معطوف چیست؟ – در ادبیات فارسی با مثال و تمرین

به اسم یا گروهی اسمی که پس از «واو» عطف قرار می‌گیرد و نقش دستوریِ اسم قبلی را می‌پذیرد، معطوف می‌گوییم. برای مثال در جمله «سارا و سهراب فرزندان من هستند.»، اسم «سهراب» معطوف اسم «سارا» است. معطوف به‌عنوان نقش تبعی، برای ایفای نقش دستوری خود در جمله به اسم یا گروه اسمی قبل از واو عطف وابسته است. در این مطلب از مجله فرادرس با مثال یاد می‌گیریم معطوف چیست و چه کاربردی دارد. در انتهای مطلب نیز پرسش‌هایی چهارگزینه‌ای را برای تقویت یادگیری شما طرح کرده‌ایم.

در این مطلب، به معرفی مباحثی دیگری چون واو عطف، تفاوت نقش تبعی و نقش اصلی، تفاوت معطوف و بدل و استفاده از ویرگول به جای واو عطف نیز می‌پردازیم و هریک از این موارد را با مثال بررسی خواهیم کرد.

معطوف چیست؟

معطوف، آن اسم یا گروه اسمیِ بعد از واو عطف است که نقش دستوری آن وابسته به کلمه قبل از واو عطف است. برای مثال در جمله «من رمان و کتاب‌های فلسفی می‌خوانم.»، «کتاب‌های فلسفی» معطوفی برای «رمان» است و مانند آن نقش مفعولی پذیرفته است. معطوف مانند بدل و تکرار، یکی از نقش‌های تبعی دستور زبان فارسی است. یعنی کلمه‌ای که نقش معطوف را می‌گیرد، دارای نقش اصلی نیست و نقش دستوری آن در جمله، وابسته به نقش دستوری معطوف علیه یا همان کلمه‌ای است که به آن عطف داده شده است.

پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری کامل معطوف و دیگر نقش‌های دستوری ادبیات فارسی، فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دوازدهم فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.

مثال معطوف در ادبیات فارسی

در جدول زیر، نمونه‌هایی از کاربرد واو عطف را در جمله‌ها و اشعار فارسی آورده‌ایم و معطوف آن‌ها را نیز مشخص کرده‌ایم.

واو عطف

واو عطف یکی از حروف فارسی و یکی از انواع واو است. واو عطف بین دو یا چند اسم، صفت، و.. قرار می‌گیرد و کلمه‌های بعد از خود را به کلمه قبل از خود، معطوف و وابسته می‌کند. طوری‌که نقش دستوری کلمه معطوف دقیقا همان نقشی خواهد بود که کلمه قبل از واو عطف آن نقش را پذیرفته است.

جدول تفاوت واو عطف و ربط

دقت کنید که واو عطف با واو ربط (واو میان دو جمله) تفاوت دارد و نباید آن‌ها را با هم اشتباه بگیریم. در جدول زیر، تفاوت واو عطف و واو ربط را با یک مثال توضیح داده‌ایم.

نکته: دقت کنید که علاوه بر افعال، شبه‌جمله‌ها نیز در حکم جمله حساب می‌شوند و «واو» موجود بین آن‌ها نیز، واو ربط محسوب می‌شود. برای مثال در بیت زیر، «واو» بین دو منادای «ای رستخیز ناگهان» و «ای رحمت بی‌منتها» قرار گرفته است و چون منادا نوعی شبه‌جمله است، این واو از نوع واو ربطی محسوب می‌شود.

تفاوت نقش تبعی و نقش اصلی

نقش‌های «معطوف»، «بدل» و «تکرار» نقش‌های تبعی دستور زبان فارسی هستند و در مقابلِ نقش‌های اصلی مانند نهاد، فاعل، مفعول، قید و... قرار می‌گیرند. منظور از تبعی بودن نقش این است که کلمه‌ای که در جایگاه این نقش‌های دستوری (معطوف، بدل و تکرار) قرار می‌گیرد، نقش خود را به‌تبعیت از یکی از نقش‌های اصلی می‌پذیرد. در واقع هر کلمه‌ای که یکی از نقش‌های تبعی را پذیرفته، یکی از نقش‌های اصلی را نیز به تبعیت از کلمه‌ای دیگر پذیرفته است. در جدول زیر، می‌توانید تفاوت نقش‌های اصلی و تبعی را با مثال درک کنید.

