شیمی درمانی چیست؟ | پاسخ تمام سئوالات شما به زبان ساده

متاسفانه در سال‌های اخیر، شاهد رشد چشمگیر انواع سرطان در بین گروه‌های مختلف سنی هستیم که سبک زندگی و موقعیت اجتماعی افراد را تحت تاثیر قرار می‌دهند. خوشبختانه، امروزه، درمان‌های موثری برای بسیاری از انواع سرطان، شناسایی شده است. این روش‌های درمانی، در چهار گروه کلی طبقه‌بندی می‌شوند که عبارتند از: جراحی، هورمون-درمانی، پرتودرمانی و شیمی درمانی.

در این نوشتار، به معرفی روش شیمی درمانی می‌پردازیم و چگونگی انجام این روش را همراه با فواید و عوارض جانبی آن بررسی می‌کنیم. معرفی برخی از داروهای پرکابرد در این روش درمانی و همچنین بررسی هزینه‌ها و طول دوره درمان، مباحث دیگری هستند که در این مقاله به آن‌ها خواهیم پرداخت.

شیمی درمانی چیست؟

«شیمی درمانی» (Chemotherapy) روشی برای از بین بردن سلول‌های سرطانی و جلوگیری از رشد سریع سلول‌ها به کمک داروهای شیمیایی است. انکولوژیست‌ها (پزشکان متخصص سرطان) این ابزار را همراه با روش‌های دیگر درمانی به کار می‌گیرند تا از رشد توده‌های بدخیم جلوگیری کنند. نوع و چگونگی ترکیب این روش‌ها به عوامل مختلفی بستگی دارد که برخی از آن‌ها عبارتند از:

• «مرحله» (Stage) و نوع سرطان
• وضعیت کلی سلامت بیمار
• درمان‌های پیشین فرد در ارتباط با سرطان
• محل قرارگیری توده سرطانی
• ترجیح بیمار

شیمی درمانی چگونه انجام می‌شود؟

در یک نگاه کلی می‌توان گفت داروهای شیمی درمانی، اغلب به صورت قرص یا تزریق مصرف می‌شوند. اما علاوه بر این دو، روش‌های دیگری نیز برای رساندن این داروها به سلول‌های سرطانی وجود دارد که در ادامه به آن‌ها می‌پردازیم.

شیمی درمانی سرپایی و کلینیکی

در یک طبقه‌بندی ساده، می‌توان گفت ‌داروهای شیمی درمانی، از چهار روش اصلی، ‌به بافت توموری هدایت می‌شوند که عبارتند از بلع، پماد، جاسازی در بدن و تزریق. جزئيات این روش‌ها در ادامه آورده شده است.

• دارو را می‌توان به طور مستقیم درون تومور تزریق کرد. این امر، به محل قرارگیری تومور بستگی دارد. در مواردی که از عمل جراحی برای برداشتن توده اصلی تومور استفاده می‌شود، با جاسازی دیسک‌های «آهسته-روش» (Slow-Dissolving) در نزدیکی بافت سلولی هدف، می‌توان به این مهم، دست یافت.
• در مورد برخی از انواع سرطان پوست،‌ داروهای شیمی درمانی، به صورت کرِم بر روی موضع آسیب‌دیده، استعمال می‌شوند.
• برخی از انواع شیمی درمانی، با قراردادن دارو در بخشی از بدن امکان‌پذیر است. جایگذاری دارو در حفره شکمی، قفسه سینه، دستگاه عصبی مرکزی یا وارد کردن آن از طریق مجرای ادراری به درون مثانه، مثال‌هایی از این دست به شمار می‌روند.
• برخی از انواع داروهای شیمی درمانی، به صورت قرص، بلعیده می‌شوند.
• داروهای محلول، یا به صورت شربت، مصرف می‌شوند یا از طریق تزریق در پورت، به بافت هدف می‌رسند.

به این ترتیب،‌ روشن است که محل انجام درمان، به نوع روش انتخابی بستگی دارد. مثلا، برای درمان با قرص و کرِم، نیازی به خروج از منزل نیست. این روش‌ها، به اصطلاح، «شیمی درمانی سرپایی» نامیده می‌شوند. اما درمان‌های بر پایه تزریق،‌ عمدتا در بیمارستان و مراکز درمانی انجام می‌شوند.

روش های شیمی درمانی

نوع دقیق‌تری از طبقه‌بندی نیز وجود دارد که طبق آن، داروهای شیمی درمانی، بر اساس نوع تحویل به تومور، به هفت گروه کلی تقسیم می‌شوند.

