بردار ویژه و مقدار ویژه — از صفر تا صد

مقدار ویژه و بردار ویژه، از مباحث مهم و کاربردی جبر خطی است که کاربردهای مختلفی در مباحث گوناگون ریاضیات، فیزیک، مکانیک، عمران، برق و… مانند دینامیک سیالات محاسباتی، تئوری الاستیسیته، علم دادهها و یادگیری ماشین و سیستمهای کنترل دارد.
یک ماتریس مربعی $$3\times3$$ را در نظر بگیرید که در یک بردار $$3\times1$$ ضرب میشود. نتیجه، یک بردار $$3\times 1$$ است. ماتریس $$3\times 3$$ موردنظر را میتوان بهعنوان یک اپراتور یا عملگر درنظر گرفت که به بردار اعمال میشود و بردار جدیدی را میسازد. نمونههای زیادی در ریاضیات و فیزیک وجود دارد که میخواهیم بردار با اعمال ماتریس ذاتاً بدون تغییر باقی بماند. به طور خاص، میخواهیم بردار v در رابطه $$Av=\lambda v$$ صدق کند که A یک ماتریس مربعی و $$\lambda$$ یک عدد حقیقی است. بردار v که در این معادله صدق میکند، «بردار ویژه» (Eigenvector) ماتریس A و ثابت $$\lambda$$، «مقدار ویژه» (Eigenvalue) یا مقدار مشخصه (Characteristic value) نامیده میشود.
از نظر هندسی، اعمال (ضرب) یک ماتریس در یکی از بردار ویژههایش، سبب بزرگ، کوچک و یا معکوس شدن جهت آن میشود.
برای یافتن مقادیر ویژه ماتریس A با ابعاد $$n\times n$$، باید معادله $$Av=\lambda v$$ را برای اسکالر(های) $$\lambda$$ حل کنیم. با کمی جابهجایی معادله، داریم: $$Av-\lambda v=0$$. میتوانیم رابطه $$\lambda v=\lambda Iv$$ را نیز بنویسیم که در آن، I یک ماتریس یکه یا همانی $$n\times n$$ است:
بنابراین،
این معادله، یک سیستم همگن با n معادله و n مجهول است. معادله فوق، یک حل غیرصفر برای v دارد، اگر و فقط اگر دترمینان $$(A-\lambda I)$$ صفر باشد. بنابراین، با یافتن ریشههای چندجملهای $$\lambda$$ از معادله مشخصه (characteristic equation) $$det(A-\lambda I)=0$$، میتوان مقادیر ویژه ماتریس A را به دست آورد.
برای آشنایی با مباحث ریاضیات، پیشنهاد میکنیم به مجموعه فیلمهای آموزش ریاضیات فرادرس مراجعه کنید که لینک آن در ادامه آورده شده است.
- برای مشاهده مجموعه فیلمهای آموزش ریاضیات + اینجا کلیک کنید.
مثال زیر، نحوه محاسبه مقادیر و بردارهای ویژه و برخی از اصطلاحات مربوط به آنها را بیان میکند.
مثال 1
ماتریس A را در نظر بگیرید:
معادله مشخصه ($$p(\lambda)$$) این ماتریس، بهصورت زیر است:
در نتیجه، $$\lambda _1=3$$ و $$\lambda _2=-2$$، مقادیر ویژه ماتریس A هستند. برای پیدا کردن بردارهای ویژه متناظر با مقادیر ویژه $$\lambda$$، باید معادلات خطی زیر را حل کنیم:
که در آن، v، ویژه متناظر با مقدار ویژه $$\lambda$$ است:
میخواهیم بردار ویژه متناظر با $$\lambda _1=3$$ را محاسبه کنیم. معادله $$(A-3I)v=0$$، بهصورت زیر است:
رابطه بالا، به دو معادله زیر میانجامد:
که با هم برابر هستند. بنابراین، اگر $$v_2=t$$ قرار دهیم، $$v_1=-4t$$ خواهد شد. تمام بردار ویژههای متناظر مقدار ویژه $$\lambda _1=3$$، از ضرایب بردار زیر هستند:
بنابراین، فضای ویژه (eigenspace) متناظر با $$\lambda _1=3$$، اسپن (Span) این بردار است. درنتیجه، بردار زیر، یک پایه (basis) برای فضای ویژه متناظر با $$\lambda _1=3$$ است.