جدول نقش های تبعی و اصلی با مثال

در جدول زیر، نقش‌های دستوری زبان فارسی را از نظر اصلی و تبعی بودن، طبقه‌بندی کرده‌ایم و برای هرکدام از آن‌ها مثالی نیز قرار داده‌ایم.

کاربرد معطوف چیست؟

حالا که یاد گرفتیم معطوف چیست و نمونه هایی از آن را بررسی کردیم، می‌توانیم راجع به کاربرد آن بیشتر توضیح بدهیم. کاربرد معطوف این است که یک نقش دستوری را در جمله گسترش می‌دهد. در واقع معطوف، مصداق یا مصداق‌هایی بیشتر برای یک نقش دستوری خاص در جمله است. برای مثال در جمله «من خواهرم و بچه‌ها را دیدم.»، کلمه «بچه‌ها» مصداقی دیگر برای نقش دستوری مفعول است که معطوف علیه آن یعنی کلمه «خواهرم» این نقش را ایفا می‌کند.

پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری کامل‌تر معطوف و دیگر نقش‌های تبعی زبان فارسی از فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه یازدهم فرادرس استفاده کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.

یادگیری معطوف در فارسی دوازدهم با فرادرس

تا اینجا یاد گرفتیم معطوف چیست و چه کاربردی دارد. نقش معطوف تنها یکی از نقش‌های تبعی زبان فارسی است و نقش‌های اصلی و تبعی بسیاری در دستور زبان وجود دارند که یادگیری و شناخت آن‌ها برای ترکیب و تجزیه جمله‌ها و اشتباه نگرفتن این نقش‌ها با هم، ضروری است. علاوه بر این، معطوف به‌عنوان نقش تبعی ممکن است برای هرکدام از نقش‌های اصلی به کار برود پس مهم است که بتوانیم خود معطوف و نقش دستوری اصلی آن را شناسایی کنیم. به همین دلیل هم در این بخش، بعضی از فیلم‌های آموزشی فرادرس را آورده‌ایم که در شناخت و یادگیری نقش‌های دستوری مفید هستند.

• فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دوازدهم فرادرس
• فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه یازدهم فرادرس
• فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دهم فرادرس
• فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه نهم فرادرس

همچنین پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری تمام مباحث درس ادبیات در دوره متوسطه از مجموعه آموزش زیر استفاده کنید.

• مجموعه فیلم‌های آموزش ادبیات فارسی و نگارش دوره متوسطه فرادرس

معطوف و معطوف علیه در فارسی

تا اینجا بررسی کردیم معطوف چیست و کاربرد آن را نیز توضیح دادیم. معطوف، کلمه بعد از واو عطف و معطوف علیه، کلمه قبل از واو عطف است. در واقع معطوف به معطوف علیه، عطف داده شده است و به همین دلیل هم اینگونه نامیده می‌شوند. در این بخش، ابتدا مثالی برای معطوف همه نقش‌های دستوری اصلی زبان فارسی آورده‌ایم و در ادامه، معطوف و معطوف علیه را در نمونه‌هایی از آثار نظم و نثر ادبی فارسی مشخص می‌کنیم.

پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری کامل معطوف و بقیه نقش‌های دستوری زبان فارسی از فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دوازدهم فرادرس استفاده کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.

جدول معطوف همه نقش‌های دستوری اصلی

در جدول زیر، مثالی برای تمام معطوف‌های نقش‌های دستوری اصلی آورده‌ایم. در اادامه نیز درباره آن‌ها توضیح می‌دهیم.

معطوف به نهاد چیست؟

نقش نهاد یکی از نقش‌های دستوری مهم زبان فارسی و آن اسم یا گروه اسمی‌ای است که در بقیه جمله توضیحی درباره آن داده می‌شود. نهادها به عنوان نقش‌های اصلی می‌توانند معطوف بپذیرند که در این بخش نمونه‌ای از آن را بررسی می‌کنیم.

