شناسه های فعل ماضی و مضارع در فارسی – توضیح با مثال و تمرین

۹۱۴۱ بازدید
آخرین به‌روزرسانی: ۲۱ آذر ۱۴۰۳
زمان مطالعه: ۲۲ دقیقه
دانلود PDF مقاله
شناسه های فعل ماضی و مضارع در فارسی – توضیح با مثال و تمرینشناسه های فعل ماضی و مضارع در فارسی – توضیح با مثال و تمرین

در زبان فارسی برای نشان دادن مطابقت فاعل یا نهاد با فعل جمله، از شناسه‌های فعلی استفاده می‌شود. این شناسه‌ها در واقع، نوعی تکواژ هستند که با اتصال به انتهای فعل، شخص و شمار آن را مشخص می‌کنند. وجود شناسه‌ها باعث می‌شود مخاطبان با خواندن یا شنیدن انواع جمله‌ها، به راحتی فاعل جمله یا نهاد آن‌ها را تشخیص بدهند. هرچند به عنوان یک فارسی‌زبان، بارها و بارها شناسه‌های فعلی را در زبان روزمره خود به کار می‌‌بریم، بازهم ممکن است در شناسایی یا تشخیص آن‌ها دچار مشکل شویم. به همین خاطر، در این مطلب از مجله فرادرس، به طور اختصاصی، شناسه‌های فعلی و کاربرد آن‌ها را در فعل‌های ماضی و فعل‌های مضارع بررسی می‌کنیم. همچنین نشان می‌دهیم شناسه های فعل ماضی و مضارع در فارسی چگونه هنگام صرف فعل‌ها به کار می‌روند. در ادامه، به روش‌های تشخیص شناسه‌ها اشاره می‌کنیم و آزمونی را برای یادگیری هرچه بهتر این مبحث در اختیارتان قرار می‌دهیم.

فهرست مطالب این نوشته
997696

شناسه های فعل ماضی و مضارع در فارسی

شناسه‌های فعلی، تکواژهای وابسته‌ای هستند که به تنهایی معنایی ندارند اما با قرار گرفتن در انتهای فعل‌های ماضی، مضارع و فعل آینده، شخص و شمار آن‌ها را نشان می‌دهند. شناسه‌ها در صرف فعل‌های فارسی اهمیت بالایی دارند، چرا که نشان می‌دهند فعل جمله، مطابق با کدام بخش از آن جمله صرف شده است. همین موضوع به درک جمله و شناخت فاعل یا نهاد آن کمک بسیاری می‌کند. شناسه‌های فارسی شش حالت دارند و متناسب با شخص و شمار فاعل یا نهاد جمله به کار می‌روند.

برای آشنایی بیشتر با صرف فعل‌های فارسی در شخص و شمارهای شش‌گانه، می‌توانید به فیلم آموزش رایگان فعل در فارسی فرادرس که لینک آن در ادامه قرار داده شده است، مراجعه کنید.

توجه داشته باشید که شناسه‌ها هم در ساختار فعل‌های معلوم و هم در ساختمان فعل‌های مجهول استفاده می‌شوند. با این تفاوت که شناسه فعل‌های معلوم در شخص و شمار با فاعل و نهاد جمله مطابقت دارد اما در فعل‌های مجهول، شناسه‌ها مطابق با مفعول قبلی یا نهاد جدید جمله به کار می‌روند.

در بخش‌های بعدی این مطلب از مجله فرادرس، ابتدا به طور کلی شناسه‌های فعل‌های ماضی و مضارع در فارسی را معرفی می‌کنیم و سپس کاربرد آن‌ها را در انواع فعل‌های ماضی و مضارع معلوم نشان می‌دهیم. سپس به طور مختصر، به کاربرد شناسه‌های فعلی در ساختار فعل‌های ماضی و مضارع مجهول اشاره می‌کنیم.

شناسه های فعل ماضی

در بخش‌های قبلی، به طور کلی با شناسه های فعل ماضی و مضارع در فارسی آشنا شدیم. در این بخش، انواع شناسه‌های فعل‌های ماضی را به طور جداگانه بررسی می‌کنیم.

فعل‌های ماضی در زبان فارسی به ۹ دسته تقسیم می‌شوند. در ساختار برخی از آن‌ها از شناسه استفاده می‌شود اما برخی دیگر با استفاده از فعل کمکی صرف می‌شوند. در ساختار فعل‌های «ماضی ساده»، «ماضی استمراری»، «ماضی بعید»، «ماضی التزامی» و «ماضی مستمر یا ملموس» از شناسه‌های فعلی استفاده می‌‌شود.

در فیلم آموزش فارسی پایه نهم فرادرس، انواع شناسه‌های فعل ماضی و کاربرد آن‌ها آموزش داده شده است. برای مشاهده این فیلم آموزشی تنها کافی است روی لینک زیر کلیک کنید.

شناسه‌های فعل ماضی، همین‌طور شخص و شمار آن‌ها در جدول زیر نشان داده شده است.

شخص و شمارشناسه فعل ماضی
اول شخص مفرد (من)ـَ م
دوم شخص مفرد (تو)ی
سوم شخص مفرد (او)ø (تهی)
اول شخص جمع (ما)یم
دوم شخص جمع (شما)ید
سوم شخص جمع (آن‌ها / ایشان)-َ ند

نکته: شناسه فعل‌های ماضی در حالت سوم شخص مفرد، صفر یا تهی است که با علامت «Ø» نشان داده می‌شود. در واقع، در فعل ماضی سوم شخص مفرد، هیچ شناسه‌ای دیده نمی‌شود.

در ساختار برخی از فعل‌های ماضی، یعنی «ماضی نقلی»، «ماضی نقلی مستمر»، «ماضی ابعد» و «ماضی مستمر نقلی» از شناسه استفاده نمی‌شود. این فعل‌ها با استفاده از فعل‌های کمکی صرف می‌شوند.

در بخش‌های بعدی این مطلب از مجله فرادرس، آن دسته از فعل‌های ماضی را که با استفاده از شناسه‌ها صرف می‌شوند، بررسی خواهیم کرد.

