به بخش دهان می‌روند. اگرچه بسیاری از گونه‌های متنوع دارای دندان هستند اما رشد دندان‌های حیوانات نیز تا حد زیادی مشابه انسان است. برای اینکه انسان از دهان و دندانِ سالم برخوردار باشد، مینای دندان، عاج، سمنتوم و ریشه باید در طی مراحل مناسب رشد جنین ایجاد شوند. دندان‌های اولیه (شیری) از هفته ششم تا هشتم در رحم و دندان‌های دائمی در هفته بیستم در رحم شروع به تشکیل می‌کنند. عدم رشد دندان، در این دوره باعث می‌شود بعدها هرگز دندانی به وجود نیاید.

بسیاری از تحقیقات در تعیین فرآیندهای شروع رشد دندان، متمرکز شده‌اند. به طور گسترده‌ای پذیرفته شده است که در بافت‌های اولین قوس شاخه‌ای عاملی وجود دارد که برای رشد دندان، ضروری است. جوانه دندان، تجمع سلول‌هایی است که در نهایت دندان را تشکیل می‌دهند و در نهایت به سه قسمت اصلی تبدیل می‌شوند:

• اندام مینا
• پاپیل
• فولیکول

مینای دندان، از اپیتلیوم مینای دندانِ خارجی، اپیتلیوم مینای داخلی، شبکه ستاره‌ای و لایه متوسط تشکیل شده‌اند. این سلول‌ها باعث آملوبلاست می‌شوند که مینا و اپیتلیوم مینای دندان را کاهش می‌دهد. رشد سلول‌های حلقه گردنی در بافت‌های عمیق‌تر، غلاف ریشه‌ای اپیتلیال هرتویگ را ایجاد و شکل ریشه دندان را تعیین می‌کند. پاپیلای دندانی، حاوی سلول‌هایی است که به ادونتوبلاست تبدیل می‌شوند، سلول‌هایی که عاج‌ساز هستند. به علاوه، اتصال بین اپیتلیوم مینای داخلی و پاپیلای دندان، شکل تاج دندان را تعیین می‌کنند. فولیکول دندان، باعث ایجاد سه بخش مهم می‌شود:

• سمانتوبلاست‌ها: سمانتوبلاست‌ها سمنتوم دندان را تشکیل می‌دهند.
• استئوبلاست‌ها: استئوبلاست‌ها باعث ایجاد استخوان آلوئول در اطراف ریشه می‌شوند.
• فیبروبلاست‌ها: فیبروبلاست‌ها رباط‌های پریودنتال را ایجاد می‌کنند که دندان‌ها را به استخوان آلوئول متصل می‌کنند.

مراحل رشد دندان چه هستند؟

این روند در چندین مرحله برای تشکیل قسمت‌های مختلف دندان، اتفاق می‌افتد. هر دو مجموعه دندانِ شیری و دائمی مراحل رشد یکسانی دارند اگرچه دندان‌های دائمی دیرتر از دندان‌های شیری تشکیل خواهند شد. رشد دندان یا ادنتوژنز، معمولاً به مراحل کلی تقسیم می‌شوند که در ادامه آمده‌اند.

فیلم آموزش آناتومی عمومی بدن انسان در فرادرس

کلیک کنید

پیش از این در مجله فرادرس مطلب رشته دندانپزشکی | معرفی گرایش ها، دروس، درآمد و بازار کار برای آشنایی داوطلبین منتشر شده است، برای مطالعه آن + اینجا کلیک کنید.

مرحله ابتدایی

یکی از اولین نشانه‌های ایجاد دندان که به صورت میکروسکوپی دیده می‌شود، تمایز بین لامین دهلیز و لامینای دندان است که در هفته ششم تا هفتم زندگی جنینی اتفاق می‌افتد. لمینای دندان، جوانه دندانِ در حال رشد را برای مدت قابل توجهی به لایه اپیتلیال دهان متصل می‌کند و این مرحله آغازین به حساب می‌آید.

مرحله جوانه‌زنی

مرحله جوانه‌زنی (Bud Stage)، در هفته هشتم در رحم اتفاق می‌افتد. در این زمان، سلول‌هایی به نام جوانه اپیتلیوم دندانی از یک گروه ضخیم سلول به نام لامینای دندان، شناخته می‌شود که در داخل فک بالا و پایین تشکیل می‌شود. این سلول‌ها در نهایت تکامل یافته و جوانه دندان را تشکیل می‌دهند که از تمام بافت‌های نرم لازم برای رشد دندان، تشکیل شده است.

مرحله کلاهک 

در طی مرحله کلاهک (Cap Stage)، سلول‌ها شروع به شکل دادن لایه بیرونی دندان می‌کنند و کلاهک تشکیل می‌دهند که روی بقیه جوانه دندان، قرار می‌گیرد. به این کلاهک اندام مینا گفته می‌شود زیرا بعدا سلول‌های تولید کننده مینا را تشکیل می‌دهد. بقیه جوانه دندان که به پاپیلای دندان معروف است، دو لایه داخلی عاج و پالپ را ایجاد می‌کند. کیسه سلول دیگری به نام فولیکول دندانی، مینا و پاپیلا را احاطه کرده و حاوی رگ‌ها و اعصاب است. در مرحله کلاهک، سه ساختار مختلف جوانه را تشکیل می دهند:

• مینا
• پاپیلای
• فولیکول

مرحله زنگ

در مرحله زنگ (Bell Stage)، اندام مینا به شکل زنگ در می‌آید و دو واقعه رخ می‌دهد. ابتدا سلول‌های اندام مینای دندان از یکدیگر متمایز می‌شوند، به این معنی که عملکرد آن‌ها تغییر می‌کند. بسته به عملکرد جدید آن‌ها، در یکی از چهار گروه سلولی قرار می‌گیرند: اپیتلیوم داخلی مینا اپیتلیوم مینای خارجی طبقه متوسط شبکه ستاره‌ای این گروه‌های سلولی در کنار هم برای ایجاد لایه مینای دندان فعالیت می‌کنند. در طی رویداد دوم در این مرحله، اپیتلیوم مینای دندان، به شکل آینده تاج دندان جمع می‌شود و لایه دندان، شروع به خراب شدن می‌کند.