فیلم آموزش فارماکولوژی یا داروشناسی داروهای موثر بر دستگاه گوارش، خون و روماتولوژی

کلیک کنید

• تزریق (Injection): این گروه، ‌مستقیما در عضلات ران، لگن،‌ بازو، یا در بافت چربی موجود در بازو و پا، یا معده، درست زیر بافت جلد، تزریق می‌شوند.
• «درون-سرخرگی» (Intra-Arterial | IA): این گروه از داروها، مستقیما به درون سرخرگی تزریق می‌شوند که وظیفه غذارسانی به تومور را برعهده دارد. تزریق،‌ از طریق سوزن فلزی یا یک لوله پلاستیکی نرم و نازک به نام «کاتتر» (Catheter) انجام می‌شود.
• «درون-صفاقی»  (Intra-Peritoneal | IP): این داروها به درون حفره شکمی تزریق می‌شوند که شامل کبد، روده‌ها، معده و تخمدان‌ها است. همانطورکه گفتیم، جاسازی این گروه در بدن،‌ معمولا پس از عمل جراحی یا به واسطه پورت انجام می‌شود.
• «درون-شامه‌ای» (Intra-Thecal | IT): این گروه از داروها، به درون مایع مغزی-نخاعی (CSF) تزریق می‌شوند که محیط اطراف ستون مهره‌ها و مغز را فرا گرفته است.
• «درون-سیاهرگی» (Intra-Venous | IV): این داروها مستقیما به درون سیاهرگ تزریق می‌شوند.
• «موضعی» (Topical): دارو به صورت کرم، مصرف می‌شود.
• «خوراکی» (Oral): دارو به صورت قرص یا شربت، خورده می‌شود.

شیمی درمانی و درمان های دیگر سرطان

گاهی این روش درمان،‌ به تنهایی موثر است. اما در بیشتر موارد، در ترکیب با روش‌های دیگر درمان به کار می‌رود که در این بخش به آن‌ها می‌پردازیم.

• عمل جراحی: ابتدا تومور بدخیم یا بافت حاوی آن، با عمل جراحی برداشته و سپس شیمی درمانی آغاز می‌شود.
• پرتودرمانی: پیش از آغاز شیمی درمانی، سلول‌های سرطانی، با ذرات رادیواکتیو، بمباران می‌شوند. ممکن است این ذرات، از طریق دستگاه مخصوصی، به سطح ناحیه خاصی از بدن، تابانده شوند یا ماده حاوی آن‌ها، مستقیما بر روی سطح پوست ناحیه هدف یا حتی درون بدن، در همسایگی توده بدخیم قرار گیرد.
• زیست-درمانی: این روش، شامل استفاده از اجزای زنده، از جمله باکتری، واکسن و آنتی‌بادی است و گاهی، همزمان با شیمی درمانی، به کار گرفته می‌شود.

فواید و عوارض شیمی درمانی

بر خلاف جراحی و پرتودرمانی که ناحیه خاصی از بدن را هدف قرار می‌دهند، شیمی درمانی، یک روش درمانی «همه‌جانبه» (Systemic) تلقی می‌شود، چراکه بر روی کل بدن اثر می‌گذارد.

فیلم آموزش تاثیر تداخل غذا و دارو در فرادرس

کلیک کنید

از طرفی، با وجود این که اثربخشی آن در حذف سلول‌های سرطانی، به اثبات رسیده است، اما این روش درمانی، عوارض جانبی جدی و شدیدی را نیز به دنبال خواهد داشت که ممکن است کل زندگی بیمار را تحت تاثیر قرار دهد. سنجیدن این مزایا و معایب،‌ دقیقا آن چیزی است که تصمیم‌گیری برای انتخاب یا حذف این روش درمانی را دشوار می‌کند و سرانجام، انتخاب نهایی، به عهده خود بیمار است.

فواید شیمی درمانی

بسته به نوع سرطان و مدتی که از آغاز شکل‌گیری آن گذشته است، شیمی درمانی می‌تواند در حوزه‌های زیر موثر باشد:

• درمان قطعی: در برخی موارد، شیمی درمانی، منجر به نابودی کامل توده سرطانی می‌شود.
• کنترل بیماری: گاهی، شیمی درمانی، مانع از رشد سریع و پراکنده شدن سلول‌های سرطانی به بافت‌های دیگر می‌شود.
• کاهش علائم ناشی از بیماری: در موارد پیشرفته سرطان، شیمی درمانی مانع از رشد و پراکندگی سلول‌های بدخیم نمی‌شود. اما با خُرد کردن توده، موجب کاهش درد ناشی از بزرگ شدن آن و فشار به بافت‌های مجاور خواهد شد.