شناسه فعل ماضی ساده

در ساختار فعل ماضی ساده، بعد از بن ماضی فعل از شناسه استفاده می‌‌شود. در جدول زیر، صرف فعل ماضی ساده با استفاده از شناسه‌های فعلی نشان داده شده است.

شخص و شمارشناسه فعل ماضی ساده
اول شخص مفردگفتَم
دوم شخص مفردگفتی
سوم شخص مفردگفت (ø)
اول شخص جمعگفتیم
دوم شخص جمعگفتید
سوم شخص جمعگفتَند

برای آشنایی بیشتر با صرف فعل ماضی ساده، توصیه می‌کنیم مطلب زیر را در مجله فرادرس مطالعه کنید.

شناسه فعل ماضی ساده مجهول

برای ساخت فعل ماضی ساده مجهول از فعل کمکی «شدن» استفاده می‌شود. هنگام صرف این فعل، شناسه فعلی در انتهای فعل کمکی قرار می‌گیرد. جدول زیر، کاربرد شناسه را در فعل ماضی ساده مجهول به خوبی نشان می‌دهد.

شخص و شمارفعل ماضی ساده معلومفعل ماضی ساده مجهول
اول شخص مفرددیدمدیده شدَم
دوم شخص مفرددیدیدیده شدی
سوم شخص مفرددیددیده شد (ø)
اول شخص جمعدیدیمدیده شدیم
دوم شخص جمعدیدیددیده شدید
سوم شخص جمعدیدنددیده شدَند

شناسه فعل ماضی استمراری

در فعل‌های ماضی استمراری نیز بعد از بن ماضی فعل، شناسه فعلی قرار می‌گیرد.

شخص و شمارشناسه فعل ماضی استمراری
اول شخص مفردمی‌گفتَم
دوم شخص مفردمی‌گفتی
سوم شخص مفردمی‌گفت (ø)
اول شخص جمعمی‌گفتیم
دوم شخص جمعمی‌گفتید
سوم شخص جمعمی‌گفتَند

پیشوندی که در ابتدای فعل ماضی استمراری قرار می‌گیرد، ارتباطی با شناسه یا شخص و شمار آن ندارد.

شناسه فعل ماضی استمراری مجهول

در فعل‌های ماضی استمراری مجهول نیز شناسه فعلی به انتهای فعل کمکی اضافه می‌شود. در ساختار این فعل، فعل اصلی به صورت صفت مفعولی و بدون شناسه می‌آید. به طور مثال، در جدول زیر، شناسه‌های فعل ماضی استمراری مجهول نشان داده شده است. برای مشاهده مثال‌های بیشتر می‌توانید به فیلم آموزش فارسی پایه نهم فرادرس مراجعه کنید.

شخص و شمارفعل ماضی استمراری معلومفعل ماضی استمراری مجهول
اول شخص مفردمی‌دیدمدیده می‌شدَم
دوم شخص مفردمی‌دیدیدیده می‌شدی
سوم شخص مفردمی‌دیددیده می‌شد (ø)
اول شخص جمعمی‌دیدیمدیده می‌شدیم
دوم شخص جمعمی‌دیدیددیده می‌شدید
سوم شخص جمعمی‌دیدنددیده می‌شدَند

روش ساخت صفت مفعولی از فعل اصلی در مطلب زیر از مجله فرادرس آموزش داده شده است.

شناسه فعل ماضی بعید

در فعل‌های ماضی بعید، برخلاف فعل‌های ماضی ساده و استمراری، فعل اصلی شناسه نمی‌گیرد، بلکه فعل کمکی همراه با شناسه صرف می‌شود. در ساختار فعل ماضی بعید، فعل اصلی به صورت صفت مفعولی می‌آید اما فعل کمکی صرف می‌شود و با شناسه فعلی به کار می‌رود.

صرف فعل‌های ماضی بعید را همراه با شناسه فعلی در جدول زیر مشاهده می‌کنید.

شخص و شمارشناسه فعل ماضی بعید
اول شخص مفردگفته بودَم
دوم شخص مفردگفته بودی
سوم شخص مفردگفته بود (ø)
اول شخص جمعگفته بودیم
دوم شخص جمعگفته بودید
سوم شخص جمعگفته بودَند

در ساختار فعل ماضی بعید، فعل کمکی است که با فاعل یا نهاد جمله مطابقت دارد، نه فعل اصلی.

شناسه فعل ماضی بعید مجهول

در فعل‌های ماضی بعید مجهول از دو فعل کمکی «بودن» و «شدن» استفاده می‌شود. در ساختار این فعل، شناسه فعلی تنها به انتهای فعل کمکی «بودن» اضافه می‌شود. نحوه صرف فعل ماضی بعید مجهول با استفاده از شناسه فعلی در جدول زیر نشان داده شده است.

شخص و شمارفعل ماضی بعید معلومفعل ماضی بعید مجهول
اول شخص مفرددیده بودمدیده شده بودَم
دوم شخص مفرددیده بودیدیده شده بودی
سوم شخص مفرددیده بوددیده شده بود (ø)
اول شخص جمعدیده بودیمدیده شده بودیم
دوم شخص جمعدیده بودیددیده شده بودید
سوم شخص جمعدیده بودنددیده شده بودَند

شناسه فعل ماضی التزامی

در ساختار فعل ماضی التزامی هم از فعل کمکی استفاده می‌شود. درست مانند فعل‌های ماضی بعید، در فعل‌های ماضی التزامی نیز فعل اصلی به صورت صفت مفعولی می‌آید اما فعل کمکی مطابق با فاعل یا نهاد جمله صرف می‌شود و شناسه می‌گیرد. توجه داشته باشید که فعل کمکی در ساختار ماضی التزامی، به صورت مضارع صرف می‌شود. به همین خاطر، مانند فعل‌های مضارع صرف می‌شود و شناسه می‌گیرد.