مثال معطوف به نهاد

در مصرع دوم بیت زیر، «واو» عطف، معطوف و معطوف علیه وجود دارد که آن‌ها را در جدول پایین‌تر، مشخص کرده‌ایم. ضمیر «من» در این مصرع، نقش نهادی ایفا می‌کند و کلمه «ساقی» معطوف آن است پس در این مصرع، معطوف به نهاد وجود دارد.

معطوف به مضاف الیه چیست؟

مضاف الیه آن اسمی است که با نقش نمای کسره (-ِ) به اسم دیگری اضافه می‌شود. برای مثال در گروه اسمی «کتاب علی»، اسم «علی» مضاف‌الیهی برای اسم «کتاب» است. مضاف الیه نیز می‌تواند معطوف بگیرد و در این بخش نمونه‌ای از آن را با هم بررسی می‌کنیم.

مثال معطوف به مضاف الیه

​در مصرع اول بیت زیر، کلمه «دشمن»، مضاف الیه اسم «کام» است و کلمه «بیگانه»، به این مضاف الیه عطف داده شده و معطوف آن شده است. پس در بیت زیر، معطوف به مضاف الیه وجود دارد.

معطوف به متمم چیست؟

برخی از فعل‌های گذرا برای کامل شدن معنای خود، به کلمه‌ای نیاز دارند که بعد از حروف اضافه می‌آید و ابهام آن‌ها را برطرف می‌کند. برای مثال در جمله «از من بپرس.»، ضمیر «من» متممی برای فعل «بپرس» است. متمم نیز مانند هر نقش اصلی دیگری می‌تواند معطوف بپذیرد. در ادامه، مثالی از معطوف به متمم را بررسی کرده‌ایم.

مثال معطوف به متمم

در مصرع اول بیت زیر، کلمه «مسجد» که بعد از حرف اضافه «از»‌ آمده، متممی برای فعل مرکب «روی پیچاندن» است. کلمه «میخانه» با «واو» عطف به این متمم معطوف شده و در واقع، معطوف متمم شده است.

معطوف به مفعول چیست؟

از نقش مفعول برای کامل کردن معنای جمله‌های دارای افعال گذرا به مفعول استفاده می‌کنیم. مفعول، آن اسم یا گروهی اسمی است که کاری بر رویش واقع می‌شود. برای مثال در جمله «کتاب را خواندم.»، عمل «خواندن» روی «کتاب» انجام شده و این کلمه، مفعول است. نقش مفعول نیز می‌تواند مانند دیگر نقش‌های اصلی، معطوف بپذیرد. در ادامه، نمونه‌ای از معطوف مفعول را با هم بررسی می‌کنیم.

برای یادگیری نقش مفعول و شناسایی آن در جمله می‌توانید فیلم آموزش رایگان مفعول در فارسی فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.

مثال معطوف به مفعول

در مصرع اول بیت زیر، کلمه «کثرت» مفعولی برای فعل گذرای به مفعول «بُردن» است. کلمه «قلّت» نیز به‌عنوان معطوف به مفعول، نقش مفعولی را به‌تبعیت از آن پذیرفته است.

ویرگول به جای واو عطف

اگر بخواهیم بیش از یک کلمه را به کلمه اول معطوف کنیم، قبل از همه معطوف‌ها ویرگول (،)  می‌گذاریم و فقط قبل از آخرین معطوف، «واو» عطف را قرار می‌دهیم. اما باید دقت کنیم که همه کلمه‌های قبلی نیز معطوف هستند. برای درک بهتر این نکته، مثال‌های زیر را مشاهده کنید.

مثال ۱

شکل واقعی جمله زیر به‌صورت «دانش‌آموزان و دانشجویان و معلمان و استادان از سرمایه‌های هر کشوری هستند.» است. در واقع برای رعایت زیبایی و خوانشِ راحت‌تر سخن، به‌جای استفاده از چندین «واو» عطف، از ویرگول استفاده می‌کنیم اما کلمه‌های قبل از ویرگول نیز معطوف و معطوف علیه هستند. یعنی اولین کلمه‌ی قبل از ویرگول، معطوف علیه است و همه کلمه‌های بعد از آن، معطوف به آن هستند.