در مواردی مانند سرطان پستان، پس از اینکه توده سرطانی، با عمل جراحی، برداشته شد، در بیشتر موارد، انکولوژیست، روش شیمی‌درمانی را تجویز می‌کند تا اطمینان حاصل شود که هیچ سلول سرطانی در بدن بیمار باقی نمانده است.

همچنین، شیمی درمانی، گاهی، پیش از درمان‌های دیگر انجام می‌شود. به عنوان مثال، در صورت بزرگ بودن توده بدخیم، اندازه آن را با شیمی‌درمانی، کوچک و سپس با جراحی، آن را از بدن خارج می‌کنند. شیمی درمانی، گاهی پیش از پرتودرمانی نیز به کار می‌رود تا سلول‌های سرطانی، آسیب‌پذیرتر و برای نابودی، مستعدتر باشند. حتی وقتی سرطان پیشرفت کرده و به مراحل نهایی خود رسیده است، شیمی درمانی به کاهش درد بیمار کمک خواهد کرد.

علاوه بر سرطان، شیمی درمانی در روند درمان بیماری‌های مغز استخوان نیز به کار می‌رود. به کمک این روش، بیماران برای درمان با سلول‌های بنیادی مغز استخوان آماده می‌شوند. کاربرد دیگر این ابزار، در بیماری‌های مرتبط با دستگاه ایمنی است. این روش در درمان بیماری‌های خود-ایمنی مانند لپوس و آرتریت روماتوئید (روماتیسم مفصلی) نیز به کار گرفته می‌شود. بدیهی است که دوز داروها در این موارد، بسیار پایین‌تر از چیزی است که برای درمان سرطان در نظر گرفته می‌شود.

عوارض شیمی درمانی

به طور کلی می‌توان گفت شیمی درمانی برای نابود کردن سلول‌هایی با رشد سریع، طراحی شده است. هرچند، این ویژگی، به طور ویژه در سلول‌‌های سرطانی دیده می‌شود، اما منحصر به آن‌ها نیست و سلول‌های دیگری نیز در بدن وجود دارند که می‌بایست به سرعت رشد کنند و تقسیم شوند. عمده این سلول‌ها در بافت‌های زیر قرار دارند:

• خون
• مو
• پوست
• پوشش داخلی مجرای روده

عوارض متداول شیمی درمانی

متاسفانه، همزمان با سلول‌های بدخیم، همه سلول‌های با رشد سریع نیز تحت تاثیر داروهای شیمی درمانی قرار می‌گیرند و عوارض شیمی درمانی را تشکیل می‌دهند که رایج‌ترین آن‌ها در جدول زیر آورده شده‌اند.

نکاتی در مورد عوارض جانبی شیمی درمانی

نکته قابل توجه در مورد عوارض جانبی شیمی درمانی این است که اولا، تمامی این نشانه‌ها در همه بیماران، بروز نمی‌کنند و بسیاری از افراد،‌ تنها بخش کوچکی از این علائم را نشان خواهند داد. شدت بروز عوارض نیز از فردی به فرد دیگر متفاوت است. بیشتر این عوارض، با کمک پزشک و تغییراتی در سبک زندگی، قابل کنترل هستند و برای برخی از آن‌ها نیز داروهای موثری وجود دارد.

عوارض شیمی درمانی چقدر طول می‌کشد؟

بسیاری از عوارض شیمی درمانی، در مدت کوتاهی پس از پایان دوره درمان،‌ کاملا از بین می‌روند. اما بهبودی کامل تعدادی از آن‌ها ممکن است چند ماه یا حتی چند سال، طول بکشد. از طرفی، بیشتر آن‌ها پس از پایان دوره درمان، بروز می‌کنند و گاهی ممکن است سال‌ها پس از آن نمود یابند. این عوارض بلندمدت، اغلب، بافت‌های زیر را تحت تاثیر قرار می‌دهند.