شخص و شمارشناسه فعل ماضی بعید
اول شخص مفردگفته باشَم
دوم شخص مفردگفته باشی
سوم شخص مفردگفته باشَد
اول شخص جمعگفته باشیم
دوم شخص جمعگفته باشید
سوم شخص جمعگفته باشَند

همان‌طور که در جدول بالا هم قابل مشاهده است، فعل ماضی التزامی در حالت سوم شخص مفرد با شناسه «ـَ د» به کار رفته است. در حالی که سایر فعل‌های ماضی در این حالت با شناسه تهی صرف می‌شود. دلیل این تفاوت به نوع صرف این فعل‌ها برمی‌گردد. فعل کمکی «باشیدن» در ساختار فعل ماضی التزامی مانند فعل‌های مضارع صرف می‌شود. به همین خاطر، در حالت سوم شخص مفرد، با شناسه «ـَ د» صرف شده است، نه شناسه تهی.

سه پرنده روی کاشی هایی با نقوش سنتی ایرانی نشسته اند - شناسه های فعل ماضی و مضارع در فارسی

شناسه‌های فعل‌های مضارع در بخش‌های بعدی این مطلب از مجله فرادرس، بیشتر توضیح داده می‌شوند.

شناسه فعل ماضی التزامی مجهول

در ساختار فعل ماضی التزامی مجهول نیز از دو فعل کمکی «باشیدن» و «شدن» استفاده می‌شود. شناسه فعلی تنها به انتهای فعل کمکی «باشیدن» اضافه می‌شود. با دقت به جدول زیر می‌توانید کاربرد شناسه را در فعل‌های ماضی التزامی مجهول بهتر بیاموزید.

شخص و شمارفعل ماضی التزامی معلومفعل ماضی التزامی مجهول
اول شخص مفرددیده باشمدیده شده باشَم
دوم شخص مفرددیده باشیدیده شده باشی
سوم شخص مفرددیده باشددیده شده باشَد
اول شخص جمعدیده باشیمدیده شده باشیم
دوم شخص جمعدیده باشیددیده شده باشید
سوم شخص جمعدیده باشنددیده شده باشَند

به کمک فیلم آموزش رایگان فعل در فارسی فرادرس، هم فعل ماضی التزامی و هم ساختار سایر فعل‌های فارسی را بهتر می‌آموزید.

شناسه فعل ماضی مستمر

فعل ماضی مستمر با استفاده از فعل کمکی «داشتن» صرف می‌شود. در این فعل از دو شناسه فعلی استفاده می‌شود. به این دلیل که در ساختار این فعل، هم فعل کمکی و هم فعل اصلی صرف می‌شوند و شناسه می‌گیرند. توجه داشته باشید که برای فعل کمکی و فعل اصلی در ساختار فعل ماضی مستمر، همیشه از شناسه یکسانی استفاده می‌شود. با توجه به جدول زیر کاربرد شناسه را در ساختار این فعل بهتر می‌آموزید.

شخص و شمارشناسه فعل ماضی مستمر
اول شخص مفردداشتَم می‌گفتَم
دوم شخص مفردداشتی می‌گفتی
سوم شخص مفردداشت (ø) می‌گفت (ø)
اول شخص جمعداشتیم می‌گفتیم
دوم شخص جمعداشتید می‌گفتید
سوم شخص جمعداشتَند می‌گفتَند

شناسه فعل ماضی مستمر مجهول

فعل‌های ماضی مستمر مجهول با استفاده از دو فعل کمکی «داشتن» و «شدن» صرف می‌شوند. هر دوی این فعل‌های کمکی شناسه می‌گیرند و صرف می‌شوند. در جدول زیر، کاربرد شناسه در فعل ماضی مستمر مجهول نشان داده شده است.

شخص و شمارفعل ماضی مستمر معلومفعل ماضی مستمر مجهول
اول شخص مفردداشتم می‌دیدمداشتَم دیده می‌شدَم
دوم شخص مفردداشتی می‌دیدیداشتی دیده می‌شدی
سوم شخص مفردداشت می‌دیدداشت (ø) دیده می‌شد (ø)
اول شخص جمعداشتیم می‌دیدیمداشتیم دیده می‌شدیم
دوم شخص جمعداشتید می‌دیدیدداشتید دیده می‌شدید
سوم شخص جمعداشتند می‌دیدندداشتَند دیده می‌شدَند

شناخت ساختار فعل فارسی با فرادرس

شناسه‌‌ها از مهم‌ترین بخش‌های فعل‌های فارسی هستند که مطابقت فعل را با فاعل یا نهاد جمله مشخص می‌کنند. با این حال، اجزای دیگری هم در ساختار فعل‌ها وجود دارند که اساساً بدون آن‌ها هیچ فعلی شکل نمی‌گیرد، مانند بن فعل یا پیشوندهای فعلی. به یاد داشته باشید زمانی به خوبی می‌توانید شناسه های فعل ماضی و مضارع در فارسی را بیاموزید که با سایر اجزای فعل نیز تاحدودی آشنا باشید. به همین سبب، توصیه می‌کنیم به فیلم‌های آموزشی زیر در فرادرس مراجعه کنید و پس از اینکه دانسته‌های خود را در مورد ساختار فعل‌ها تکمیل کردید، یادگیری شناسه‌های فعلی را آغاز کنید.

در این فیلم‌های آموزشی، نه تنها ساختمان فعل‌ها و روش صرف آن‌ها را می‌آموزید، بلکه ده‌ها نکته کاربردی دیگر را نیز در زمینه دستور زبان فارسی یاد می‌گیرید.

چنانچه می‌خواهید علاوه بر مباحث دستور زبان فارسی، اطلاعات خود را در زمینه آرایه‌های ادبی و اصول نگارش فارسی نیز افزایش بدهید، پیشنهاد می‌کنیم از مجموعه آموزش‌های زیر در فرادرس بهره ببرید.

مجموعه آموزش ادبیات فارسی و نگارش دوره متوسطه فرادرس - شناسه های فعل ماضی و مضارع در فارسی
برای مشاهده مجموعه فیلم‌های آموزش ادبیات فارسی و نگارش دوره متوسطه در فرادرس، روی عکس کلیک کنید.