مرحله تشکیل تاج و ریشه

طی مرحله تشکیل تاج و ریشه (Crown And Root Formation)، دو لایه خارجی دندان‌ها، مینا و عاج، در مرحله تاج تشکیل می‌شوند. سلول‌های آملوبلاست وظیفه ایجاد مینای دندان را دارند، در حالی که سلول های ادونتوبلاست عاج ایجاد می‌کنند. این سلول‌ها از اپیتلیوم مینا و پاپیلای دندانی می‌آیند. ریشه دندان، ساخته شده از عاج ریشه و کانال‌های ریشه (محل پالپ دندان)، از ترکیبی از سه ساختار تشکیل می‌شود: پاپیلای دندان، فولیکول دندان و گروه مهم دیگری از سلول‌ها که به غلاف ریشه اپیتلیال هرتویگ معروف هستند.

مرحله رویش

در مرحله رویش (Eruption Stage)، هنگامی که تاج دندان تشکیل شد و ریشه شروع به رشد کرد، دندان به صورت عمودی به سمت حفره دهان حرکت می‌کند بنابراین می‌تواند در موقعیت صحیح ظاهر شود. مقداری از استخوان فک بالای دندان، جذب شده و سایر بافت‌های همبند برای کمک به حرکت دندان، دچار پارگی می‌شوند. بسته به نوع و موقعیت دندان، هر کدام در سنین مختلف رویش می‌کنند.

رشد دندان‌های شیری از حدود ۴ ماهگی شروع می‌شوند. دندان‌های دائمی به همان روشی رشد می‌کنند که دندان‌های اولیه از 20 هفتگی در رحم شروع می‌شوند و 10 ماه پس از تولد ادامه می‌یابند. ریشه دندانِ مولر سوم یا دندانِ عقل تا زمانی که فرد تقریباً 5 ساله نباشد کاملاً تشکیل نمی‌شوند.

تعداد دندان های انسان

معمولاً 20 دندانِ اصلی (شیری) و 32 دندانِ دائمی وجود دارد که چهار دندانِ آخر دندان‌های مولر سوم یا دندانِ عقل هستند که هر کدام ممکن است رشد نکنند یا رشد نکنند. از بین دندان‌های اولیه، 10 دندان در فک بالا و 10 مورد دیگر در فک پایین قرار دارند. در میان دندان‌های دائمی، 16 دندان در فک بالا و 16 دندانِ دیگر در فک پایین دیده می‌شوند.

فیلم آموزش علوم تجربی – پایه هفتم در فرادرس

کلیک کنید

دندان های شیری

در بین دندان‌های شیری یا اولیه، ده دندان در فک بالا و ده دندان، در فک پایین وجود دارند. رشد اولیه دندان‌ها معمولا بین ۴ تا ۷ ماهگی اتفاق می‌افتد. در مجموعه اولیه دندان‌ها، دو نوع دندانِ نیش مرکزی و جانبی و دو نوع دندانِ مولر اول و دوم هستند. تمام دندان‌های اولیه یا شیری به طور معمول بعداً در سنین ۶ تا ۱۰ سالگی با دندان‌های مشابه خود جایگزین می‌شوند. رشد هر دندانِ جدید در نوزاد همراه با علائمی مانند بیقراری، بی اشتهایی، گریه، میل به جویدن اجسام سخت و گاهی تب و افزایش بزاق دهان همراه است.

دندان های دائمی

از بین دندان‌های دائمی، 16 عدد در فک بالا و 16 عدد در فک پایین وجود دارند. دندان‌های دائمی انسان به ترتیب توالی بوستروفیدونی شماره‌گذاری می‌شوند. دندان‌های فک بالا شامل موارد زیر هستند:

• دندان‌های مرکزی (دندان‌های 8 و 9)
• دندان‌های جانبی (7 و 10)
• دندان، نیش (6 و 11)
• پرمولر اول (5 و 12)
• پرمولر دوم (4 و 13)
• دندان‌های مولر اول (3 و 14)
• دندان‌های مولر دوم (2 و 15)
• دندان های مولر سوم (1 و 16)

فک پایین نیز دارای دندان‌های زیر است:

• دندان‌های مرکزی (24 و 25)
• دندان‌های جانبی (23 و 26)
• دندان‌های نیش (22 و 27)
• پرمولرهای اول (21 و 28)
• پرمولرهای دوم (20 و 29)
• دندان‌های مولر اول (19 و 30)
• دندان‌های مولر دوم فک پایین (18 و 31)
• دندان‌های آسیایی سوم فک پایین (17 و 32)

دندان‌های مولر سوم معمولاً دندان عقل نامیده می‌شوند و ممکن است هرگز به وجود نیایند. در صورت رشد دندانِ عقل می‌تواند بدون مشکل خاصی باقی بماند، اما اگر دچار پوسیدگی سطحی یا خرابی ریشه شوند، نهفته یا افقی باشند بر اساس وضعیت خقرارگیری لازم است کشیده یا جراحی شوند. ایجاد دندان‌های اضافی، به عنوان مثال دندان‌های آسیای چهارم و پنجم که از آن‌ها به عنوان دندان‌های فوق بزرگ (هایپرودنتیا) یاد می‌شود، بسیار نادر است.