• قلب
• کلیه‌ها
• ریه‌ها
• اعصاب
• اندام جنسی

نکته مهم دیگری که می‌بایست مورد توجه قرار گیرد، احتمال بروز یک سرطان دیگر، در اثر شیمی درمانی است. بنابراین، بیمار باید پیش از آغاز درمان، حتما با پزشک خود درباره کلیه خطرات و آسیب‌های احتمالی مشورت کند و از او بپرسد که باید منتظر چه علائمی در بدن خود باشد. معمولا پزشک، سطح داروها را در بالاترین حد ممکن از نظر میزان تاثیر و پایین سطح قابل تحمل از نظر عوارض جانبی، نگه می‌دارد.

عوارض جانبی ناشی از تداخل دارویی شیمی درمانی

همانطور که گفتیم، ممکن است پزشک برای تقویت قوای عمومی بدن بیمار و کاهش خطر عفونت، مکمل‌هایی مانند ویتامین و همچنین برخی مسکن‌ها را تجویز کند. گاهی این مکمل‌ها با داروهای شیمی درمانی، تداخل می‌کنند و علاوه بر بروز برخی عوارض جانبی،‌ موجب کاهش بازدهی درمان نیز می‌شوند.

به عنوان مثال، بسیاری از داروهای شیمی درمانی، موجب کاهش تعداد پلاکت‌های خون می‌شوند که در ایجاد لخته و جلوگیری از خونریزی نقش دارند. از طرفی آسپرین و داروهای هم‌خانواده آن نیز موجب کاهش پلاکت‌ها می‌شوند. بنابراین مصرف این گروه از داروها در دوران شیمی درمانی، ممکن است منجر به خونریزی‌های شدید و غیر قابل کنترل در فرد شود.

تداخل دارویی ویتامین‌ها با شیمی درمانی

بسیاری از بیماران می‌خواهند که نقش فعالی در بهبود سطح ایمنی و سلامت عمومی بدن خود داشته باشند و از این راه، به سیستم ایمنی بدن خود کمک کنند تا بر سرطان،‌ چیره شود. از آنجا در باور عمومی، مصرف روزانه ویتامین‌ها یک روش بی‌خطر و موثر در تقویت قوای بدن به شمار می‌رود، دور از ذهن نیست که بسیاری از بیماران سرطانی نیز، بدون تجویز پزشک، شروع به مصرف دوزهای بالایی از این مکمل‌ها کنند. اما نکته مهم اینجاست که برخی از انواع ویتامین‌ها با تداخل در عملکرد داروهای شیمی درمانی، روند درمان را مختل می‌کنند.

چه موقع باید با پزشک تماس گرفت؟

در بخش‌های پیش، به برخی از عوارض کلی و متداول داروهای شیمی درمانی اشاره کردیم. بسیاری از این علائم، قابل پیش‌بینی و کنترل هستند و نگرانی خاصی در مورد آن‌ها وجود ندارد. اما علائم دیگری نیز وجود دارند که در صورت بروز آن‌ها باید با پزشک تماس گرفت. این نشانه‌ها عبارتند از:

• تب بالاتر از 38 درجه سانتیگراد (از راه حفره دهان اندازه‌گیری شود)
• خونریزی یا کبودی بی‌دلیل
• کهیر
• واکنش آلرژیک مانند عطسه‌های شدید، تورم دهان یا گلو، شکل در بلع
• لرزهای شدید
• در در محل تزریق شیمی‌درمانی یا محل سوند
• درد غیرمعمول،‌ از جمله سردردهای شدید
• تنگی نفس یا مشکل د رتنفس
• اسهال یا استفراغ طولانی مدت
• وجود خون در ادرار یا مدفوع

آمادگی برای شیمی درمانی

از آنجا که شیمی درمانی، یک روند درمانی مهم،‌ در یک شرایط جسمانی ویژه به شمار می‌رود، باید پیش از آغاز آن، یک برنامه‌ریزی جامع برای رویارویی با عوارض احتمالی و سبک جدید زندگی داشت. پزشک و کادر درمان، با بیمار در این مسیر، همراهی می‌کنند تا بیماری را پشت سر بگذارد.

پیش از آغاز روند درمان، مجموعه‌ای از آزمایش‌ها بر روی بیمار انجام می‌شود تا این اطمینان به دست آید که او سلامت کافی برای آغاز شیمی درمانی را دارد. این‌ها شامل تست قلب و چند آزمایش خون هستند که سلامت کبد را بررسی می‌کنند. به علاوه، این مجموعه آزمایش‌ها به پزشک کمک می‌کنند تا نوع شیمی درمانی موثر بر بدن بیمار را با دید بهتری انتخاب کند.