شناسه های فعل مضارع

در زبان فارسی، ۴ نوع فعل مضارع وجود دارد که همگی آن‌ها با استفاده از شناسه‌های فعلی صرف می‌شوند. انواع فعل‌های مضارع و ساختار آن‌ها به طور کامل در فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دهم فرادرس بررسی شده‌اند. با کلیک بر لینک زیر می‌توانید این فیلم آموزشی را تهیه و مشاهده کنید.

در جدول زیر، شناسه‌های فعل‌های مضارع را به همراه شخص و شمار آن‌ها مشاهده می‌کنید.

شخص و شمارشناسه فعل مضارع
اول شخص مفردـَ م
دوم شخص مفردی
سوم شخص مفردـَ د
اول شخص جمعیم
دوم شخص جمعید
سوم شخص جمع-َ ند

نکته: شناسه سوم شخص مفرد در حالت مضارع «-َ د» است، در حالی که برای صرف فعل ماضی در حالت سوم شخص مفرد از شناسه تهی ø استفاده می‌شود.

در بخش‌های بعدی این مطلب، کاربرد شناسه را در ساختار فعل‌های مضارع توضیح می‌دهیم.

شناسه فعل مضارع ساده

در صرف فعل مضارع ساده، بعد از بن مضارع فعل، شناسه فعلی قرار می‌گیرد، همان‌طور که در جدول زیر نیز نشان داده شده است.

شخص و شمارشناسه فعل مضارع ساده
اول شخص مفردگویَم
دوم شخص مفردگویی
سوم شخص مفردگویَد
اول شخص جمعگوییم
دوم شخص جمعگویید
سوم شخص جمعگویَند

در ساختار فعل مضارع ساده، از هیچ تکواژ دیگری به جر بن فعل و شناسه استفاده نمی‌شود.

شناسه فعل مضارع ساده مجهول

در فعل‌های مضارع ساده مجهول، شناسه بعد از فعل کمکی «شدن» قرار می‌گیرد. در جدول زیر، نحوه صرف فعل مضارع ساده مجهول با شناسه فعلی نشان داده شده است.

شخص و شمارفعل مضارع ساده معلومفعل مضارع ساده مجهول
اول شخص مفردبینمدیده شوَم
دوم شخص مفردبینیدیده شوی
سوم شخص مفردبینددیده شوَد
اول شخص جمعبینیمدیده شویم
دوم شخص جمعبینیددیده شوید
سوم شخص جمعبیننددیده شوَند

شناسه فعل مضارع اخباری

فعل‌های مضارع اخباری نیز با استفاده از شناسه‌های فعلی صرف می‌شوند. در این فعل‌ها، شناسه‌ها بعد از بن مضارع فعل قرار می‌گیرند. برای آشنایی بیشتر با کاربرد شناسه‌ها در ساختار فعل‌های مضارع اخباری، به جدول زیر توجه کنید.

شخص و شمارشناسه فعل مضارع اخباری
اول شخص مفردمی‌گویَم
دوم شخص مفردمی‌گویی
سوم شخص مفردمی‌گویَد
اول شخص جمعمی‌گوییم
دوم شخص جمعمی‌گویید
سوم شخص جمعمی‌گویَند

به کمک مطلب زیر در مجله فرادرس نیز می‌توانید نکته‌های بیشتری را در مورد ساختار این فعل یاد بگیرید.

شناسه فعل مضارع اخباری مجهول

در فعل‌های مضارع اخباری مجهول، فعل اصلی به صورت صفت مفعولی می‌آید و شناسه فعلی در انتهای فعل کمکی «شدن» قرار می‌گیرد. کاربرد شناسه فعل مضارع اخباری مجهول را در جدول زیر مشاهده می‌کنید.

شخص و شمارفعل مضارع اخباری معلومفعل مضارع اخباری مجهول
اول شخص مفردمی‌بینمدیده می‌شوَم
دوم شخص مفردمی‌بینیدیده می‌شوی
سوم شخص مفردمی‌بینددیده می‌شوَد
اول شخص جمعمی‌بینیمدیده می‌شویم
دوم شخص جمعمی‌بینیددیده می‌شوید
سوم شخص جمعمی‌بیننددیده می‌شوَند

شناسه فعل مضارع التزامی

شناسه‌های فعلی در ساختار فعل‌های مضارع التزامی نیز به کار می‌روند. در جدول زیر، صرف فعل‌‌های مضارع التزامی با استفاده از شناسه‌ها نشان داده شده است.

شخص و شمارشناسه فعل مضارع التزامی
اول شخص مفردبگویَم
دوم شخص مفردبگویی
سوم شخص مفردبگویَد
اول شخص جمعبگوییم
دوم شخص جمعبگویید
سوم شخص جمعبگویَند

در صرف این فعل، علاوه بر شناسه فعلی، از پیشوند «ب‍ـ» نیز استفاده می‌شود. برای اینکه ساختار و کاربرد فعل مضارع التزامی را بهتر یاد بگیرید، توصیه می‌کنیم فیلم آموزش رایگان فعل در فارسی فرادرس را مشاهده کنید.

شناسه فعل مضارع التزامی مجهول

فعل مضارع التزامی مجهول نیز مانند سایر فعل‌های فارسی، با استفاده از فعل کمکی «شدن» به صورت مجهول درمی‌آید. شناسه فعلی نیز در انتهای همین فعل کمکی قرار می‌گیرد. برای اینکه با کاربرد شناسه در این فعل بیشتر آشنا شوید، به جدول زیر دقت کنید.