دندان پیش

هشت دندان، پیش (Incisors) قدامی، چهار دندان در قوس فوقانی و چهار دندانِ پیش در فک پایین وجود دارند. عملکرد آن‌ها بریدن غذا در هنگام جویدن است. روی دندان، هیچ کاسپی وجود ندارد در عوض، به سطح دندانِ مورد استفاده در غذا خوردن، برجستگی لبه گفته می‌شود. علی‌رغم تشابه، تفاوت‌های جزئی بین دندان‌های ثنایا یا دندان پیش اولیه و دائمی وجود دارد.

دندان نیش

دندان‌های نیش (Canine tooth) فک بالا و فک پایین با فاصله سه دندان از خط میانی (دندان ثنایای مرکزی) قرار دارند و دندان‌های پیش را از دندان‌های دندان‌های آسیای کوچک جدا می‌کنند. موقعیت دندان‌های نیش عملکرد دوگانه آن‌ها را منعکس می‌کند زیرا مکمل دندان‌های آسیای کوچک و دندان‌های پیش هنگام جویدن هستند. عملکرد اصلی دندان‌های نیش پاره کردن غذا است.

دندان آسیای کوچک

دندانِ آسیای کوچک یا پرمولر (Premolar)، دور از دندان‌های نیش و کنار دندان‌های آسیاب دیده می‌شوند. آن‌ها به دو دسته دندان آسیای کوچک اول و دوم تقسیم می‌شوند. عملکرد پرمولرها متفاوت است. هیچ پیش دندان مولدی وجود ندارد اما دندان‌های شیری قبل از دندان‌های دائمی وجود دارند. روی دندانِ آسیای کوچک خصوصاً در اولین دندان پرمولر فک پایین، یک لبه بزرگ وجود دارد. پرمولر دوم فک پایین تقریباً همیشه با دو لبه تیز مشخص می‌شود. پرمولرهای تحتانی و پرمولر دوم فوقانی معمولاً یک ریشه دارند. قسمت اول فوقانی معمولاً دو ریشه و گاهی فقط یک ریشه دارند و در موارد نادر سه ریشه دیده می‌شود.

دندان آسیای بزرگ

دندان‌های مولر (Molar) یا آسیای بزرگ، خلفی‌ترین دندان‌ها هستند و عملکرد آن‌ها خرد کردن غذا و جویدن است. تعداد لبه‌ها و در نتیجه ظاهر کلی آن در بین دندان‌های آسیاب مختلف و بین افراد متفاوت است. بین دندان‌های آسیاب شیری و دندان‌های آسیاب دائمی تفاوت‌های زیادی وجود دارند اگرچه عملکرد آن‌ها مشابه است. دندان‌های مولر سوم دندان عقل هستند.

دندان عقل

دندانِ عقل یا مولر سوم یکی از سه دندان مولر در انتهای لثه‌ها و خلفی‌ترین این سه مورد است. سنی که دندان عقل رویش می‌یابد متغیر است اما معمولاً در اواخر نوجوانی و اوایل دهه بیست اتفاق می‌افتد. اکثر بزرگسالان دارای چهار دندانِ عقل هستند که از هر چهار عدد دندانِ عقل حداقل یکی رشد می‌کند اما وجود هیچ‌یک، کمتر یا بیشتر از ۴ عدد نیز امکان پذیر است.

معمولا در اطراف دندانِ عقل نهفته یک کیست وجود دارد. سن رویش دندان عقل بین جمعیت‌های مختلف تفاوت قابل توجهی دارد. به عنوان مثال، دندان‌های عقل در افراد آسیایی و اروپایی زودتر از افراد آفریقایی رشد می‌کند. به طور کلی رویش دندانِ عقل بین سن 17 تا 21 سالگی و در برخی افراد در اوایل سن 13 سالگی شروع شود و به طور معمول قبل از 25 سالگی اتفاق می‌افتد. اگر تا سن 25 سالگی رویش نداشته باشند معمولاً دیگر رشد نخواهد کرد.

مشکلات دندان عقل چه هستند؟

دندان‌های عقل که تا حدی از لثه خارج شده‌اند ممکن است باعث التهاب و عفونت در بافت‌های اطراف لثه شوند که اصطلاحاً به آن پریکورونیت گفته می‌شود. برخی از درمان‌های محافظه کارانه‌تر مانند عمل جراحی، ممکن است برای درمان برخی موارد مناسب باشند. در صورت رویش نهفته دندانِ عقل، آن‌ها معمولاً قبل از بروز مشکلات، جراحی می‌شوند اگرچه برخی مخالف کشیدن یا جراحی پیشگیرانه دندان، عقل هستند. اگر فضای کافی برای رویش عادی دندان‌ها وجود نداشته باشد، ممکن است دندان‌های عقل به دلایلی مانند کوچک بودن فک، برای رشد تحت فشار قرار بگیرند و به صورت نهفته به شکل افقی یا عمودی باقی بمانند.

دندان‌های عقل نهفته بعضی اوقات برای درمان ارتودنسی برداشته می‌شوند، زیرا دندانپزشکان معتقدند که دندان‌های دیگر را حرکت می‌دهند و باعث ازدحام و نامرتبی می‌شوند، اگرچه این مورد امرزوه مانند قبل پذیرفته شده نیست. اگر بهداشت دهان و دندان، با وجود دندانِ عقل دشوارتر باشد، دندانِ عقل نهفته ممکن است دچار پوسیدگی سطحی یا پوسیدگی ریشه شود و برای دندان‌های آسیای بزرگ بعد از خود نیز مشکل ایجاد کند. از جمله علائم مشکلات دندانِ عقل موارد زیر را برشمرد.