همچنین ممکن است پزشک از بیمار بخواهد که پیش از درمان، به دندانپزشک نیز مراجعه کند. از آنجا که شیمی درمانی، با تضعیف سیستم ایمنی، بر روی قدرت التیام بافت‌ها تاثیر می‌گذارد، باید فرض را بر این گذاشت که ورود هرگونه عفونت، از راه لثه‌ها یا دندان‌ها، به معنی انتشار آن در بدن خواهد بود.

پورت شیمی درمانی چیست؟

یکی دیگر از اقداماتی که پیش از آغاز درمان انجام می‌شود، نصب «پورت» (Port) است که معمولا در قفسه سینه و نزدیکی شانه، جاسازی می‌شود. پورت، در اتصال با یک لوله داخل وریدی (IntraVenous | IV) است که امکان دسترسی سریع‌تر و آسان‌تر به رگ‌های اصلی بیمار را فراهم می‌کند و استفاده از آن، موجب کاهش درد می‌شود. بخش دیگر این ابزار،‌ که بیرون از بدن قرار می‌گیرد، شامل دو بخش است:

• یک درپوش سیلیکونی که تزریق داروها از طریق آن انجام می‌شود.
• زائده‌هایی که تپش (پالس) ایجاد می‌کنند.

اقدامات پیش از شیمی درمانی

همانطور که گفتیم، شیمی درمانی، یک مرحله مهم و حساس از روند درمان است که موفقیت کامل آن به یک برنامه‌ریزی جامع و اصولی، با آگاهی از عوارض، فواید و تغییرات سبک زندگی نیاز دارد. در این بخش، به برخی از نکاتی مهم پیش از این مرحله، اشاره می‌کنیم.

• قرارهای کاری خود را تنظیم کنید. هرچند بیشتر افراد، می‌توانند در طول دوره شیمی درمانی نیز به کار خود ادامه دهند، اما شاید بهتر باشد، در ابتدای این دوره، حجم کاری خود را سبک‌تر کنید و پس از بروز عوارض جانبی، برای ادامه کار تصمیم بگیرید.
• فضای خانه را آماده کنید. شستن لباس‌ها و نظافت عمومی منزل یا خرید مواد غذایی، ممکن است کارهایی باشند که در حین درمان، قادر به انجام آن‌ها نباشید.
• از آشنایان کمک بخواهید. از اعضای خانواده یا دوستانتان بخواهید برای نگهداری از بچه‌ها، خرید، پخت و پز و غیره، به شما کمک کنند.
• عوارض جانبی را پیش‌بینی کنید. با پزشک خود درباره عوارض جانبی احتمالی و چگونگی مدیریت آن‌ها مشورت کنید. برخی از این عوارض، قابل پیشگیری و جبران هستند. برای نمونه، اگر داروی موثر بر بدن شما، موجب ناباروری می‌شود و شما قصد فرزندآوری دارید، می‌توان ترتیبی داد تا پیش از درمان، تخمک، اسپرم یا حتی جنین، به صورت فریز شده، حفظ شوند و از آسیب،‌ مصون بمانند. ریزش موها را می‌توان با انواع کلاه و کلاه‌گیس، جبران کرد. حتی شاید بهتر باشد،‌ پیش از آغاز درمان، موهای خود را کوتاه کنید یا آن‌ها را بتراشید.
• به یک گروه حمایتی بپیوندید. با افرادی غیر از اعضای خانواده و دوستانتان درباره این شرایط جدید، حرف بزنید. این کار، شما را امیدوار نگه می‌دارد و در کاهش ترس از وقایع احتمالی آینده، بسیار موثر است.

مراقبت بعد از شیمی درمانی

پزشک و تیم درمان، به طور مرتب، روند بهبود بیماری را رصد می‌کنند. این مراقبتِ پیوسته، از طریق انواع آزمایش‌های خون و روش‌های عکسبرداری صورت می‌گیرد و در صورت لزوم، روش درمان، بارها تغییر خواهد کرد. بدیهی است که تعامل بیمار با پزشک در این زمینه، بسیار کارگشا خواهد بود.

فیلم آموزش خودمراقبتی و آموزش دادن به بیمار در فرادرس

کلیک کنید

لیست داروهای شیمی درمانی چه هستند؟

امروزه، داروهای گوناگونی برای شیمی درمانی سرطان‌های مختلف،‌ وجود دارند. فهرستی از این داروهای پرکاربرد برای درمان سرطان پستان، در جدول زیر آورده شده است.

در بسیاری از موارد، پزشک، چند داروی شیمی درمانی را به طور همزمان، تجویز می‌کند. این ترکیب داروها «رژیم شیمی درمانی» (Chemotherapy Regimen) نامیده می‌شود و میزان اثربخشی درمان را افزایش می‌دهد. در مورد سرطان پستان، اگر تومور در مراحل اولیه،‌ تشخیص داده شود، این رژیم، موجب کاهش احتمال بازگشت سرطان خواهد شد. شواهد نشان می‌دهند، حتی در موارد پیشرفته سرطان پستان، 30 تا 60 درصد افراد تحت رژیم شیمی درمانی، به طور کامل بهبود یافته‌اند یا دست کم، تومورهای سرطانی آن‌ها، خُرد و قابل برداشت شده است.

رژیم شیمی درمانی سرطان پستان

برخی از رژیم‌های شیمی درمانی متداول در درمان سرطان پستان، در جدول زیر آورده شده‌اند. رژیم‌های CAF و FAC، از داروهای یکسانی تشکیل شده‌اند. اما دوز و تعداد دفعات مصرف دارو، در آن‌ها متفاوت است.

هزینه شیمی درمانی چقدر است؟

متاسفانه، درمان سرطان، نیازمند هزینه‌های فراوانی است که بسیاری از آن‌ها تحت پوشش حمایتی بیمه پایه قرار ندارند. در سال‌های اخیر، برخی از شرکت‌های بیمه، بخشی از این هزینه‌ها را در قالب انواع بیمه‌های تکمیلی، پوشش داده‌اند. هزینه‌های سرطان در گروه‌های کلی زیر طبقه‌بندی می‌شوند.

• هزینه‌های آزمایش‌های تشخیص پزشکی
• هزینه‌های تشخیص پاراکلینیکی (مثل سونوگرافی، ماموگرافی، انواع اسکن و غیره)
• هزینه‌های بستری، جراحی، شیمی درمانی، پرتودرمانی
• هزینه‌های جراحی مجاز سرپایی (مثل بیوپسی)

بر اساس مصوبات جلسه شصت و هفتم شورای عالی بیمه خدمات درمانی کشور درباره بیماران خاص و صعب العلاج، «هزینه خدمات شیمی درمانی (کدهای ۹۰۱۵۳۵ تا ۹۰۱۵۷۰) کتاب ارزش نسبی در مراکز درمانی بر اساس تعرفه دولتی رایگان و ما به التفاوت بخش غیردولتی و خصوصی بر عهده بیمار است.

این خدمات شامل شیمی درمانی زیرجلدی یا عضلانی، تجویز شیمی درمانی داخل وریدی یا شریانی، تجویز شیمی درمانی داخل ضایعه، تجویز شیمی درمانی به داخل حفره پلور یا پریتوئن، تجویز شیمی درمانی به داخل CNS و داخل نخاع و تزریق شیمی درمانی ساب آراکنویید یا داخل بطنی است.»

فاصله بین جلسات شیمی درمانی

همانطور که در بالا اشاره شد، هدف از شیمی درمانی، نابودی و جلوگیری از رشد سلول‌های سرطانی است. برای رسیدن به این هدف، باید بین جلسات درمان، وقفه‌ای ایجاد شود تا اگر هنوز سلول بدخیمی در بدن وجود دارد، فرصت رشد و تکثیر بیابد و توده کوچکی ایجاد کند. این تومور کوچک، در دور بعدی درمان، شناسایی و نابود خواهد شد. از طرفی،‌ این فاصله چند روزه، به بافت‌های آسیب‌دیده بدن، به ویژه مغز استخوان و سلول‌های پوششی روده، امکان می‌دهد تا خود را ترمیم کنند.

در بیشتر موارد، فاصله بین جلسات شیمی درمانی، بین دو تا چهار هفته در نظر گرفته می‌شود. در مورد برخی از داروها، این مدت تا ۶ هفته نیز افزایش می‌یابد. از طرفی، با توجه به نوع رژیم تجویز شده، معمولا یک دوره شیمی درمانی، شامل 6 تا 8 جلسه است. به این ترتیب، یک دوره کامل شیمی درمانی، حدود 3 تا 6 ماه طول می‌کشد.