شخص و شمارفعل مضارع التزامی معلومفعل مضارع التزامی مجهول
اول شخص مفردببینمدیده بشوَم
دوم شخص مفردببینیدیده بشوی
سوم شخص مفردببینددیده بشوَد
اول شخص جمعببینیمدیده بشویم
دوم شخص جمعببینیددیده بشوید
سوم شخص جمعببیننددیده بشوَند

دو پرنده با پس زمینه نقوش سنتی ایرانی

شناسه فعل مضارع مستمر

فعل‌های مضارع مستمر با استفاده از فعل‌ کمکی «داشتن» صرف می‌شوند. در ساختار این فعل‌ها، هم فعل کمکی و هم فعل اصلی، هر دو صرف می‌شوند و شناسه می‌گیرند. برای یادگیری بهتر این نکته، به صرف فعل «گفتن» در جدول زیر دقت کنید.

شخص و شمارشناسه فعل مضارع التزامی
اول شخص مفرددارَم می‌گویَم
دوم شخص مفردداری می‌گویی
سوم شخص مفرددارَد می‌گویَد
اول شخص جمعداریم می‌گوییم
دوم شخص جمعدارید می‌گویید
سوم شخص جمعدارَند می‌گویَند

در ساختار فعل مضارع مستمر، شناسه فعل کمکی و فعل اصلی کاملاً یکسان‌اند.

شناسه فعل مضارع مستمر مجهول

در ساختار فعل‌های مضارع مستمر مجهول از دو فعل کمکی «داشتن» و «شدن» استفاده می‌شود. شناسه فعلی در انتهای هر دوی این فعل‌های کمکی قرار می‌گیرد. مثالی از صرف این فعل در جدول زیر نشان داده شده است.

شخص و شمارفعل مضارع مستمر معلومفعل مضارع مستمر مجهول
اول شخص مفرددارم می‌بینمدارم دیده می‌شوَم
دوم شخص مفردداری می‌بینیداری دیده می‌شوی
سوم شخص مفرددارد می‌بینددارد دیده می‌شوَد
اول شخص جمعداریم می‌بینیمداریم دیده می‌شویم
دوم شخص جمعدارید می‌بینیددارید دیده می‌شوید
سوم شخص جمعدارند می‌بیننددارند دیده می‌شوَند

مطابقت شناسه با فاعل یا نهاد

به طور کلی، شناسه های فعل ماضی و مضارع در فارسی غالباً در شخص و شمار با فاعل یا نهاد جمله مطابقت دارند. با این حال، ممکن است در این بین، استثناهایی هم وجود داشته باشد، یعنی برای فاعل جمع از شناسه فعلی مفرد استفاده شود یا برعکس. در این بخش، به قواعد مطابقت شناسه‌های فعل‌های ماضی و مضارع در فارسی می‌پردازیم و برخی از استثناهای آن را نیز توضیح می‌دهیم.

پیش از اینکه وارد این مبحث شوید، پیشنهاد می‌کنیم با مشاهده فیلم آموزش رایگان فعل در فارسی فرادرس، هرآنچه لازم است را در مورد ساختار فعل‌های ماضی و مضارع بیاموزید و سپس مطالعه این بخش را آغاز کنید. لینک این فیلم آموزشی در ادامه ارائه شده است.

فاعل یا نهاد جاندار (انسان)

چنانچه فاعل یا نهاد جمله، جاندار یا انسان باشد و به صورت مفرد آمده باشد، در آن جمله از شناسه مفرد استفاده می‌شود. در صورتی که فاعل یا نهاد جاندار باشد و به صورت جمع آمده باشد، فعل آن نیز همراه با شناسه جمع صرف می‌شود. مثال‌های زیر این نکته را به خوبی نشان می‌دهند.

سارا با پدرش به مدرسه می‌رود.

دانش‌آموزان به مدرسه می‌روند.

در جمله اول، «سارا» فاعل جاندار و مفرد است. در نتیجه، فعل جمله با شناسه مفرد آمده است. در جمله دوم، از فاعل جمع و جاندار، یعنی «دانش‌آموزان» استفاده شده است. بنابراین، فعل آن هم با شناسه جمع صرف شده است.

نهاد یا فاعل غیرجاندار (حیوان، گیاه و...)

هرگاه نهاد جمله، غیرجاندار و جمع باشد، می‌توان آن را با شناسه مفرد یا جمع به کار برد. با این حال، فارسی‌زبانان ترجیح می‌دهند برای نهادهای غیرجاندار جمع، معمولاً از شناسه جمع استفاده کنند. در این مورد، به مثال‌های زیر دقت کنید.

بشقاب‌ها روی زمین افتاد.

بشقاب‌ها روی زمین افتادند.

همان‌طور که در مثال‌های بالا می‌بینید، «بشقاب‌‌ها» نهاد غیرجاندار و جمع است که می‌تواند هم با شناسه مفرد و هم با شناسه جمع به کار برود.

چنانچه نهاد جمله، غیرجاندار باشد اما در جمله از آرایه تشخیص و جان‌بخشی استفاده شده باشد، فعل باید با شناسه جمع به کار برود؛ مانند فعل جمله زیر که به همین دلیل با شناسه جمع صرف شده است.

بلبل‌ها با آواز زیبای خود، درختان را از خواب بیدار می‌کردند.

کاربرد اسم زمان به عنوان نهاد

اگر نهاد جمله از نوع اسم زمان باشد، معمولاً در آن جمله، از فعل یا شناسه مفرد استفاده می‌کنند. برای یادگیری بهتر این نکته، به مثال‌های زیر توجه کنید.

سال‌های بسیاری سپری شد.

شب‌های تابستان پرستاره است.

در جمله‌های بالا، نهاد و اسم زمان به صورت جمع آمده است اما فعل‌هایی که در جمله‌ها دیده می‌شوند، با استفاده از شناسه مفرد صرف شده‌اند.

کاربرد اسم جمع به عنوان نهاد

در صورتی که نهاد یا فاعل جمله از نوع اسم جمع باشد، می‌توان فعل آن را هم با شناسه مفرد و هم با شناسه جمع صرف کرد. در مثال‌هایی زیر، نمونه‌هایی از کاربرد شناسه برای نهاد یا فاعل اسم جمع نشان داده شده است.

گروهی از جمعیت برخاست و مخالفت خود را اعلام کرد / کردند.

جمعیّت یک‌صدا نام او را صدا زد / زدند.