• بوی بد دهان:  بوی بد دهان و لثه‌های اطراف دندانِ عقل نهفته، می‌توانند ذرات غذا را به دام بیندازند در نتیجه این منطقه به دلیل محیط مرطوب و گرم، محل پرورش باکتری‌ها هستند.
• درد مداوم: دندانِ عقل می‌تواند منجر به تحریک و درد در مناطق اطراف شود که ادامه دار است.
• مشکل باز کردن دهان: به دلیل تورم و فشار، خوردن غذا و باز کردن فک مشکل می‌شود.
• نامنظم شدن دندان‌ها: با رشد دندانِ عقل، دندان‌های جلوتر در اثر فشار حرکت می‌کنند، کوچک بودن فک و یا رشد زاویه‌دار دندانِ عقل  دلیل دیگر نامرتب شدن نظم دندانی است.
• تورم لثه: رویش، جوانه زنی یا حتی نهفته بودن دندانِ عقل، باعث التهاب و تورم بافت اطراف می‌شود و خود این تورم باعث گاز گرفتن آن و افزایش درد  زخم لثه می‌شود که پریکورونیت نام دارد. علائم شدید پریکورونیت، تورم صورت و اسپاسم بافت عضلانی فک هستند.
• سردرد یا میگرن: در صورت عدم وجود سایر دلایل برای سردرد، رشد دندانِ عقل، مفصل گیجگاهی فکی دچار استرس یا دررفتگی و باعث درد در عضلات اطراف، سر، گردن و صورت می‌شود.
• فک متورم / تورم غدد در شانه و گردن: عفونت مهمترین دلیل تورم غدد لنفاوی گردن یا فک است و دندانِ عقل نهفته از این قاعده مستثنی نیست.
• ایجاد حفره: رشد جهت‌دار دندانِ عقل و تجمع غذا و باکتری در اطراف آن باعث ایجاد حفره و شکاف می‌شود.
• سینوس، تب و گلو درد: اگر ریشه دندانِ عقل در قوس فوقانی به سمت سینوس‌های بالایی فشار ایجاد کند، سردرد و همچنین فشار و احتقان در ناحیه فک بالا احساس می‌شود و دندانِ عقل نهفته، ایجاد درد در گلو و گردن است.

آناتومی دندان

آناتومی دندان، به مطالعه ساختارهای درونی هر دندان اختصاص دارد. تکامل، شکل ظاهری و طبقه‌بندی دندان‌ها در حوزه مطالعات آناتومی هستند. تشکیل دندان، قبل از تولد آغاز می‌شود و در این مدت مورفولوژی دندان‌ها مشخص می‌شود. آناتومی دندان نیز علم طبقه‌بندی مربوط به نامگذاری دندان‌ها و ساختارهایی است که دندان را به وجود می‌آورند و در جهت اهداف عملی درمان دندان است. در ادامه بخش‌های مختلف تشکیل دهنده دندان را توضیح داده‌‌ایم.

فیلم آموزش آناتومی عمومی بدن انسان در فرادرس

کلیک کنید

تاج دندان چیست؟

«تاج دندان» (Crown) بخشی از دندان است که در بیرونی‌ترین سطح خود توسط مینا پوشانده می‌شود و در واقع دارای بخش‌های زیر است:

• مینای دندان
• عاج دندان
• پالپ دندان
• سمنتوم
• ریشه

بخش آسیب دیده تاج دندان را تا وقتی که پوسیدگی یا آسیب‌دیدگی سطحی است، می‌توان با تخلیه بخش آسیب دیده  و استفاده از مواد پرکننده ترمیم کرد. اما اگر آسیب وسیع باشد یا قسمتی از دندان شکسته شود، دندانپزشک می‌تواند از تاج مصنوعی به صورت روکش بر روی آن استفاده کند. وقتی تاج دندان، به صورت کامل از بین رفته باشد، ریشه باقی مانده خارج و دندان، عصب کشی می‌شود و پس از آن ایمپلنت یا کاشت دندان، انجام می‌گیرد تا فضای خالی پر شود. البته می‌توان این فضای خالی را با استفاده از  پروتز مصنوعی نیز پر کرد.

مینای دندان چیست؟

مینای دندان، یکی از چهار بافت اصلی است که دندان را در انسان و بسیاری از حیوانات دیگر از جمله برخی از گونه‌های ماهی تشکیل می‌دهد. قسمت قابل رویت معمول دندان را تشکیل می‌دهد، تاج را می پوشاند. دیگر بافت‌های اصلی عاج، سمنتوم و پالپ دندان است. این ماده یک ماده بسیار سخت، سفید تا سفید و بسیار معدنی است که به عنوان مانعی برای محافظت از دندان عمل می‌کند اما به دلیل اسیدهای موجود در غذا و نوشیدنی حساس به تخریب می‌شود. کلسیم مینای دندان را سخت می‌کند. در شرایط نادر، مینا شکل نمی‌گیرد و عاج زیرین را در معرض سطح قرار می‌دهد.

مینا سخت‌ترین ماده در بدن انسان است و بیشترین درصد مواد معدنی (96 درصد) را در خود دارد با ترکیب آب و مواد آلی بقیه. ماده معدنی اولیه هیدروکسی آپاتیت است که فسفات کلسیم بلوری است. مینای دندان، روی دندان ایجاد می‌شود در حالی که دندان قبل از آنکه به دهان بریزد درون استخوان فک ایجاد می‌شود. پس از تشکیل کامل، مینا حاوی رگ‌های خونی یا اعصاب نیست و از سلول ساخته نمی‌شود.

تهیه مجدد دندان می‌تواند آسیب دندان را تا حدی ترمیم کند اما صدمه فراتر از آن توسط بدن قابل ترمیم نیست. نگهداری و ترمیم مینای دندانِ انسان یکی از اصلی‌ترین مشکل دندانپزشکی است. در انسان ضخامت مینای دندان، بر روی سطح دندان متفاوت است که اغلب ضخیم‌ترین آن در قسمت لبه، تا 2/5 میلی‌متر است و در مرز آن با سیمان در محل اتصال سیمانومایل (CEJ) نازک‌ترین است.

رنگ طبیعی مینای دندان از زرد روشن تا سفید مایل به خاکستری (مایل به آبی) متغیر است. در لبه‌های دندان‌ها که هیچ عاجی در زیر مینای دندان وجود ندارد، گاهی اوقات رنگ آن کمی سفید یا شفاف است و به راحتی در دندان‌های بالاتر دیده می‌شود. از آنجا که مینای دندان، نیمه شفاف است، رنگ عاج و هر ماده‌ای در زیر مینای دندان به شدت در ظاهر دندان تأثیر می‌گذارد. مینای دندان‌های اولیه فرم بلوری مات‌تری دارند و بنابراین سفیدتر از دندان‌های دائمی به نظر می‌رسند. مقدار زیادی ماده معدنی در مینا نه تنها به دلیل مقاومت بلکه به دلیل شکنندگی آن نیز به حساب می‌آید.

مینای دندان، در مقیاس سختی (بین فولاد و تیتانیوم) در رتبه 5 قرار دارد. عاج، کمتر معدنی و شکننده است و با سختی 4–4، مینای دندان را جبران و به عنوان یک حامی عمل می‌کند. در عکس های رادیوگرافی، تفاوت در کانی سازی قسمت‌های مختلف دندان و پریودنتیم اطراف را می‌توان مشاهده کرد. مینای دندان، سبک‌تر از عاج یا پالپ به نظر می‌رسد زیرا از هر دو چگالی بالاتری دارد.

مینای دندان، حاوی کلاژن نیست، همان‌طور که در سایر بافت‌های سخت مانند عاج و استخوان یافت می‌شود اما حاوی دو کلاس پروتئین منحصر به فرد آملوژنین و مینای دندان است. در حالی که نقش این پروتئین‌ها به طور کامل درک نشده‌اند، اعتقاد بر این است که آن‌ها از طریق عملکرد به عنوان چهارچوبی برای تشکیل مواد معدنی، از جمله سایر عملکردها، به توسعه مینای دندان کمک می‌کنند. مینای دندان، پس از رسیدن کامل تقریباً فاقد مواد آلی نرم‌تر است. مینا آواسکولار است و هیچ منبع عصبی در آن وجود ندارد و تجدید نمی‌شود. با این حال، یک بافت ساکن نیست زیرا می‌تواند تغییرات کانی‌سازی ایجاد کند.

اندام مینا از اپیتلیوم مینای دندانِ خارجی، اپیتلیوم مینای داخلی، شبکه ستاره‌ای و لایه متوسط ​​تشکیل شده است. این سلول‌ها باعث آملوبلاست می‌شوند که مینا و اپیتلیوم مینای دندان را کاهش می دهد. رشد سلول‌های حلقه گردنی در بافت‌های عمیق‌تر، غلاف ریشه‌ای اپیتلیال هرتویگ را تشکیل می‌دهد که شکل ریشه دندان را تعیین می‌کند. پاپیلای دندانی حاوی سلول‌هایی است که به ادونتوبلاست تبدیل می‌شوند، سلول‌هایی که عاج ساز هستند. به علاوه، اتصال بین پاپیلای دندان و اپیتلیوم مینای داخلی، شکل تاج دندان را تعیین می‌کند.

فولیکول دندان باعث ایجاد سه موجودیت مهم می‌شود:

• سمانتوبلاست‌ها: سمنتوم دندان را تشکیل می دهند.
• استئوبلاست‌ها: باعث ایجاد استخوان آلوئول در اطراف ریشه دندان می‌شوند.
• فیبروبلاست‌ها: رباط‌های پریودنتال را ایجاد می‌کنند که دندان‌ها را از طریق سمنتوم به استخوان آلوئول متصل می‌کند.

رشد دندان معمولاً به مراحل زیر تقسیم می‌شود:

• مرحله جوانه
• کلاهک
• زنگ
• بلوغ

مرحله‌بندی رشد دندان، تلاشی برای طبقه بندی تغییراتی است که در امتداد یک پیوستار اتفاق می‌افتد. معمولاً تصمیم‌گیری در مورد مرحله‌ای که باید به یک دندانِ در حال رشد اختصاص یابد، دشوار است. این تعیین بیشتر با تغییر شکل بخش‌های مختلف بافت‌شناسی همان دندانِ در حال رشد که به نظر می‌رسد مراحل مختلف باشد، پیچیده‌تر می‌شود.

از بین رفتن مینای دندان

محتوای معدنی بالای مینا که این بافت را به سخت‌ترین در بدن انسان تبدیل می‌کند، همچنین آن را مستعد یک فرآیند از بین بردن مواد معدنی می کند که اغلب به عنوان پوسیدگی دندان اتفاق می‌افتد، در غیر این صورت به عنوان حفره شناخته می‌شود. از بین رفتن مینای دندان، به چند دلیل اتفاق می‌افتد اما مهم‌ترین علت پوسیدگی دندان، خوردن کربوهیدرات‌های قابل تخمیر است.

قندها و اسیدهای شیرینی‌ها، نوشابه‌ها و آب‌میوه‌ها نقش مهمی در پوسیدگی دندان و در نتیجه تخریب مینای دندان دارند. دهان حاوی تعداد و تنوع زیادی از باکتری است و هنگام ساکارز، متداول‌ترین قندها، سطح دهان را می‌پوشاند و برخی از باکتری‌های داخل دهانی با آن ارتباط برقرار و اسید لاکتیک ایجاد می‌کنند که باعث کاهش PH دهان می‌شود.

PH مهم برای مینای دندان، به طور کلی 5/5 پذیرفته شده است. هنگامی که اسیدها وجود داشته و به pH بحرانی رسیده باشد، کریستال‌های هیدروکسی آپاتیت مینا از مینرال خارج می‌شوند و امکان حمله بیشتر باکتری‌ها به اعماق دندان را فراهم می‌کنند. مهمترین باکتری درگیر در پوسیدگی دندان استرپتوکوک موتانس است اما تعداد و نوع باکتری‌ها با پیشرفت تخریب دندان متفاوت است. علاوه بر این، مورفولوژی دندان حکم می‌کند که متداول‌ترین محل برای شروع پوسیدگی دندان در شیارهای عمیق و شکاف مینای دندان است.

این انتظار می‌رود زیرا دسترسی به این مکان‌ها با مسواک غیرممکن است و اجازه باکتری می‌دهد برای اقامت در آنجا هنگامی که مین زدایی مینای دندان، ایجاد می‌شود، دندانپزشک می تواند از یک وسیله تیز مانند کاوشگر دندان استفاده کند و در محل پوسیدگی احساس یک چوب کند. از آنجا که مینا کمتر معدنی می‌شود و قادر به جلوگیری از حمله باکتری‌ها نیست، عاج زیرین نیز تحت تأثیر قرار می‌گیرد. اگر عاج که به طور معمول مینا را پشتیبانی می‌کند، به دلیل شرایط فیزیولوژیکی یا پوسیدگی از بین می‌رود، مینای دندان، قادر به جبران شکنندگی آن نیست و به راحتی از دندان جدا می‌شود.

میزان احتمال پوسیدگی دندان به عواملی مانند مدت زمان باقی ماندن قند در دهان بستگی دارد. برخلاف تصور عموم، مهمترین عامل در ایجاد پوسیدگی دندان میزان قند نیست بلکه تعداد دفعات مصرف قند است. هنگامی که pH دهان در ابتدا از خوردن قندها کاهش می‌یابد، مینای دندان از بین می‌رود و حدود 30 دقیقه آسیب‌پذیر می‌شود. خوردن مقدار بیشتری قند در یک وعده باعث افزایش مدت زمان استفاده از مواد معدنی نمی‌شود. به همین ترتیب، خوردن مقدار کمتری قند در یک جلسه باعث کاهش مدت زمان تولید مایعات در بدن نخواهد شد. بنابراین، خوردن مقدار زیادی قند در یک زمان در روز کمتر از مقدار بسیار کمی که در فواصل زیادی در طول روز مصرف می‌شود، ضرر دارد.

به عنوان مثال، از نظر بهداشت دهان و دندان، بهتر است یک وعده دسر را به وقت شام بخورید تا اینکه یک کیسه آب نبات را در طول روز میان وعده بخورید. مینا علاوه بر تهاجم باکتریایی، در برابر سایر نیروهای تخریبی نیز حساس است. دندان قروچه که به دندان فشردن یا ساییدن دندان نیز معروف است، مینای دندان را خیلی زود از بین می‌برد. میزان سایش مینای دندان، که فرسایش نامیده می‌شود، از عوامل طبیعی سالانه 8 میکرومتر است. یک تصور غلط رایج این است که مینای دندان، بیشتر از جویدن فرسوده می‌شود اما در واقع دندان‌ها هنگام جویدن لمس نمی‌کنند. علاوه بر این، تماس طبیعی دندان از طریق فیزیولوژیکی توسط رباط‌های پریودنتال (pdl) و ترتیب انسداد دندان، جبران می‌شود.

نیروهای مخرب حرکات پیش عملکردی هستند، همان‌طور که دندان قروچه می‌تواند صدمات جبران‌ناپذیری به مینای دندان، وارد می‌شود. سایر فرایندهای غیر باکتریایی تخریب مینای دندان، شامل سایش (شامل عناصر خارجی مانند مسواک)، فرسایش (شامل فرآیندهای شیمیایی مانند محلول شدن توسط نوشابه یا لیمو و آب دیگر) و احتمالاً تجزیه (شامل نیروهای فشاری و کششی) هستند. اگرچه مینای دندان را سخت توصیف می‌کنند اما شکنندگی آن مشابه شیشه است و باعث می‌شود برخلاف سایر ساختارهای ورقه‌ای مقاوم، در برابر شکستگی آسیب‌پذیر باشند.

علی‌رغم این، می‌تواند در برابر جویدن تا 1000 N بارها در روز در طول جویدن مقاومت کند. این مقاومت تا حدودی به دلیل ریزساختار مینای دندان است که حاوی دسته مینا است که چنین شکستگی‌هایی را در محل اتصال عاج دندان، تثبیت می‌کند و پیکربندی دندان، به کاهش تنش‌های کششی که باعث شکستگی می‌شوند، کمک خواهند کرد. بیماری ریفلاکس معده همچنین می‌تواند منجر به از بین رفتن مینای دندان شود، زیرا ریفلاکس اسید به سمت مری و داخل دهان بیشتر در خواب شبانه رخ می‌دهد.

تقویت مینای دندان

فلوراید، کلسیم و فسفات را در سطح دندان را کاتالیز می‌کند که به نوبه خود ساختارهای کریستالی موجود در حفره دندان را بازسازی خواهد کرد. سطوح دندانِ ترمیم شده حاوی هیدروکسی آپاتیت فلوراید و فلوراپاتیت است که در برابر حمله اسید بسیار بهتر از دندان‌های دیگر مقاومت می‌کنند. از فلورایدتراپی برای جلوگیری از پوسیدگی دندان، استفاده می‌شود. یون فلوراید، به عنوان یک ضد میکروب، ممکن است ژن‌های باکتری‌ها را که با ریبوسویچ‌های فلوراید مرتبط هستند، فعال کند.

ترکیبی از یون فلوراید و QAS (نمک‌های آمونیوم کواترنر) اثر ضد میکروبی قوی‌تری بر روی بسیاری از باکتری‌های دهانی مرتبط با پوسیدگی دندان، از جمله S. mutans ایجاد می‌کند. در حالی که فلوراید موضعی موجود در خمیردندان‌ها و دهانشویه‌ها، فلوئوروزیس ایجاد نمی‌کند و اثرات آن مهم‌تر از اثرات فلوراید سیستمیک مانند کلر موجود در آب لوله کشی است. با این حال، فلوراید سیستمیک به طور موضعی و همچنین با افزایش سطح فلوراید در بزاق هنگام نوشیدن آب حاوی فلورید نیز کمی اثرگذار است.

به تازگی، متخصصان دندانپزشکی به دنبال روش‌های دیگری برای ارائه فلوراید (مانند ابزار لاک‌ مانند) یا سایر مواد معدنی مانند فسفات کلسیم آمورف به صورت روش‌های موضعی به افراد می‌باشند. تقویت کردن ساختار اولیه دندان، به جای ترمیم مشکلات آن، هدف اصلی بیشتر متخصصان دندانپزشکی است.

عاج دندان چیست؟

عاج (Dentin) بخشی بین مینا یا بخش مرکزی و پالپ دندان است. توسط ادونتوبلاست‌های پالپ دندان، ترشح می‌شود. مواد متخلخل و دارای رنگ زرد از 70 درصد مواد غیر آلی، 20 درصد مواد آلی و 10 درصد آب از نظر وزن تشکیل شده است. از آنجا که نرم‌تر از مینای دندان است، سریعتر پوسیده می‌شود و در صورت عدم درمان صحیح دچار حفره‌های شدیدی خواهد شد اما عاج همچنان به عنوان یک لایه محافظ عمل و از تاج دندان، پشتیبانی می‌کند. عاج یک بافت پیوندی معدنی است که دارای ماتریس آلی پروتئین‌های کلاژن است.

فیلم آموزش آناتومی عمومی بدن انسان در فرادرس

کلیک کنید

عاج کانال‌های میکروسکوپی دارد که توبول‌های عاجی نامیده می‌شوند و از طریق عاج از حفره پالپ به سمت سیمان خارجی یا مرز مینای دندان، به بیرون تابش می‌کنند. قطر این توبول‌ها از 2/5 میکرومتر در نزدیکی پالپ، تا 1/2 میکرومتر در قسمت متوسط ​​و 900 نانومتر در نزدیکی محل اتصال عاج و مینای دندان است.

اگرچه ممکن است شاخه‌های جانبی ریز داشته باشند اما توبول‌ها با یکدیگر تلاقی ندارند و طول آن‌ها توسط شعاع دندان و پیکربندی سه بعدی توبول‌های عاجی از نظر ژنتیکی تعیین می‌شوند. سه نوع عاج اولیه، ثانویه و سوم وجود دارند. عاج ثانویه لایه‌ای است که پس از تشکیل ریشه تولید می‌شود و با افزایش سن شکل می‌گیرد. عاج سوم در پاسخ به محرک‌هایی مانند حفره‌ها و ساییدگی دندان، ایجاد می‌شود.

سمنتوم چیست؟

سِمِنتوم (Cementum) بخشی از ریشه است و در لثه قرار دارد. سمنتوم یک استخوان تخصصی مانند ماده‌ای است که ریشه دندان را پوشانده است. تقریباً 45 درصد ماده معدنی (عمدتا هیدروکسی آپاتیت)، 33٪ ماده آلی (عمدتا کلاژن) و 22 درصد آب است. سمنتوم توسط سمنتوم بلاست‌ها در داخل ریشه دندان، دفع می‌شود و ضخیم‌ترین آن در راس ریشه است. رنگ آن مایل به زرد است و نسبت به عاج و مینا نرمتر است.

نقش اصلی سمنتوم این است که به عنوان واسطه‌ای استفاده شود که توسط آن رباط‌های پریودنتال می‌توانند برای پایداری به دندان متصل شوند. در محل اتصال سمنتوم به مینای دندان، سمنتوم به دلیل عدم وجود اجزای سلولی، غیر سلولی است و حداقل دو سوم ریشه و بخش نفوذپذیرتر سمنتوم، یعنی سمنتوم سلولی هم حدود یک سوم رأس ریشه را می‌پوشانند.

پالپ دندان چیست؟

«پالپ دندان» (Dental Pulp) قسمت مرکزی دندان است که با بافت همبند نرم پر شده است. این بافت حاوی رگ‌های خونی و اعصابی است که از سوراخی در رأس ریشه وارد دندان می‌شود. در امتداد مرز بین عاج و پالپ، ادونتوبلاست وجود دارد که تشکیل عاج را آغاز می‌کند. سلول‌های دیگر در پالپ شامل فیبروبلاست، پیش دونتوبلاست، ماکروفاژ و لنفوسیت‌های T هستند. به پالپ معمولاً عصب دندان، گفته می‌شود. عملکرد اصلی پالپ دندان، تشکیل عاج است و از دیگر عملکردهای آن می‌توان موارد زیر را نام برد:

• تأمین مواد مغذی: پالپ اجزای آلی بافت معدنی اطراف را که با رطوبت و مواد مغذی تأمین می‌شوند را نگه می‌دارد.
• محافظت / حس: شدت دما، فشار یا ضربه به عاج یا پالپ به عنوان درد درک می‌شود.
• دفاع / ترمیم: تشکیل عاج ترمیمی
• شکل دهندگی: سلول‌های پالپ، عاجی تولید می‌کنند که بافت پالپ را احاطه کرده و از آن محافظت می‌کند.

بخش مرکزی پالپ تاج و رادیکولار شامل اعصاب بزرگ و رگ‌های خونی است و توسط ناحیه ادنتوژنیک تخصصی و چهار لایه، به صورت محیطی پوشانده می‌شود.