از کجا بفهمیم شیمی درمانی جواب داده؟

در بیشتر موارد، میزان تاثیر شیمی‌ درمانی در مهار سرطان، با اصطلاح «پاسخ» یا «جوابدهی» (Response) سنجیده می‌شود. روش‌های سنجش این مولفه، مشابه روش‌های تشخیص توده سرطانی هستند. در ادامه به برخی از آن‌‌ها اشاره می‌کنیم.

• هر توده یا تومور، تعدادی گره لنفی را در بر گرفته است که با معاینه بدنی، قابل مشاهده و اندازه‌گیری هستند.
• روند بهبود برخی از تومورهای سرطانی داخلی، با اندازه‌گیری ابعاد توده به کمک پرتو X یا سی تی اسکن، رصد می‌شود.
• انواعی از آزمایش‌های خون برای تشخیص میزان موفقیت شیمی درمانی،‌ طراحی شده‌اند. این آزمایش‌ها صحت عملکرد اندام‌ها را بررسی می‌کنند.
• در برخی از انواع سرطان، از تست مارکر (نشانگر)های توموری استفاده می‌شود.

هریک از روش‌های بالا،‌ در فاصله‌های زمانی معینی، در طول درمان، تکرار می‌شوند و مقایسه نتیجه آنها به پزشک این امکان را می‌دهد که میزان جوابدهی روش درمان انتخابی را بررسی کند و در صورت لزوم، ‌آن را تغییر دهد.

علائم جواب دادن شیمی درمانی چه هستند؟

با توجه به میزان تاثیر شیمی درمانی بر رشد و تکثیر سلول‌های سرطانی، جوابدهی این روش، به یکی از صورت‌های زیر تعریف می‌شود.

• پاسخ کامل (جوابدهی کامل): همه سلول‌های تومور بدخیم، ناپیدی شده‌اند. هیچ اثری از بیماری باقی نمانده است. تست مارکر سرطانی، نشان‌دهنده کاهش غلظت آن به محدوده طبیعی است.
• پاسخ جزئی (ناقص): تومور تا حدی خُرد و کوچک شده است. اما علائم بیماری هنوز وجود دارند. غلظت مارکر، کاهش یافته است.
• ثبات بیماری: ‌توده سرطانی، نه رشد کرده و نه کوچک شده است. علائم بیماری، تغییری نکرده‌اند. غلظت مارکر، هنوز بالاست.
• گسترش بیماری:‌ تومور رشد کرده است. علائم بیماری، بیشتر شده‌اند. غلظت مارکر، افزایش یافته است.

جوابدهی شیمی درمانی چیست و چطور سنجیده می‌شود؟

در مورد افرادی که بیماری آن‌ها به تازگی، تشخیص داده شده است، معمولا، یک یا چند دوره درمانی در نظر گرفته می‌شود که هریک، شامل یک یا چند جلسه شیمی درمانی است. ممکن است جوابدهی شیمی درمانی،‌ در این مدت نیز سنجیده شود، اما تا وقتی که توده سرطانی، شروع به رشد نکند، معمولا تعداد دوره‌ها تغییری نخواهد کرد. در صورت رشد و بزرگ شدن تومور، شیمی‌درمانی متوقف می‌شود و نوع داروها یا روش انتخابی درمان، تغییر می‌کنند.

در مورد افرادی که با یک سرطان پیشرفته روبرو هستند یا بیماری آن‌ها پس از یک دوره بهبودی، مجددا برگشته است،‌ به جای تجویز تعداد ثابتی از دورهای درمان، پس از هر ۲ یا ۳ دوره، جوابدهی درمان سنجیده می‌شود و بر اساس آن، پزشک برای ادامه روند درمان تصمیم می‌گیرد. اگر تومور،‌ خُرد و کوچک شده باشد یا در همان اندازه اول، باقی مانده باشد،‌ تا وقتی که داروهای انتخابی، برای بیمار، قابل تحمل هستند،‌ شیمی درمانی، ادامه می‌یابد. در غیر این صورت،‌ نوع درمان یا داروها تغییر خواهند کرد.

شیمی درمانی چقدر موثر است؟

همانطور که در ابتدای بحث گفتیم، عوامل مختلفی بر میزان بازدهی شیمی درمانی تاثیرگذار هستند. از طرفی،‌ شیمی درمانی، معمولا همراه با روش‌های دیگر درمان، مثل جراحی و پرتودرمانی به کار گرفته مي شود. بنابراین پس از پایان درمان، نمی‌توان دقیقا گفت،‌ سهم هر روش در دستیابی به موفقیت، چند درصد بوده است. اما آنچه می‌دانیم این است که میزان موفقیت روش‌های درمانی سرطان، به عوامل متعددی وابسته است و با مولفه‌های مختلفی سنجیده می‌شود که در ادامه به مرور آن‌ها می‌پردازیم.