«گروه» و «جمعیّت» اسم‌های جمعی هستند که می‌توانند با فعل مفرد یا جمع به کار بروند. با این وجود، برخی از اسم‌های جمع در زبان فارسی، همواره با فعل و شناسه مفرد به کار می‌روند و نمی‌توان فعل آن‌ها را با شناسه جمع صرف کرد. در مثال‌های زیر، دو نمونه از این اسم‌های جمع را مشاهده می‌کنید.

کاروان بی‌وقفه به راه خود ادامه می‌داد.

قافله‌ای از حوالی روستای ما گذشت.

در جمله‌های بالا، اسم‌های جمع «کاروان» و «قافله» با فعل و شناسه مفرد به کار رفته‌اند. این اسم‌های جمع را هرگز نمی‌توان با فعل جمع به کار برد. مشاهده فیلم آموزش فارسی پایه نهم فرادرس به شما کمک می‌کند فعل‌ها و شناسه‌های مفرد و جمع فارسی را به آسانی، از یکدیگر تشخیص بدهید.

چند پرنده روی شاخه درخت پا پس زمینه گل و نقوش سنتی کاشی های ایرانی

اسم جمع مکسّر به عنوان نهاد

برخی از جمع‌های مکسّر عربی که در زبان فارسی نیز رواج دارند، به مرور زمان معنای جمع خود را از دست می‌دهند و در فارسی با فعل و شناسه مفرد به کار می‌روند. برای آشنایی با این اسم‌ها به مثال‌های زیر دقت کنید.

تکالیف دشواری بر دوش والدین قرار دارد.

عواقب ناخوشایند این کار گریبان همه را می‌گیرد.

در مثال‌های بالا، «تکالیف» و «عواقب» از نوع اسم‌های جمع مکسّر هستند اما چون معنای جمع آن‌ها کمرنگ شده است، با فعل و شناسه مفرد به کار رفته‌اند.

ضمیر مبهم به عنوان نهاد

برخی از ضمیرهای مبهم فارسی، مانند «همه»، «برخی» و «بعضی» با شناسه جمع به کار می‌روند، همان‌طور که در مثال‌های زیر نیز نشان داده شده است.

برخی باور دارند که زمین مسطّح است، نه کروی.

همه برای حضور در مراسم آمدند.

نهادهای جمله‌های بالا، یعنی «برخی» و «همه»، از نوع ضمیر مبهم هستند که با فعل و شناسه جمع به کار رفته‌اند.

معطوف شدن یک اسم به نهاد

هرگاه دو اسم در جایگاه نهاد یا فاعل جمله قرار گرفته باشند و اسم دوم با حرف عطف «و» به اسم اول معطوف (مرتبط) شده باشد، در آن جمله از فعل و شناسه جمع استفاده می‌شود. برای روشن‌تر شدن این نکته، به مثال زیر توجه کنید.

سارا و سپهر به کتاب‌خانه می‌روند.

جمله بالا در واقع دو فاعل دارد که فاعل دوم آن با حرف عطف به فاعل اول معطوف شده است. به همین خاطر، در این جمله از شناسه جمع «ـَ ند» استفاده شده است. چنانچه ضمیر اول شخص مفرد یا جمع، به همراه هر ضمیر یا اسم دیگری در جایگاه نهاد قرار بگیرد، فعل جمله با استفاده از شناسه اول شخص جمع صرف می‌شود. این نکته در مثال زیر به‌ خوبی نشان داده شده است.

من و مادرم به گلدان‌ها آب می‌دهیم.

اگر ضمیر دوم شخص مفرد یا جمع به همراه اسم یا ضمیر دیگری، به عنوان نهاد به کار رفته باشد، برای صرف فعل جمله از شناسه دوم شخص جمع استفاده می‌شود؛ همان‌طور که در مثال زیر نیز نشان داده شده است.

تو و مادرت، به استقبال مهمان‌ها رفتید.

در صورتی که دو اسم در جایگاه نهاد یا فاعل قرار داشته باشند اما بین آن‌ها حرف ربط «با» به کار رفته باشد، دیگر نمی‌توان فعل جمله را با شناسه جمع صرف کرد. بلکه باید آن را به صورت مفرد آورد. در این مورد، به مثال زیر توجه کنید.

سارا با سپهر به کتاب‌خانه می‌رود.

در جمله بالا، «سارا» نهاد جمله است اما «سپهر» نهاد جمله به شمار نمی‌آید. به همین دلیل، شناسه فعل نیز به صورت مفرد آمده است.

فاعل مفرد و فعل جمع

گاهی برای رعایت ادب و همچنین احترام به مخاطب، برای فاعل دوم شخص مفرد یا سوم شخص مفرد، از شناسه دوم شخص جمع و سوم شخص جمع استفاده می‌شود. مانند جمله زیر که فاعل آن مفرد است اما گوینده جمله با هدف احترام به او از شناسه جمع استفاده کرده است.

استاد فرمودند که همه رأس ساعت ۹ در کلاس باشند.

فعل «فرمودند» برای احترام به فاعل جمله، یعنی «استاد»، با شناسه جمع «ـَ ند» صرف شده است.

نقاشی آبرنگ شکوفه های سفیدرنگ

تشخیص شناسه فعل

برای اینکه شناسه های فعل ماضی و مضارع در فارسی را به راحتی تشخیص بدهید، لازم است ابتدا بن ماضی و مضارع فعل را شناسایی کنید. هر تکواژی که مستقیماً بعد از بن فعل آمده باشد، شناسه آن محسوب می‌شود. توجه داشته باشید که شناسه‌ها هرگز پیش از بن فعل قرار نمی‌گیرند و هیچ‌وقت جدا از فعل به کار نمی‌روند. همان‌طور که در بخش‌های قبلی هم گفته شد، شناسه‌ها تکواژهای وابسته هستند و تکواژهای وابسته‌ها هم هرگز به صورت مستقل به کار نمی‌روند.