​مثال ۲

​در جمله زیر نیز، کلمه «دست» مفعول جمله است و کلمه‌های «پا»، «پیشانی» و «صورت» به آن معطوف شده‌اند. ویرگول میان این کلمه‌‌ها در واقع در حکم «واو» عطف است و به‌جای آن قرار گرفته است.

تفاوت بدل و معطوف چیست؟

بدل نیز یکی از نقش‌های تبعی زبان فارسی است اما با معطوف تفاوت دارد و نباید این دو نقش دستوری را با هم اشتباه بگیریم. بدل، واژه، گروهی از واژه‌ها یا عبارتی است که توضیحی اضافه درباره یکی از نقش‌های جمله مانند نهاد، مفعول و... می‌دهد. برای مثال در جمله «محمدحسین، خواهرزاده من، پسر مهربانی است.» گروه اسمی «خواهرزاده من» بدلی برای نهاد این جمله یعنی اسم «محمدحسین» است.

مبحث تفاوت معطوف و بدل از آن‌جایی مهم است که نقش بدل بین دو ویرگول قرار می‌گیرد و ممکن است معطوف نیز بین دو ویرگول قرار بگیرد. یعنی اگر در جمله‌ای بیش از یک معطوف وجود داشته باشد، همه ‌آن‌ها به‌جز معطوف آخر، ویرگول می‌پذیرند. در این صورت، باید به شکل ظاهری و معنای کل جمله توجه کنیم تا بتوانیم تشخیص دهیم که نقش دستوری کلمه میان دو ویرگول چیست. در ادامه، مراحل تشخیص معطوف از بدل را در یک جدول و با مثال آورده‌ایم.

پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری نقش بدل و معطوف و دیگر نقش‌های تبعی زبان فارسی، فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه یازدهم فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.

جدول مراحل تشخیص معطوف از بدل با مثال

برای شناسایی معطوف و تشخیص‌دادن آن از نقش بدل، کافی است مراحل بیان‌شده در جدول زیر را طی کنید. برای یادگیری بهتر، این مراحل را روی جمله نمونه زیر انجام داده‌ایم.

مثال تشخیص بدل از معطوف

در جدول زیر، مراحل تشخیص معطوف را برای مثالی دیگر طی کرده‌ایم و از طریق آن، متوجه شده‌ایم که کلمه‌ی بین دو ویرگول، بدل است نه معطوف.

در مطلب زیر از مجله فرادرس، بدل را توضیح داده‌ایم و نمونه‌های بیشتری از آن را بررسی کرده‌ایم.

نمونه سؤال معطوف

حالا که یاد گرفتیم معطوف چیست و نمونه‌های زیادی از آن را بررسی کردیم، می‌توانید با انجام تمرین زیر، میزان یادگیری خود را بسنجید. برای انجام این تمرین کافی است در هر سؤال، روی گزینه درست مورد نظر خود کلیک کنید و با زدن گزینه «مشاهده جواب»، پاسخ درست آن را مشاهده کنید. با انتخاب هر پاسخ درست، یک امتیاز می‌گیرید و در پایان تمرین یعنی بعد از پاسخ دادن به تمام پرسش‌ها، با کلیک روی گزینه «دریافت جواب آزمون»، امتیاز کسب‌کرده خود را خواهید دید. هرچه‌قدر این امتیاز به عدد ده نزدیک‌تر باشد، این مبحث را بهتر یاد گرفته‌اید.

جدول جمع بندی نکات معطوف در ادبیات

در این مطلب از مجله فرادرس یاد گرفتیم معطوف چیست و چه کاربردی دارد. همچنین با «واو» عطف، تفاوت نقش اصلی و نقش تبعی و تفاوت معطوف و بدل آشنا شدیم. علاوه بر این‌ها، استفاده از ویرگول به‌جای «واو» و مراحل تشخیص معطوف از بدل را نیز توضیح دادیم. در انتهای مطلب نیز، ده پرسش چهارگزینه‌ای قرار دادیم که با استفاده از آن‌ها در مبحث معطوف تمرین کنید و میزان یادگیری خود را بسنجید. در جدول زیر، خلاصه‌ای از مهم‌ترین نکات گفته‌شده در این مطلب را آورده‌ایم. البته پیشنهاد می‌کنیم که برای یادگیری کامل مبحث معطوف، کل مطلب را مطالعه کنید.