فولیکول دندانی چیست؟

«فولیکل دندانی» (Dental Follicle‎) از سلول‌های مزانشیمی، الیاف اطراف اندام مینا و پاپیلای دندانِ در حال رشد تشکیل شده است. این کیسه الیافی عروقی و حاوی دندان، در حال رشد و اندام ادنتوژنیک آن است. فولیکول دندان، به رباط پریودنتال متمایز می‌شود. علاوه بر این، ممکن است پیش‌ساز سلول‌های دیگر پریودنتیم از جمله استئوبلاست‌ها، سمنتوبلاست‌ها و فیبروبلاست‌ها باشد. آن‌ها به ترتیب به استخوان آلوئول، سمنتوم با الیاف شارپی و الیاف رباط پریودنتال تبدیل می‌شوند. همانند پاپیلای دندان، فولیکول دندانی نیز تغذیه عضوی مینا و پاپیلای دندانی را فراهم می‌کند و همچنین از نظر خونی بسیار غنی است.

ساختار ریشه دندان

ریشه در انتهای دندان، تا استخوان فک امتداد یافته و دندان را در جای خود نگه می‌دارد و تقریباً دو سوم آن را تشکیل می‌دهد. طول ریشه بین 1 تا 3 میلی‌متر است. ریشه دندان، از چندین قسمت تشکیل شده است:

• کانال ریشه (Root Canal): کانال ریشه معبری است که حاوی پالپ است.
• سمنتوم (Cementum): این ماده استخوان مانند، ریشه را می‌پوشاند و به رباط پریودنتال متصل است.
• رباط پریودنتال (Periodontal Ligament): رباط پریودنتال از بافت همبند و فیبر کلاژن ساخته شده است. هم حاوی اعصاب و هم رگ‌های خونی است. به همراه سمنتوم، رباط پریودنتال دندان‌ها را به پایه‌های دندان، متصل می‌کند.
• اعصاب و رگ‌های خونی (Nerves And Blood Vessels): رگ‌های خونی رباط پریودنتال را با مواد مغذی تأمین می‌کنند، در حالی که اعصاب کمک می‌کنند تا میزان نیروی استفاده شده هنگام جویدن کنترل شود.
• استخوان فک (Jaw Bone): استخوان آلوئولار نیز نامیده می‌شود و استخوانی است که شامل شاخه‌های دندانی است و ریشه را احاطه می‌کند و دندان‌ها را در جای خود نگه می‌دارد.
• طوق ریشه (Dental Cervix): طوق یا گردن دندان، بین تاج و ریشه قرار دارد و خطی را تشکیل می‌دهد که سمنتوم با مینای دندان، در تماس است. طوق ریشه خود سه بخش دارد:
  • لثه: بافت پیوندی گوشتی و صورتی رنگی که به گردن دندان و سمنتوم متصل است.
  • پالپ: داخلی‌ترین قسمت دندان، که از رگ‌های خونی کوچک و بافت عصبی ساخته شده است.
  • حفره پالپ: حفره پالپ که گاهی اوقات آن را اتاق پالپ می‌نامند، فضای داخل تاج که حاوی پالپ است.

ساختار کانال ریشه دندان

در مرکز هر دندان، یک ناحیه توخالی قرار دارد که بافت‌های نرم مانند عصب، رگ‌های خونی و بافت همبند را در خود جای داده است. این ناحیه توخالی حاوی فضای نسبتاً وسیعی در قسمت تاج دندان است و به آن محفظه پالپ گفته می‌شود. این کانال‌ها از طریق مرکز ریشه ها عبور می‌کنند. پالپ از طریق رگ‌های خونی تغذیه دریافت می‌کند و اعصاب حسی سیگنال‌ها را به مغز منتقل می‌کنند. اگر در اثر آسیب غیرقابل جبران به قسمت پالپ، درد ایجاد می‌شود که با درمان کانال ریشه (روت کانال) می‌توان درد را برطرف کرد. کانال ریشه از محفظه پالپ و کانال‌های ریشه تشکیل شده است که هر دو حاوی پالپ دندان، هستند.

شاخه‌های کوچکتر، که به آن‌ها کانال‌های جانبی گفته می‌شود معمولا در نزدیکی انتهای ریشه هستند اما ممکن است در هر نقطه از طول ریشه دیده شوند. تعداد کانال‌های ریشه در هر دندان، به تعداد ریشه‌های آن بستگی دارد که در بعضی موارد از یک تا چهار، پنج یا بیشتر است. گاهی اوقات بیش از یک کانال در هر ریشه وجود دارد. کانال ریشه غیرمعمول، انشعابات پیچیده (به ویژه وجود شاخه‌های افقی) و کانال‌های ریشه‌ای متعدد از دلایل اصلی مشکلات کانال ریشه در نظر گرفته می‌شوند. مثلا اگر کانال ریشه ثانویه توسط دندانپزشک به خوبی تمیز نشده باشد، باعث از بین رفتن کانال ریشه و عدم موفقیت در درمان خواهد شد.

فضای داخل کانال‌های ریشه با یک بافت پیوندی کاملاً واسکولاریزه و شل پر شده است و پالپ نامیده می‌شود. پالپ دندان بافتی است که قسمت عاج دندان، از آن تشکیل شده است. پالپ دندان، به تشکیل کامل دندان‌های ثانویه (دندان‌های بزرگسالی) یک تا دو سال پس از رویش دهان کمک می‌کند. پالپ دندان، باعث تغذیه و آب‌رسانی به ساختار دندان می‌شود، در نتیجه دندان، انعطاف‌پذیرتر، شکننده‌تر و مستعد شکستگی ناشی از جویدن غذاهای سخت خواهد بود. علاوه بر این پالپ دندان، عملکرد حس گرم و سرد را فراهم می‌کند.