لازم است به این نکته هم توجه کنید که گاهی در ساختار برخی از فعل‌ها از پیشوند استفاده می‌شود. پیشوندها هم تکواژهای وابسته‌ای هستند که در ساختار فعل، اسم، صفت و قید به کار می‌روند اما هیچ ارتباطی با شناسه‌های فعلی و شخص و شمار فعل‌ها ندارند.

آشنایی با ساختار فعل ماضی و مضارع

وندها، بن فعل، فعل‌های کمکی و شناسه‌ها، عناصری هستند که ساختار فعل‌های فارسی را تشکیل می‌دهند. هر کدام از این اجزا، وظایف به‌خصوصی دارند و بدون آن‌ها نمی‌توان فعل‌های ماضی یا مضارع را صرف کرد. به طور مثال، بن‌های ماضی و مضارع فعل در واقع معنای اصلی فعل را نشان می‌دهند و شناسه های فعل ماضی و مضارع در فارسی، مطابقت فعل را با فاعل یا نهاد جمله مشخص می‌کنند.

برای اینکه ساختار فعل‌های ماضی و مضارع را به خوبی بیاموزید و اجزای مختلف آن‌ها را به راحتی از یکدیگر تشخیص بدهید، ساده‌ترین راه این است که از فیلم‌های آموزشی زیر در فرادرس کمک بگیرید. فهرستی از فیلم‌های آموزشی مرتبط با فعل‌ها و گروه‌های فعلی در ادامه ارائه شده است.

اگر می‌خواهید با سایر بخش‌های جمله، مانند گروه‌های اسمی، گروه‌های قیدی و یا آرایه‌های ادبی فارسی نیز آشنا شوید، حتماً سری به مجموعه آموزش‌های زیر در فرادرس بزنید. آموزش‌های مربوط به پایه‌های مختلف دوره متوسطه در این مجموعه عرضه شده است.

مجموعه آموزش ادبیات فارسی و نگارش دوره متوسطه فرادرس - شناسه های فعل ماضی و مضارع در فارسی
برای دسترسی به مجموعه فیلم‌های آموزش ادبیات فارسی و نگارش دوره متوسطه در فرادرس، روی عکس بالا کلیک کنید.

تفاوت شناسه و فعل کمکی

در بخش‌های پیشین این مطلب گفتیم که برخی از فعل‌ها به جای شناسه، با فعل کمکی به کار می‌روند و در واقع، شخص و شمار آن‌ها با استفاده از فعل کمکی نشان داده می‌شود، مانند فعل ماضی ابعد یا فعل ماضی نقلی. برای آشنایی بیشتر با فعل‌های کمکی و شناخت تفاوت آن‌ها با شناسه‌های فعلی، به جدول زیر دقت کنید.

در این جدول، مصدر فعل «گفتن» به صورت ماضی نقلی و همراه با فعل کمکی صرف شده است.

شخص و شمارفعل ماضی نقلی
اول شخص مفردگفته‌ام
دوم شخص مفردگفته‌ای
سوم شخص مفردگفته است
اول شخص جمعگفته‌ایم
دوم شخص جمعگفته‌اید
سوم شخص جمعگفته‌اند

فعل‌های کمکی «ام، ای، است، ایم، اید، اند» اگرچه ظاهراً شبیه به شناسه‌های فعلی‌اند اما در واقع فعل کمکی‌اند. این فعل‌ها صورت حال از مصدر «بودن» به شمار می‌آیند.

شناسه فعل در زبان‌ های ضمیرانداز

در بسیاری از زبان‌های دنیا، از جمله زبان فارسی، هنگامی که فاعل به صورت ضمیر آمده باشد و گوینده یا نویسنده قصد تأکید بر آن را نداشته باشد، می‌توان فاعل را از جمله حذف کرد. برای درک بهتر این نکته به مثال زیر توجه کنید.

کجا می‌روی؟

با دقت به جمله بالا می‌بینید که فاعل آن حذف شده است. فاعل این جمله در واقع ضمیر «تو» بوده است اما چون گوینده نمی‌خواسته بر فاعل جمله تأکید کند، آن را از جمله حذف کرده است. در برخی از مواقع، با توجه به بافت کلام می‌توان تشخیص داد که ضمیر و فاعل حذف شده چه بوده است.

یکی از راه‌های ساده برای تشخیص فاعل محذوف جمله این است که به شناسه فعل دقت کنیم. شناسه های فعل ماضی و مضارع در فارسی همواره با فاعل جمله مطابقت دارند، حتی اگر فاعل از جمله حذف شده باشد.

سؤالات متداول

در بخش حاضر، به برخی از سؤال‌های متداول در مورد شناسه های فعل ماضی و مضارع در فارسی اشاره می‌کنیم و به آن‌ها پاسخ می‌دهیم. البته برای یادگیری نکته‌ها و مثال‌های بیشتر در مورد فعل‌های ماضی و مضارع فارسی و کاربرد شناسه در آن‌ها، می‌توانید همین حالا از فیلم آموزش فارسی پایه نهم فرادرس کمک بگیرید. لینک این فیلم آموزشی را در ادامه مشاهده می‌کنید.

شناسه‌ها چه تفاوتی با وندها دارند؟

شناسه‌ها تنها در ساختار فعل‌ها به کار می‌روند و شخص و شمار آن‌ها را نشان می‌دهند اما وندها در ساختار اسم‌ها، صفت‌ها و قیدها نیز به کار می‌روند. وند در واقع به ساخت کلمه‌ها، اعم از فعل، اسم، صفت و قید کمک می‌کنند اما شناسه‌ها برای صرف فعل‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرند.

آیا همیشه برای فاعل جمع از شناسه جمع استفاده می‌شود؟

خیر، در برخی مواقع ممکن است همراه با فاعل یا نهاد جمع از شناسه مفرد استفاده شود. به طور مثال، در جمله «کتاب‌ها از دستم افتاد.» از شناسه مفرد استفاده شده است در حالی که فاعل آن، یعنی «کتاب‌ها» به صورت جمع آمده است.