بهطریق مشابه، یک پایه برای مقدار ویژه $$\lambda _2=-2$$، بهشکل زیر است:
در ادامه، چند مثال دیگر بیان میشود که در آنها، k نشان دهنده مقدار ویژه است.
مثال 2
برای یافتن مقادیر ویژه ماتریسِ زیر، آن را در معادله $$det(A-kI)=0$$ قرار داده و برای k حل میکنیم.
ماتریس $$A-kI$$ به صورت زیر است:
از آنجایی که معادله دوم، ضریبی از معادله اول است، این سیستم معادلات، به $$-x+(3/2)y=0$$ یا $$x=1.5y$$ کاهش مییابد. این معادله، بینهایت حل دارد، برای مثال، با انتخاب y=2، بردار $$[3; 2]$$ بهدست میآید که بردار ویژه مربوط به مقدار ویژه $$k=3$$ است. در حالت کلی، تمام بردار ویژههای متناظر با مقدار ویژه ۳، بهشکل $$[3t ; 2t]$$ هستند که در آن، t یک عدد حقیقی دلخواه است. بهطریق مشابه، بردارهای ویژه متناظر با مقدار ویژه $$k=-1$$ بهصورت $$[-t ; 2t]$$ خواهند بود.
مثال 3
میخواهیم مقادیر ویژه و بردارهای ویژه ماتریس زیر را محاسبه کنیم:
ابتدا، دترمینان $$A-kI$$ را بهدست میآوریم:
معادله مشخصه، دو ریشه مختلط $$k=-1+i$$ و $$k=-1-i$$ دارد. برای یافتن بردار ویژههای $$k=-1+i$$، باید معادله $$(A-(-1+i)I)v=0$$ را برای v حل کنیم:
معادله دوم، ضریبی از معادله اول است، بنابراین، معادله $$(2i)x-y=0$$ یا معادل $$y=(2-i)x$$ را خواهیم داشت. در نتیجه، بردارهای ویژه ماتریس A برای مقدار ویژه $$k=-1+i$$ بهشکل $$[t; (2-i)t]$$ است. به طریق مشابه، بردار ویژه $$[t; (2+i)t]$$، مربوط به مقدار ویژه $$k=-1-i$$ است.
با توجه به مثالهای بالا، میتوانیم یکی از ویژگیهای مقادیر و بردارهای ویژه را معرفی کنیم. بردار ویژههای مقادیر ویژه مجزا، مستقل خطی هستند. مثالهای زیر نشان میدهند این ویژگی هنگامی که مقادیر ویژه مجزا نباشند، با ابهام مواجه میشود.
مثال 4
ماتریس زیر، دو مقدار ویژه (۱ و 1) دارد که مجزا از هم نیستند.
از آنجایی که A یک ماتریس همانی است، برای هر بردار v داریم: $$Av=v$$، یعنی هر بردار دلخواهی میتواند بردار ویژه ماتریس A باشد. بهعنوان مثال میتوانیم دو بردار مستقل خطی $$[-2;1]$$ و $$[3;-2]$$ را برای هر کدام از مقادیر ویژه بنویسیم.
مثال 5
ماتریس زیر را در نظر بگیرید که مقادیر ویژه آن نیز 1 و 1 است.
بردار ویژههای این ماتریس، از حل $$(A-I)v=0$$ بهدست میآید که به فرم $$[t;0]$$ است. در نتیجه، دو بردار ویژه مستقل خطی برای دو مقدار ویژه 1 و 1 وجود ندارد.
محاسبه با متلب
با استفاده از دستور ساده eig در نرمافزار متلب میتوان مقادیر و بردارهای ویژه یک ماتریس را بهدست آورد:
>> A=[0 1;-2 -3] A = 0 1 -2 -3 >> [v,d]=eig(A) v = 0.7071 -0.4472 -0.7071 0.8944 d = -1 0 0 -2
معرفی فیلم آموزش جبر خطی (مرور و حل مساله) فرادرس
برای آشنایی بیشتر با مفاهیم اسپن، زیرفضا و پایه در فضای برداری، پیشنهاد میکنیم به فیلم آموزش جبر خطی (مرور و حل مساله) مراجعه کنید که توسط فرادرس تهیه و تدوین شده است. این ویدیوی آموزشی که در ۱۶ ساعت و ۳۰ دقیقه تدوین شده است، همه مباحث جبر خطی را به طور کامل و جامع پوشش داده و علاوه بر بیان مفاهیم، مثالهای متنوعی را همراه با جوابهای تشریحی به علاقهمندان میآموزد.
درسهای اول و دوم این فیلم آموزشی درباره دستگاه معادلات خطی است. جبر ماتریسها و دترمینان در درسهای سوم تا پنجم معرفی شدهاند. موضوع درسهای ششم و هفتم این ویدیوی آموزشی فضاهای برداری است. همچنین، در درسهای هشتم و نهم به مفاهیم نُرم، ضرب داخلی و تعامد پرداخته شده است. در نهایت، در درسهای دهم تا دوازدهم، مقادیر ویژه و بردارهای ویژه به طور کامل معرفی شدهاند.
- برای مشاهده فیلم آموزش جبر خطی (مرور و حل مساله) + اینجا کلیک کنید.
اگر علاقهمند به یادگیری مباحث مشابه مطلب بالا هستید، آموزشهایی که در ادامه آمدهاند نیز به شما پیشنهاد میشوند:
- مجموعه آموزشهای دروس ریاضیات
- آموزش ریاضیات عمومی 2
- آموزش جبر خطی
- آموزش جبر خطی با متلب
- آموزش کنترل مدرن به همراه پیاده سازی در متلب
- تقلب نامه (Cheat Sheet) جبر خطی برای یادگیری ماشین — راهنمای سریع و کامل
^^
سلام، ممنون، خدا خیرتون بده
سلام
خدا قوت .دست شما درد نکنه.
فقط اینکه فیلم اموزشی دقیقا همان مطالب نوشته شده را میخواند. کاش یه کم بیشتر توضیح میدادن که اگر جایی سوال بود کمی بیشتر توضیح داده میشد
عالیییییییییییییییییییییییییییییییییییییی
با سلام ..
سوالی در مورد روش PCA دارم ..
میتونین حلش کنید ؟؟
با تشکر
با تشکر کاش لااقل یه مثال برای سه درسه میزدید
سلام خیلی ممنون فقط یه سوال مقدار ویژه معکوس ماتریس A چطور بدست میاد؟
سلام
در ماتریس ۳*3 اگر لانداها برابر باشند یا با هم تفاوت داشته باشند بردار ویژه چگونه میشود ؟
سلام. اصلاحات لازم انجام شد. از توجه شما سپاسگزاریم.
درپاسخ مثال2 در قسمت اخر “بهطریق مشابه، بردارهای ویژه متناظر با مقدار ویژه k=-1 بهصورت -2t و t خواهند بود.”
صحیح نیست و باید -t و 2t باشد
سلام وقت بخیر
دستور eig تمام اعداد مقادیر رو به صورت صعودی مرتب میکنه و بر اساس اون بردار ها رو مرتب میکنه.
پایان نامه من به صورتی هست که باید مقادیر ویژه رو دقیقا با درجات آزادی که انتخاب میشه محاسبه کنه و مرتب سازی انجام نشه. آیا روش یا دستوری هست که این کارو انجام بده؟
سلام کاش برای ماتریس سه در سه یه مثال به این واضحی زده می شد ?
سلام
لطفا در مثال 2 مورد زیر را تصحیح بفرمائید:
“تمام بردار ویژههای متناظر با مقدار ویژه 3، بهشکل [2t;3t] هستند”
جای ستونها باید عوض بشه، یعنی :
[3t;2t]
مثلا : [2/3;1]
احتمالا موقع چپ چین راست چین، جای متغیرها عوض شده
سلام.
اصلاحات لازم انجام شد. از توجه و دقت نظر شما سپاسگزاریم.
بردار ویژه فقط برای ماتریس مربعی قابل حل است؟
سلام.
مقادیر ویژه و بردارهای ویژه، برای ماتریسهای مربعی تعریف شدهاند. در مورد ماتریسهای غیرمربعی، مفهومی بهنام مقادیر تکین (Singular Values) وجود دارد.
عالی بود
خدا خیرتون بده
عالیییی
عالی بود ?
خیلی عالی بود. خیلی واضح با مثال و با جزییات تعریف شد.