نرخ بقای بیمار

مولفه «نرخ بقای بیمار سرطانی»  (Cancer Survival Rate)، احتمال موفقیت روش‌های درمانی را به صورت کمی نشان می‌دهد. این کمیت، معرف درصد افرادی است که برای مدت معینی، پس از تشخیص سرطان، به حیات خود ادامه داده‌اند. علاوه بر این، نرخ بقا اطلاعاتی از نتایج درمان بیماران با وضعیت مشابه را به افراد ارائه می‌کند و به این ترتیب، به بیماران کمک می‌کند تا چشم‌انداز روشن‌تری از وقایع آینده داشته باشند. با این حال، باید در نظر داشت که عوامل مختلفی بر نرخ بقای بیماران تاثیر گذار هستند و بسیاری از این عوامل،‌ از فردی به فرد دیگر، متغیرند.

درجه سرطان

«درجه سرطان» (Cancer Grade)، بازتابی از میزان غیرطبیعی بودن سلول‌های سرطانی در زیر میکروسکوپ است و به صورت یک عدد، مثل G1 نشان داده می‌شود. برای تعیین درجه سرطان، رفتار سلول‌های تومور، در زیر میکروسکوپ، بررسی و با سلول طبیعی، مقایسه می‌شود.

اگر رفتارهای غیرطبیعی سلول‌های تومور، ‌کم‌تعداد باشد، «سرطان با درجه پایین» (Low Grade Cancer) تشخیص داده می‌شود. این تشخیص، گویای این است که تومور، فعالیت کمی دارد و به بافت‌های اطراف، پراکنده نشده است. اما اگر این مقایسه، اختلافات چشمگیری را نشان دهد، با یک «سرطان با درجه بالا» (High Cancer Grade) روبرو هستیم که به سرعت رشد می‌کند و به بافت‌های دوردست منتشر می‌شود.

مرحله سرطان

«مرحله سرطان» (Cancer Stage) معیاری از میزان بزرگ شدن و پراکنش سلول‌های بدخیم است. این مولفه با روش‌های مختلفی ارزیابی و مقیاس‌بندی می‌شود. یکی از این روش‌‌ها، مقیاس‌دهی 5-0 است که طبق آن، توده‌های سرطانی در یکی از گروه‌های زیر جای می‌گیرند.

• مرحله 0: سلول‌های سرطانی دیده می‌شوند اما به سلول‌های همسایه، پراکنده نشده‌اند.
• مراحل 1، 2 و ۳: سلول‌های سرطانی دیده می‌شوند. بزرگ شدن عدد، به معنی بزرگ بودن اندازه تومور و پراکندگی آن به بافت‌های دورتر است.
• مرحله ۴: سلول‌های سرطانی به بافت‌های دوردست نیز مهاجرت کرده‌اند.

برای توصیف مراحل سرطان، از اصطلاحاتی استفاده می‌شود که در ادامه به معرفی آن‌ها می‌پردازیم.

• «در محل» (In situ): سلول‌های سرطانی، مشاهده می‌شوند، اما به بافت‌های همسایه پراکنده نشده‌اند.
• «موضعی» (Localized): سرطان، در ناحیه‌ای از بدن، که اولین بار رویت شده بود، باقی مانده و به نواحی دیگر، پراکنده نشده است.
• «ناحیه‌ای» (Regional): سرطان به گره‌های لنفی اطراف و بافت‌ها و اندام‌های همسایه، پراکنده شده است.
• «پراکنده» (Distant): سرطان به بخش‌های دوردست بدن نیز پراکنده شده است.

فاکتورهای دیگر

فاکتورهای دیگری نیز بر میزان موفقیت شیمی درمانی تاثیرگذار هستند. سن، وضعیت کلی سلامتی و بیماری‌های دیگر فرد، از این جمله‌اند.

با توجه به مجموعه این عوامل، پزشک‌های تشخیصی متعددی را در حین درمان، ‌انجام می‌دهد و سرانجام، بر اساس مجموعه نتایج به دست آمده، برای ادامه روند درمان،‌ تصمیم‌گیری می‌کند.