فعل‌های مفرد با کدام شناسه‌های فارسی به کار می‌روند؟

فعل‌های مفرد، فعل‌هایی هستند که با شناسه‌های اول شخص، دوم شخص و سوم شخص مفرد به کار می‌روند.

فعل‌های جمع با کدام شناسه‌های فارسی به کار می‌روند؟

فعل‌های جمع با شناسه‌های اول شخص، دوم شخص و سوم شخص جمع صرف می‌شوند.

یک پرنده روی شاخه درخت با پس زمینه کاشی های سنتی ایرانی - شناسه های فعل ماضی و مضارع در فارسی

تمرین شناسه فعل

به کمک تمرین‌هایی که در این بخش ارائه کرده‌ایم، شناسه های فعل ماضی و مضارع در فارسی را بهتر و بیشتر می‌آموزید. این بخش شامل سه قسمت است و هر قسمت نیز ۱۰ تمرین قرار دارد. در هر قسمت، راهنمای پاسخگویی به تمرین‌های آن قسمت بیان شده است.

بخش اول تمرین شناسه فعل

فعل‌های زیر را صرف کرده و مطابق با آنچه در پرانتز آمده است، شناسه مناسب را به آن‌ها اضافه کنید. برای مشاهده پاسخ درست، لازم است بر گزینه «جواب» کلیک کنید.

می‌خرید... (اول شخص مفرد)

جواب

ـَ م

شنیده بود... (دوم شخص مفرد)

جواب

ی

دیده باش‍ـ... (دوم شخص جمع)

جواب

ید

هست‍ـ... (سوم شخص جمع)

جواب

ـَ ند

بستان‍ـ... (اول شخص جمع)

جواب

یم

بخشیده شو... (سوم شخص مفرد)

جواب

ـَ د

داشت‍ـ... می‌گفت‍ـ... (اول شخص مفرد)

جواب

ـَ م، ـَ م

دار... می‌آی‍ـ... (دوم شخص مفرد)

جواب

ی، ی

می‌جست‍ـ... (سوم شخص جمع)

جواب

ـَ ند

شنید... (دوم شخص جمع)

جواب

ید

بخش دوم تمرین شناسه فعل

در جمله‌های زیر، مطابق با فاعل یا نهاد جمله، شناسه مناسب را قرار بدهید. با کلیک بر گزینه «جواب» می‌توانید پاسخ درست هر سؤال را مشاهده کنید.

آن‌ها دیروز برای خرید از خانه خارج شد...

جواب

ـَ ند

برگ‌های پاییزی داشت‍ـ... از درخت‌ها می‌افتاد...

جواب

ـَ ند، ـَ ند

من باید همین امروز کتاب مورد علاقه‌ام را بخر...

جواب

ـَ م

تو تا فردا برای امتحان آماده می‌شو...؟

جواب

ی

ما به بزرگان شعر و ادبیات پارسی عشق می‌ورز...

جواب

یم

درختان شکوفه داد... و لباس رنگارنگ بهاری را به تن کرد...

جواب

ـَ ند، ـَ ند

کتاب‌ها روی زمین افتاد...

جواب

شناسه ø یا ـَ ند

بهار عطر نو شدن را با خود می‌آور...

جواب

ـَ د

نخستین شعرهای فارسی در قرن سوم سروده می‌شد...

جواب

ـَ ند

شما می‌خواست‍ـ... به نمایش عروسکی برو...

جواب

ید، ید

یک پرنده روی شاخه درخت با زمینه طرح های سنتی کاشی های ایرانی

بخش سوم تمرین شناسه فعل

سؤال‌های این بخش به صورت دو گزینه‌ای طراحی شده‌اند. برای پاسخ‌گویی به تمرین‌ها، لازم است صورت سؤال را به دقت مطالعه کنید و سپس گزینه درست را علامت بزنید. به منظور مشاهده پاسخ درست یا اطمینان از درستی پاسخ‌هایتان می‌توانید بر گزینه «مشاهده جواب» کلیک کنید.

۱- کاروان به سوی مسیر اصلی حرکت ...

می‌کرد

می‌کردند

۲- دوستم با خواهرش به تولدم ...

آمد

آمدند

۳- قافله آرام آرام به مسیر خود ادامه ...

می‌داد

می‌دادند

۴- پدر و مادر به خانه مادربزرگ ...

رفت

رفتند

۵- عواقب این رفتار، شما را هم گرفتار ...

می‌کند

می‌کنند

۶- امروز، عالیجناب شرفیاب ...

می‌شوند

می‌شود

۷- گویا همه برای دیدن آقای نویسنده آمده ...

بود

بودند

۸- روزها از پی روزها ... و زمان سپری می‌شد.

می‌گذشتند

می‌گذشت

۹- به نظر می‌رسد بعضی افراد با نظر شما مخالف ...

باشند

باشد

۱۰- تکالیف هر کس باید مشخص شده ...

باشند

باشد

جمع بندی

در مطلبی که پیش رو دارید، کوشیده‌ایم انواع شناسه های فعل ماضی و مضارع در فارسی را معرفی کنیم و کاربرد آن‌ها را در فعل‌های زمان گذشته و حال نشان بدهیم. همچنین روش تشخیص آن‌ها را در جمله بررسی کردیم و تفاوت آن‌ها را با فعل‌های کمکی توضیح دادیم. در مرحله بعد، به برخی از سؤال‌های متداول در مورد شناسه‌های فعلی و کاربرد آن‌ها اشاره کردیم و در نهایت، آزمونی را برای یادگیری بهتر این مبحث در اختیارتان قرار دادیم. بخش گسترده‌ای از این مطلب را مثال‌هایی تشکیل می‌دهند که برای درک بهتر مباحث ارائه کردیم.

بر اساس رای ۰ نفر
آیا این مطلب برای شما مفید بود؟
اگر بازخوردی درباره این مطلب دارید یا پرسشی دارید که بدون پاسخ مانده است، آن را از طریق بخش نظرات مطرح کنید.
منابع:
دستور زبان فارسی ۲دستور زبان فارسی ۱
دانلود PDF مقاله
نظر شما چیست؟

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *