فرادرستکواژ چیست؟ – انواع و توضیح به زبان ساده + مثال و تمرین
تمامی زبانهای بشری، از جمله زبان فارسی، از واحدهای آوایی کوچکی به نام «واج‌ها» ساخته می‌شوند. واج‌ها با قرار گرفتن در کنار هم، واحدهایی به نام «تکواژ» را به وجود می‌آورند. تکواژها عناصری هستند که به طور مستقل یا به‌عنوان بخشی از انواع واژه‌ها به کار می‌روند. تکواژهای مستقل دارای استقلال معنایی یا دستوری هستند و «تکواژ آزاد» نامیده می‌شوند؛ مانند «بید». تکواژهایی که معنا و نقش دستوری مستقل ندارند، به‌عنوان «تکواژ وابسته» شناخته می‌شوند؛ مانند «با» در کلمه «باادب». به کمک این مطلب از مجله فرادرس، به طور کامل می‌آموزید که تکواژ چیست و چه انواعی دارد. همچنین با مثال‌های آن در زبان فارسی آشنا می‌شوید. در ادامه، به تفاوت تکواژها با واژه‌ها پی می‌برید و با استفاده از تمرین‌هایی که در اختیارتان قرار می‌گیرد، یادگیری خود را در مورد این مبحث ارزیابی می‌کنید.
واج و تکواژ چیست؟
برای اینکه بدانیم تکواژ چیست و چه انواعی دارد، لازم است ابتدا با واحد زبانی دیگری به نام «واج» آشنا شویم. واج‌ها کوچک‌ترین واحدهای آوایی زبان هستند که معنا ندارند اما می‌توانند تفاوت معنایی ایجاد کنند.
واج و ساختار آن در فیلم آموزش مقدماتی زبانشناسی فرادرس آموزش داده شده است. برای مشاهده این فیلم آموزشی، کافی است روی لینک زیر کلیک کنید.
به طور مثال، «ت» یا /t/ یکی از واج‌های پرکاربرد زبان فارسی است که به‌خودی‌خود معنایی ندارد اما می‌تواند با قرار گرفتن به جای واج «ن» یا /n/ در کلمه «ناب»، این کلمه را به صورت «تاب» دربیاورد و معنای آن را نیز تغییر دهد.
با کنار هم قرار دادن واج‌ها، واحد دیگری به نام «تکواژ» ساخته میشود. تکواژها ممکن است به‌عنوان واحدهای مستقل زبانی استفاده بشوند یا اینکه به‌عنوان عناصر وابسته، در ساختار انواع واژگان مختلف به کار بروند. به طور مثال، «پَر» یک تکواژ مستقل است که استقلال دستوری و معنایی دارد. این تکواژ را می‌توان به‌عنوان یک واژه به کار برد.
برعکس، تکواژ «می»، یک عنصر وابسته است که به‌تنهایی به کار نمی‌رود اما در ساختار فعل‌های مضارع اخباری، مانند فعل «می‌خوانم» کاربرد دارد.
در مطلب زیر از مجله فرادرس، واج‌ها و انواع آنها به طور کامل آموزش داده شده‌اند.
نقش تکواژ در ادبیات فارسی
اینکه تکواژ چیست و چه انواعی دارد، یکی از مباحث اصلی زبانشناسی است. با این حال، در ادبیات فارسی هم کاربردهای قابل‌توجهی دارد. هنگامی که بخواهیم وزن عروضی شعرها را به دست بیاوریم یا قصد داشته باشیم آرایه جناس را به‌راحتی تشخیص دهیم، لازم است تا حد زیادی با تکواژها و ساختار آنها آشنا باشیم.
در فیلم‌های آموزشی زیر با بخش‌هایی از حوزه ادبیات آشنا می‌شوید که به طور مستقیم یا غیرمستقیم به تکواژها و انواع آنها وابسته‌اند.
- فیلم آموزش آرایه‌های ادبی در فارسی فرادرس
- فیلم آموزش درس فارسی پایه هشتم فرادرس
- فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دهم فرادرس
- فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۱ فرادرس
- فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۲ فرادرس
- فیلم آموزش علوم و فنون ۳ فرادرس
البته ادبیات فارسی، حوزه وسیعی است که به تکواژها و نقش آنها محدود نمی‌شود. در صورتی که بخواهید با سایر موضوعات حوزه ادبیات، به‌ویژه انواع آرایه‌ها و صنایع ادبی آشنا شوید، توصیه می‌کنیم به مجموعه فیلم‌های آموزشی زیر در فرادرس مراجعه کنید.
انواع تکواژ
در بخش قبلی، به‌طور کلی توضیح دادیم که تکواژ چیست و چگونه ساخته میشود. در این بخش، انواع تکواژها را بررسی می‌کنیم و هر کدام را با مثال توضیح می‌دهیم.
تکواژها در وهله اول، به دو دسته کلی «تکواژ آزاد» و «تکواژ وابسته» تقسیم می‌شوند. تکواژهای آزاد، معنا یا نقش دستوری مستقلی دارند اما تکواژهای وابسته، نه معنا و نه نقش دستوری مستقلی ندارند. به نکات زیر توجه کنید:
- تکواژهای آزاد شامل دو دسته «تکواژهای آزاد دستوری» و «تکواژهای آزاد قاموسی یا واژگانی» هستند. دسته اول، معنای واژگانی ندارند اما نقش دستوری مستقلی دارند. دسته دوم هم از نقش دستوری مستقل و هم از معنای واژگانی برخوردارند.
- تکواژهای وابسته نیز به دو گروه «تکواژهای تصریفی» و «تکواژهای اشتقاقی» تقسیم‌بندی می‌شوند. تکواژهای تصریفی در صرف کلمه مشارکت می‌کنند اما تکواژهای اشتقاقی در واژه‌سازی نقش دارند.
انواع تکواژها را در جدول زیر با مثال مشاهده می‌کنید.
| انواع تکواژها | |||
| تکواژهای آزاد | تکواژهای وابسته | ||
| تکواژهای آزاد دستوری | تکواژهای آزاد قاموسی | تکواژهای تصریفی | تکواژهای اشتقاقی |
| با، از، که، تا | بار، بید، گرم، ترش | ها، ان، ـَـ ند، تر | ـَـ نده، بی، مند، ی |
در ادامه، با مثال‌های متعدد نشان می‌دهیم که انواع تکواژ چیست و چه ویژگی‌هایی دارد.
تکواژ آزاد
تکواژهای آزاد، عناصری هستند که استقلال معنایی یا دستوری دارند و به صورت واحدهای جداگانه به کار می‌روند. منظور از استقلال معنایی این است که مخاطب با شنیدن یا خواندن تکواژهای آزاد، معنای کاملی را از آنها برداشت می‌کند.
به‌عنوان مثال، «سرد» یک تکواژ مستقل است که استقلال معنایی دارد. هر فارسی‌زبانی با شنیدن یا خواندن این کلمه، به‌سرعت معنای آن را متوجه میشود و برای درک مفهوم آن، به کلمه دیگری نیاز ندارد.
استقلال دستوری هم به این معناست که تکواژ مورد نظر، به‌عنوان یک واحد دستوری مجزا به کار می‌رود. به طور مثال، «با» یکی از حرف‌های اضافه زبان فارسی است که معنای خاصی ندارد اما هر فارسی‌زبانی می‌داند که این کلمه یک واحد مستقل است و نقش دستوری به‌خصوصی را در انواع جمله‌ها ایفا می‌کند.
با مشاهده فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دوازدهم فرادرس می‌توانید مهم‌ترین‌های نقش‌های دستوری فارسی را به طور کامل بیاموزید.
به آن دسته از تکواژهای آزادی که دارای استقلال معنایی باشند، «تکواژ آزاد قاموسی یا واژگانی» گفته میشود؛ مانند «صلح»، «تلخ»، «شاد»، «نگاه» و... . تکواژهای آزاد قاموسی، همان واژگان و کلمه‌هایی هستند که با استفاده از آنها انواع گروه‌ها و جمله‌ها را می‌سازیم. به عبارت دیگر، این نوع از تکواژها، علاوه بر اینکه تکواژ هستند، به‌عنوان واژه هم به کار می‌روند.
انواع تکواژهای آزاد قاموسی و مثال‌های آنها را در جدول زیر مشاهده می‌کنید.
| تکواژهای آزاد قاموسی در فارسی | |
| انواع تکواژ | مثال |
| اسم‌ها | کتاب، اسب، آب، مداد |
| بن مضارع و بن ماضی فعل | بین، رو، خوان، شنو، گفت |
| انواع صفت‌ها | خوب، بد، زشت، صفت اشاره «این» |
| انواع قیدها | هنوز، هرگز |
نکته: بن‌های مضارع و ماضی فعل‌ها اگرچه تکواژ آزاد هستند اما معمولاً به‌تنهایی به کار نمی‌روند. این تکواژها در کنار پیشوندها و پسوندهای فعلی می‌آیند.
انواع بن‌های فعل در زبان فارسی، در فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه یازدهم فرادرس توضیح داده شده است. برای یادگیری بهتر بن‌های فعل می‌توانید به این فیلم آموزشی مراجعه کنید.
تکواژهای آزادی که استقلال دستوری داشته باشند و به‌عنوان واحدهای دستوری مستقل به کار بروند، «تکواژ آزاد دستوری» نامیده می‌شوند. «به»، «از»، «با»، «تا»، «که»، «را»، «چون»، «آیا» و... همگی در شمار تکواژهای آزاد دستوری قرار می‌گیرند.
در جدول زیر می‌توانید انواع تکواژهای آزاد دستوری فارسی را با مثال مشاهده کنید.
| تکواژهای آزاد دستوری در فارسی | |
| انواع تکواژ | مثال |
| حروف اضافه | در، برای، با، از |
| حروف ربط هم‌پایه‌ساز | و، یا، ولی، اما |
| حروف ربط وابسته‌ساز | که، تا، زیرا، اگر، چون |
| کسره در ترکیب‌های اضافی و ترکیب‌های وصفی | هوایِ خوش، لباسِ مدرسه |
| انواع ضمیرهای جدا | من، شما، آن، کدام، خود |
| نشانه مفعول | را |
| نشانه‌های منادا | ای، یا |
فرق تکواژهای واژگانی با دستوری
در بخش قبلی، ضمن اینکه نشان دادیم تکواژ چیست، دو نوع تکواژ آزاد را نیز معرفی کردیم. تکواژهای آزاد قاموسی و تکواژهای آزاد دستوری، اگرچه هر دو از نوع تکواژهای آزاد هستند، اما تفاوت‌های مهمی با یکدیگر دارند. در جدول زیر به تفاوت‌های این دو نوع تکواژ اشاره شده است.
| تکواژهای آزاد قاموسی | تکواژهای آزاد دستوری |
| نامحدود هستند و به طور پیوسته به زبان اضافه می‌شوند. | محدود هستند. |
| معنای واژگانی و مقوله دستوری دارند. | معنای واژگانی ندارند اما مقوله دستوری دارند. |
| معمولاً می‌توان آنها را صرف کرد. | معمولاً نمی‌توان آنها را صرف کرد. |
تکواژ وابسته
در بخش قبل، با تکواژها آشنا شدید و دانستید که انواع تکواژ چیست. در این بخش، با دو دسته از پرکاربردترین تکواژهای فارسی بیشتر آشنا می‌شوید.
برخی از تکواژها حضور مستقلی ندارد، بلکه در ساختار سایر کلمه‌ها به کار می‌روند. به این دسته از تکواژها، «تکواژ وابسته» گفته میشود؛ به این خاطر که کاربرد آنها همیشه به کلمه‌های دیگر وابسته است.
برخی از تکواژهای وابسته با اتصال به کلمه‌های دیگر، به صرف آنها کمک می‌کنند. این نوع از تکواژها، «تکواژ وابسته تصریفی» نامیده می‌شوند. تکواژهای تصریفی در ساختار انواع فعل‌ها، اسم‌ها، صفت‌ها و قیدها استفاده می‌شوند. به عنوان مثال، «ها» نوعی تکواژ تصریفی است که با قرار گرفتن در انتهای اسم‌ها، آنها را به صورت جمع درمی‌آورد.
شناسه‌های فعل‌های مضارع «ـَ م، ی، ـَ د، یم، ید، ـَ ند» نیز تکواژهای تصریفی‌ای هستند که با آمدن در انتهای فعل، آن را صرف می‌کنند. «تر» و «ترین» هم تکواژهای وابسته‌ای هستند که صفت‌های ساده را به صورت صفت تفضیلی و عالی درمی‌آورند. در جدول زیر، مهم‌ترین تکواژهای تصریفی فارسی، با مثال معرفی شده‌اند.
| تکواژهای تصریفی فارسی | |
| انواع تکواژ | مثال |
| نشانه‌های جمع | ها، ان، ات، ون، ین |
| «ی» نکرده | کتابی، داستانی، مسافرتی |
| «تر» در صفت‌های تفضیلی | داناتر، فهمیده‌تر، زیباتر |
| «ترین» در صفت‌های عالی | داناترین، فهمیده‌ترین، زیباترین |
| شناسه‌های فعل‌های ماضی و مضارع | می‌جویَم، خواند (ø) |
| «ـُ م و ـُ مین» در عددهای ترتیبی | سومین، دوم، یکمین |
| پیشوندهای فعلی | می، ب‍ـ، همی، نَ‍ـ |
| فعل‌های کمکی از مصدر فعل «بودن» | ام، ای، است (ø)، ایم، اید، اند |
| تکواژ «ان» سببی | گذراند، چرخاندیم |
نکته: تکواژهای وابسته تصریفی، پسوندها و پیشوندهایی هستند که با استفاده از آنها می‌توان کلمه‌ها را صرف کرد.
از سوی دیگر، بعضی از تکواژهای وابسته، با قرار گرفتن در ساختار کلمه‌ها، واژه جدید می‌سازند و حتی معنای آن را نیز تغییر می‌دهند. این دسته از تکواژها را «تکواژ اشتقاقی» می‌نامیم. به عنوان مثال، «ـَ نده» نوعی تکواژ اشتقاقی است که بن فعل را به صفت بیانی تبدیل می‌کند. با استفاده از این تکواژ می‌توان بن فعل «بین» را به صفت «بیننده» تبدیل کرد.
روش ساخت صفت‌های بیانی و کاربرد آنها را می‌توانید با تهیه و مشاهده فیلم آموزش درس فارسی پایه هشتم فرادرس به‌خوبی بیاموزید.
برخی از تکواژهای اشتقاقی، تنها معنای کلمه را تغییر می‌دهند؛ مانند «بان» در کلمه «دروازه‌بان». «دروازه» اسم است و بعد از اضافه شدن وند «بان»، «دروازه‌بان» ساخته میشود. این کلمه نیز از نوع اسم است.
برخی از تکواژهای اشتقاقی علاوه بر معنای کلمه، مقوله دستوری آن را هم عوض می‌کنند؛ مانند «مند» در کلمه «بهره‌مند». «بهره» اسم است اما بعد از اضافه شدن «مند»، کلمه «بهره‌مند» ساخته میشود که نوعی صفت است. تکواژهای اشتقاقی معمولاً ساختار کلمه‌ها را تغییر می‌دهند. مثلاُ واژه‌های ساده را به صورت کلمه‌های مشتق یا مشتق-مرکب درمی‌آورند.
نکته: تکواژهای اشتقاقی، همان پیشوندها و پسوندهایی هستند که با استفاده از آنها، واژه‌های جدید ساخته میشود.
تکواژهای اشتقاقی تنوع بالایی دارند. برای اینکه بدانید انواع تکواژ چیست، آشنایی با تکواژهای اشتقاقی ضرورت دارد. در جدول زیر، برخی از مهم‌ترین و رایج‌ترین تکواژهای اشتقاقی فارسی با مثال نشان داده شده‌اند.
| تکواژهای اشتقاقی فارسی | |
| انواع تکواژ | مثال |
| مند | دانشمند، خردمند، ارجمند |
| بی | بی‌سواد، بی‌ادب، بی‌‌خرد |
| گار | پروردگار، آموزگار، خداوندگار |
| «ا» (در صفت‌های بیانی) | جویا، زیبا، پویا |
| «ـه» | آلوده، شنیده، سپیده |
| تا | سرتاسر، دورتادور |
| در | درافتادن، درآمدن، دررفتن |
| چی | قهوه‌چی، گاری‌چی |
تکواژهای اشتقاقی در گذر زمان
برخی از تکواژهای اشتقاقی با گذشت زمان، نقش خود را در ساختار کلمه از دست می‌دهند و دیگر نمی‌توان آنها را از ریشه کلمه تشخیص داد. به طور مثال، امروزه کلمه «بیابان» به‌عنوان یک تکواژ و یا یک واژه ساده شناخته میشود. در حالی که این کلمه از یک تکواژ آزاد و دو تکواژ وابسته اشتقاقی ساخته شده است.
«بیابان» در واقع از ترکیب «بی»، به‌عنوان تکواژ اشتقاقی وابسته، «آب»، به‌عنوان تکواژ آزاد قاموسی و «ان»، به‌عنوان تکواژ وابسته اشتقاقی تشکیل شده است. بیابان، یعنی محلی که در آن آبی پیدا نمی‌شود.
هنگام شناسایی تکواژها، تلقّی و درک فارسی‌زبانان امروزی را ملاک قرار می‌دهیم. به عنوان مثال، چون امروزه فارسی‌زبانان، «بیابان» را به‌عنوان یک کلمه ساده در نظر می‌گیرند و درکی از اجزای تشکیل‌دهنده آن ندارد، «بیابان» یک تکواژ به حساب می‌آید، نه سه تکواژ.
فرق تکواژهای تصریفی و اشتقاقی
تکواژهای تصریفی و اشتقاقی، نقش مهمی در صرف کلمه‌های مختلف و واژه‌سازی دارند. برای اینکه بدانید مشخصه‌های انواع تکواژ چیست، لازم است ویژگی‌های این دو نوع تکواژ را به طور کامل بیاموزید.
هر کدام از تکواژهای تصریفی و اشتقاقی، تفاوت‌های مهمی با هم دارند که در جدول زیر نشان داده شده است. با توجه به این ویژگی‌ها و تفاوت‌ها، هم کاربرد تکواژهای تصریفی و اشتقاقی را بهتر می‌آموزید و هم به‌راحتی می‌توانید آنها را از یکدیگر تشخیص دهید.
| تکواژهای تصریفی | تکواژهای اشتقاقی |
| کلمه جدید نمی‌سازند. | کلمه جدید می‌سازند. |
| به صرف فعل‌ها، اسم‌ها، صفت‌ها و قیدها کمک می‌کنند. | نقشی در صرف کلمه ندارند. |
| مقوله دستوری کلمه را تغییر نمی‌دهند. | مقوله دستوری کلمه را تغییر می‌دهند. |
| ساختار کلمه‌ها را تغییر نمی‌دهند. | ساختار کلمه‌ها را تغییر می‌دهند. |
| محدود هستند و تنوع زیادی ندارند. | تنوع زیادی دارند. |
نکته: اگر کلمه‌ای هم تکواژ وابسته تصریفی داشته باشد و هم تکواژ وابسته اشتقاقی بگیرد، تکواژ اشتقاقی قبل از تکواژ وابسته می‌آید. مانند کلمه «خردمندها» که در ساختار آن، اول تکواژ اشتقاقی «مند» آمده است و سپس تکواژ تصریفی «ها» اضافه شده است.
تشخیص انواع تکواژ
اکنون که آموختید تکواژ چیست و به چند دسته تقسیم میشود، با توجه به نکته‌های زیر، می‌توانید به‌آسانی تکواژها را از یکدیگر تشخیص دهید.
- برای تشخیص نوع تکواژها، باید آنها را در ساختار کلمه یا جمله بررسی کنید. به طور مثال، تکواژ «با» در جمله «با مادرم رفتم»، تکواژ آزاد دستوری است اما در صفت «بانزاکت»، تکواژ وابسته اشتقاقی محسوب میشود.
- برخی از تکواژها گاهی از نوع آزاد هستند اما ممکن است در نقش تکواژ وابسته هم بیایند؛ مانند «و» که در گروه «من و شما»، تکواژ آزاد است اما در کلمه «کت‌و‌شلوار»، تکواژ وابسته اشتقاقی به حساب می‌آید.
مثال تکواژ
تا این بخش، آموختید که تکواژ چیست و چگونه به کار می‌رود. در این مرحله، با مثال‌های بیشتری از انواع تکواژهای فارسی آشنا می‌شوید.
مثال اول برای تکواژ
کلمه زیر از دو تکواژ ساخته شده است. «مدعو» تکواژ آزاد واژگانی و «ین» تکواژ وابسته تصریفی است. «ین» از نشانه‌های جمع عربی رایج در زبان فارسی به شمار می‌آید. این تکواژ وابسته تصریفی، وظیفه صرف اسم مدعو را به عهده داشته است.
مدعوین
مدعو | ین
مثال دوم برای تکواژ
مثال زیر از نوع ترکیب‌های وصفی است که در آن از ۳ تکواژ آزاد «دست»، «اورد» و اخیر استفاده شده است. «ها» و «یِ» هر دو تکواژ وابسته تصریفی هستند. در این ترکیب، علامت کسره (ـِ) با استفاده از «ی» میانجی آمده است.
دستاوردهای اخیر
دست | اورد | ها | یِ | اخیر
مثال سوم برای تکواژ
فعل «می‌روند»، روی‌هم‌رفته از سه تکواژ ساخته شده است. «می» و «ـَ ند» هر دو تکواژ وابسته تصریفی هستند. «رو» بن فعل و تکواژ آزاد است.
می‌روند
می | رو | ـَ ند
چنانچه بخواهید با ساختمان انواع فعل‌های فارسی و اجزای تشکیل‌دهنده آنها بیشتر آشنا شوید، مشاهده فیلم آموزش رایگان فعل در فارسی فرادرس حتماً برایتان مفید خواهد بود.
مثال چهارم برای تکواژ
برای ساخت کلمه «گرفتوگیر» از سه تکواژ استفاده شده است. «گرفت» بن ماضی و «گیر»، بن مضارع از مصدر «گرفتن» است. هر دوی این تکواژها، از نوع آزاد و قاموسی هستند. «و» اگرچه در حالت عادی به‌عنوان تکواژ آزاد دستوری به کار می‌رود، اما در این کلمه، نقش تکواژ وابسته اشتقاقی را به عهده دارد.
گرفتوگیر
گرفت | و | گیر
مثال پنجم برای تکواژ
«به» و «آرام» تکواژهای آزاد هستند. با این تفاوت که اولی، تکواژ آزاد دستوری است اما «آرام» تکواژ آزاد واژگانی به حساب می‌آید. «ی» در انتهای تکواژ «آرام»، نوعی تکواژ وابسته اشتقاقی است.
به آرامی
به | آرام | ی
قواعد شمارش تکواژها
اکنون که یاد گرفتید تکواژ چیست و انواع آن کدام‌اند، می‌توانید به‌راحتی تعداد تکواژهای کلمه‌ها، گروه‌ها و جمله‌ها را به دست بیاورید. برای شمارش تکواژها، لازم است به نکته‌ها و قواعد زیر دقت کنید.
- هر کسره اضافه‌ای (ـِ) یک تکواژ آزاد دستوری است اما معمولاً در خط فارسی نشان داده نمی‌شود. هنگام شمارش تکواژها حتماً به این نکته توجه داشته باشید.
- واج‌های میانجی مانند «پرندگان»، «زانوان» و «کوه‌پیمایان» در شمارش تکواژها محاسبه نمی‌شوند.
- شناسه تهی (ø) یا صفر در فعل‌های ماضی سوم شخص مفرد و فعل امر دوم شخص مفرد، یک تکواژ وابسته تصریفی به شمار می‌آید.
- جمع‌های مکسر عربی، یک تکواژ به حساب می‌آیند؛ مانند «مدارس»، «اولیاء» و... .
- کسره در کلمه‌های «برایِ»، «بدونِ» و «بهرِ»، تکواژ به حساب نمی‌آید، بلکه بخشی از خود کلمه است.
- تکواژ «یّت» در برخی کلمه‌های عربی، مانند «عضویت»، «محدودیت» و...، نوعی تکواژ وابسته اشتقاقی است.
- نشانه‌های «ة»، «ال‍ـ» و تنوین در کلمه‌های عربی، تکواژ به شمار نمی‌آیند.
در ادامه، مثال‌هایی از طرز شمارش تکواژها ارائه میشود.
مثال اول برای شمارش تکواژها
جمله زیر از ۵ تکواژ ساخته شده است. توجه داشته باشید که «ی» در انتهای واژه «طوفان» از نوع اشتقاقی است. به این خاطر که معنای و مقوله کلمه را تغییر داده است. «طوفان» اسم است اما «طوفانی» نوعی صفت به شمار می‌آید. معنای این دو کلمه نیز با هم تفاوت دارند.
دریا طوفانی است.
دریا | طوفان | ی | است | ø (تکواژ تهی)
تکواژ آزاد: دریا - طوفان - است (۳)
تکواژ وابسته: ی - تکواژ تهی (۲)
مثال دوم برای شمارش تکواژها
مثال زیر از ترکیب ۱۱ تکواژ ساخته شده است. «مفاخر» جمع مکسر است و یک تکواژ آزاد به حساب می‌آید. «خود» از نوع ضمیرهای مشترک است. به این خاطر که نقش دستوری مستقلی دارد، تکواژ آزاد دستوری به شمار می‌آید.
ما به مفاخر ملّی خود افتخار می‌کنیم.
ما | به | مفاخر | ـِ | ملّی | ـِ | خود | افتخار | می | کن | یم
تکواژ آزاد: ما - به - مفاخر - ـِ - ملّی - ـِ - خود - افتخار - کن (۹)
تکواژ وابسته: می - یم (۲)
مثال سوم برای شمارش تکواژها
۹ تکواژ جمله زیر را تشکیل می‌دهند. در فعل‌های آینده، تنها فعل کمکی «خواستن» شناسه می‌گیرد و فعل اصلی بدون شناسه می‌آید. به همین خاطر، «خواهند» را ۲ تکواژ اما «شد» را ۱ تکواژ در نظر می‌گیریم.
فردا، بازی‌های المپیک شروع خواهند شد.
فردا | بازی | ها | یِ | المپیک | شروع | خواه | ـَ ند | شد
تکواژ آزاد: فردا - بازی - یِ - المپیک - شروع - خواه - شد (۷)
تکواژ وابسته: ها - ـَ ند (۲)
ساختار فعل‌های آینده و روش صرف آنها را با مطالعه مطلب زیر در مجله فرادرس بهتر می‌آموزید.
مثال چهارم برای شمارش تکواژها
جمله زیر با ترکیب ۱۶ تکواژ ساخته شده است. «با» در کلمه «باذوق»، تکواژ اشتقاقی به شمار می‌آید. توجه داشته باشید که «گ» در «همگی»، واج میانجی است و یک تکواژ جداگانه به حساب نمی‌آید.
دانش‌آموزان این کلاس، همگی باذوق و خوش‌قریحه هستند.
دان | ـِ ش | آموز | ان | ـِ | این | کلاس | همه | گی (ی) | با | ذوق | و | خوش | قریحه | هست | ـَ ند
تکواژ آزاد: دان - آموز - ـِ - این - کلاس - همه - ذوق - با - خوش - قریحه - هست (۱۱)
تکواژ وابسته: ـِ ش - ان - گی - با - ـَ ند (۵)
مثال پنجم برای شمارش تکواژها
۱۵ تکواژ جمله زیر را تشکیل داده‌اند. دقّت کنید که «لطفاً» یک تکواژ است و نباید تنوین آن را یک تکواژ جداگانه در نظر بگیرید.
لطفاً تمامی صندلی‌های اینجا را برای مهمانان بگذارید.
لطفاً | تمام | ی | ـِ | صندلی | ها | یِ | این | جا | را | برایِ | مهمان | ان | ب | گذار | ید |
تکواژ آزاد: لطفاً - تمام - صندلی - یِ - این - جا - را - برایِ - مهمان - گذار (۱۰)
تکواژ وابسته: ی - ها - ان - ب - ید (۵)
تکواژ و دانش زبانشناسی
اینکه تکواژ چیست و به چند دسته تقسیم میشود، یکی از مهم‌ترین موضوعاتی است که در علم زبانشناسی بررسی میشود. زبان‌شناسان نحوه تولید تکواژها و ویژگی‌های اصلی آنها را در تمامی زبان‌ها، به‌ویژه زبان فارسی تحلیل می‌کنند. مطالعات مربوط به تکواژها می‌تواند بر سایر مباحث زبانشناسی، به‌طور مثال معناشناسی یا تحلیل گفتمان هم تأثیر چشم‌گیری داشته باشد.
برای اینکه با موضوعات مختلف علم زبانشناسی آشنا شوید و به ارتباط آنها با مبحث تکواژها پی ببرید، پیشنهاد می‌کنیم فیلم‌های آموزشی زیر را در فرادرس مشاهده کنید.
- فیلم آموزش مقدماتی زبانشناسی فرادرس
- فیلم آموزش زبان شناسی کاربردی فرادرس
- فیلم آموزش تحلیل گفتمان و کاربردشناسی زبان فرادرس
تفاوت تکواژ و واژه
با مطالعه بخش‌های قبلی، یاد گرفتید که تکواژ چیست و با برخی از مثال‌های آن در زبان فارسی نیز آشنا شدید. با این وجود، ممکن است تشخیص تکواژ از سایر عناصر دستوری، مانند واژگان، همچنان برایتان دشوار باشد. در این بخش، نشان می‌دهیم که تکواژها با واژگان چه تفاوتی دارند و چگونه می‌توان آنها را از یکدیگر تشخیص داد.
تکواژها عناصری هستند که با کنار هم قرار گرفتن واج‌ها به وجود می‌آیند. برخی از آنها استقلال معنایی و دستوری دارند و به طور مستقل به کار می‌روند اما برخی دیگر، عناصر وابسته‌ای هستند که کاربرد مستقل ندارند. در حالی که واژگان عناصری هستند که همیشه به صورت مستقل به کار می‌روند. واژه‌ها ممکن است از یک یا چند تکواژ تشکیل شده باشند.
تکواژهای آزاد که معنا یا نقش دستوری مستقلی دارند، می‌توانند به‌تنهایی و به‌عنوان واژگان ساده به کار بروند. از سوی دیگر، با کنار هم آمدن تکواژهای آزاد یا ترکیب تکواژهای آزاد و تکواژهای وابسته، واژه‌های مشتق و مرکب ساخته می‌شوند.
سؤالات متداول
ساختار تکواژ و اینکه انواع تکواژ چیست، در بخش‌های قبلی این مطلب بررسی شد. در بخش پیش رو، برخی از سؤال‌های متداول در مورد انواع تکواژها و ارتباط آنها با سایر اجزای زبان بررسی میشود. نکته‌های این بخش، مکملی هستند برای نکته‌هایی که در بخش‌های قبلی مطرح شده‌اند.
تکواژ چه تفاوتی با هجا دارد؟
هم تکواژها و هم انواع هجاها، هر دو با کنار هم قرار گرفتن واج‌ها ساخته می‌شوند. با این حال، تفاوت‌های مهمی بین هجاها و تکواژها وجود دارد. هجاها در واقع، عناصر تشکیل‌دهنده تکواژها هستند. برخی هجاها به‌تنهایی یک تکواژ به شمار می‌آیند، مانند «هجای «پَر» که نوعی تکواژ آزاد واژگانی است.
از سوی دیگر، با ترکیب هجاها، تکواژهای مختلف ساخته می‌شوند؛ مانند «ستاره» که یک تکواژ است اما از سه هجای «سِ»، «تا» و «ره» تشکیل شده است.
برای شناخت بهتر انواع هجاهای فارسی و ساختار آنها، توصیه می‌کنیم فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۱ فرادرس را مشاهده کنید.
آیا هر تکواژی معنادار است؟
خیر، تنها تکواژهای آزاد قاموسی معنادار هستند و معنای واژگانی دارند.
واج چه فرقی با تکواژ دارد؟
واج‌ها عناصری آوایی هستند که معنا و نقش دستوری ندارند. در حالی که تکواژها هم جنبه آوایی دارند و هم از معنای واژگانی یا نقش دستوری برخوردارند. واج‌ها در حقیقت، اجزای تشکیل‌دهنده تکواژها هستند.
واج و همچنین کاربرد آن در ادبیات فارسی را می‌توانید با مراجعه به فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۱ فرادرس بهتر و بیشتر بیاموزید.
تمرین تکواژ
تا اینجا یاد گرفتید که تکواژ چیست و چه ساختاری دارد. در این بخش، با کمک تمرین‌هایی که به شما ارائه میشود، می‌توانید دانسته‌های خود را مرور کنید. تمرین‌های این بخش شامل دو قسمت‌اند و هر قسمت نیز ۱۰ سؤال دارد. نحوه پاسخگویی به سؤال‌های هر قسمت، در ادامه توضیح داده شده است.
بخش اول تمرین تکواژ
تمرین‌های این بخش به صورت چهارگزینه‌ای طراحی شده‌اند. برای پاسخگویی به آنها، ابتدا صورت هر سؤال را بخوانید و سپس گزینه مورد نظرتان را علامت بزنید. در زیر هر کدام از سؤال‌ها، گزینه «مشاهده جواب» قرار گرفته است. با کلیک روی آن می‌توانید پاسخ درست هر سؤال را مشاهده کنید.
همچنین با کلیک روی گزینه «شرح پاسخ»، به پاسخ تشریحی هر سؤال دسترسی خواهید داشت. بعد از اینکه به همه سؤال‌ها جواب دادید، گزینه «دریافت نتیجه آزمون» نمایش داده میشود. با کلیک روی آن، تعداد امتیازهایتان در این آزمون نشان داده میشود.
۱- کدام گزینه تکواژ آزاد قاموسی است؟
نا
بهار
پهنا
چونکه
گزینه اول، تکواژ وابسته و گزینه دوم، تکواژ آزاد واژگانی یا قاموسی است.
گزینه سوم از ترکیب تکواژ آزاد «پهن» و تکواژ وابسته «ا» تشکیل شده است.
گزینه چهارم در واقع، ترکیب دو تکواژ آزاد دستوری «چون» و «که» است.
۲- تکواژ کدام گزینه به صرف فعل‌ها کمک می‌کند؟
می
گار
ـَ نده
ـه
«می» تکواژ وابسته تصریفی است که در ساختار برخی از فعل‌ها به کار می‌رود و به صرف آنها کمک می‌کند؛ مانند «می‌خوانی»، «دارند می‌روند».
گزینه‌های دیگر همگی نشان‌دهنده تکواژهای اشتقاقی هستند که نقشی در صرف فعل به عهده ندارند.
۳- در کدام گزینه، هر دو تکواژ مشخص‌شده از نوع تکواژ آزاد دستوری هستند؟
بیننده - خنده‌دار
بیننده - خنده‌دار
بیننده - خنده‌دار
بیننده - خنده‌دار
«بین»، «خند» و «دار»، تکواژهای آزاد دستوری هستند.
«ـَ نده» و «ه» تکواژهای وابسته اشتقاقی به شمار می‌آیند.
۴- کدام گزینه در مورد تفاوت تکواژهای تصریفی و اشتقاقی نادرست است؟
تعداد تکواژهای اشتقاقی بیشتر از تصریفی است.
تکواژهای اشتقاقی گاهی مقوله کلمه را تغییر می‌دهند اما تکواژهای تصریفی تأثیری در مقوله کلمه ندارند.
با استفاده از تکواژهای اشتقاقی می‌توان معنای کلمه‌ها را تغییر داد اما با تکواژهای تصریفی تغییری در معنای کلمه به وجود نمی‌آید.
تکواژهای اشتقاقی به صرف اسم کمک می‌کنند اما تکواژهای تصریفی در صرف فعل نقش دارند.
تکواژهای اشتقاقی نقشی در صرف کلمه‌ها ندارند. از سوی دیگر، با استفاده از تکواژهای تصریفی می‌توان اسم‌ها، فعل‌ها، صفت‌ها و قیدها را صرف کرد.
۵- در جمله زیر از چند تکواژ اشتقاقی استفاده شده است؟
انسان‌ها معمولاً با خنده و گریه، عواطف عمیق خود را نشان می‌دهند.
دو
سه
پنج
چهار
تنها در دو کلمه «خنده» و «گریه» از تکواژ وابسته اشتقاقی «ه» استفاده شده است. سایر تکواژهای وابسته این جمله از نوع تصریفی هستند.
۶- کدام گزینه تکواژهای بیشتری دارد؟
خشمگین
مه‌بانگ
همیشه‌بهار
پرچم‌داران
همه گزینه‌ها از دو تکواژ تشکیل شده‌اند، به جز گزینه چهارم که با سه تکواژ «پرچم»، «دار» و «ان» ساخته شده است.
۷- در کدام گزینه، همه تکواژهای وابسته از نوع تکواژهای تصریفی هستند؟
بروم - آینده
کشتزار - آزاده
شنیدند - ابرها
گرما - ناخجسته
«ـَ ند» در «شنیدند» و «ها» در «ابرها» هر دو تکواژ تصریفی هستند.
۸- کدام گزینه در مورد چینش تکواژها درست است؟
بن فعل + وند تصریفی + وند اشتقاقی
اسم + وند اشتقاقی+ وند تصریفی
اسم + وند اشتقاقی + وند تصریفی + وند اشتقاقی
بن فعل + وند تصریفی + وند اشتقاقی + وند تصریفی
وند تصریفی همیشه بعد از وند اشتقاقی می‌آید.
۹- جمله زیر از چند تکواژ ساخته شده است؟
بهار با عطر خوش تازگی فرا می‌رسد.
ده
یازده
دوازده
چهارده
جمله بالا از ۱۲ تکواژ «بهار | با | عطر | ـِ | خوش | ـِ | تازه | گی | فرا | می | رس | ـَ د»
۱۰- تکواژ کدام گزینه نقشی در تغییر مقوله کلمه‌ها ندارد؟
ا
ان
ـَ نده
ها
گزینه‌های اول تا سوم، تکواژهای اشتقاقی هستند و برای تبدیل بن فعل به صفت بیانی به کار می‌روند، مانند: جویا، پرسان و پوینده.
گزینه چهارم تکواژ تصریفی است و نقشی در تغییر مقوله کلمه‌ها ندارد.
بخش دوم تمرین تکواژ
تعداد تکواژهای آزاد و وابسته را در جمله‌های زیر به دست آورید.
با کلیک روی گزینه «جواب» که زیر هر سؤال قرار دارد، پاسخ درست سؤال‌ها نشان داده میشود.
پنجره‌ها با صدای بلندی بسته شدند.
پنجره | ها | با | صدا | یِ | بلند | ی | بست | ه | شد | ـَ ند
تکواژ آزاد: پنجره - با - صدا - یِ - بلند - بست - شد (۷)
تکواژ وابسته: ها - ی - ه - ـَ ند (۴)
واق‌واق سگ‌ها تا اینجا هم به گوشمان می‌رسید.
واق | واق | ـِ | سگ | ها | تا | این | جا | هم | به | گوش | ـِ | مان | می | رس | ید
تکواژ آزاد: واق - واق - ـِ - سگ - تا - این - جا - هم - به - گوش - ـِ - رس (۱۲)
تکواژ وابسته: ها - مان - می - ید (۴)
از دیدن شما و خانواده گرامی‌تان واقعاً خوشحال شدم.
از | دید | ـَ ن | ـِ | شما | و | خانواده | گرامی | ـِ | تان | واقعاً | خوش | حال | شد | ـَ م
تکواژ آزاد: از - دید - ـِ - شما - و - خانواده - گرامی - ـِ - واقعاً - خوش - حال - شد (۱۲)
تکواژ وابسته: ـَ ن - تان - ـَ م (۳)
افسانه‌های محلّی، حقایق مهمی را درباره گذشته‌های این روستا به ما می‌گویند.
افسانه | ها | یِ | محل | ی | حقایق | ـِ | مهم | ی | را | درباره | گذشت | ه | ها | یِ | این | روستا | به | ما | می | گوی | ـَ ند
تکواژ آزاد: افسانه - یِ - محل - حقایق - ـِ - مهم - را - درباره - گذشت - این - روستا - به - ما - گوی (۱۳)
تکواژ وابسته: ها - ی - ی - ه - ها - یِ - می - ـَ ند (۸)
پاورچین‌پاورچین راه می‌رفتم که مبادا کودک از خواب بیدار شود.
پا | ور | چین | پا | ور | چین | راه | می | رفت | ـَ م | که | م | باد | ا | کودک | از | خواب | بیدار | شو | ـَ د
تکواژ آزاد: پا - ور - چین -پا - ور - چین - راه - رفت - که - باد - کودک - از - خواب - بیدار - شو (۱۵)
تکواژ وابسته: می - ـَ م - م - ا - ـَ د (۵)
کارگران زحمت‌کش برای ساخت این مجتمع، تلاش بسیاری کرده‌اند.
کار | گر | ان | ـِ | زحمت | کش | برایِ | ساخت | ـِ | این | مجتمع | تلاش | ـِ | بسیار | ی | کرد | ه | اند
تکواژ آزاد: کار - ـِ - زحمت - کش - برایِ - ساخت - ـِ - این - مجتمع - تلاش - ـِ - بسیار - کرد (۱۳)
تکواژ وابسته: گر - ان - ی - ه - اند (۵)
به خاطر حوادث ناگوار دنیا اندوهگین مباش!
به | خاطر | ـِ | حوادث | ـِ | نا | گوار | ـِ | دنیا | اندوه | گین | م | باش | ø (شناسه تهی)
تکواژ آزاد: به - خاطر - ـِ - حوادث - ـِ - گوار - ـِ - دنیا - اندوه - گین - باش (۱۱)
تکواژ وابسته: نا - م - شناسه تهی (۳)
کسی هست که بخواهد به من کمک کند؟
کس | ی | هست | ø | که | ب | خواه | ـَ د | به | من | کمک | کن | ـَ د
تکواژ آزاد: کس - هست - که - خواه - به - من - کمک - کن (۸)
تکواژ وابسته: ی - ø - ب - ـَ د - ـَ د (۵)
در شاهنامه، زنان نقش پررنگی دارند.
در | شاه | نامه | زن | ان | نقش | ـِ | پر | رنگ | ی | دار | ـَ ند
تکواژ آزاد: در - شاه - نامه - زن - نقش - ـِ - پر - رنگ - دار (۹)
تکواژ وابسته: ان - ی - ـَ ند (۳)
سبزیجات را قبل از مصرف، حتماً خوب بشویید.
سبز | ی | جات | را | قبل | از | مصرف | حتماً | خوب | ب | شوی | ید
تکواژ آزاد: سبز - را - قبل - از - مصرف - حتماً - خوب - شوی (۸)
تکواژ وابسته: ی - جات - ب - ید (۴)
جمع بندی
اینکه تکواژ چیست و چه انواعی دارد، موضوع اصلی این مطلب از مجله فرادرس به شمار می‌آید. با مطالعه مطلب پیش رو، می‌آموزید که چگونه می‌توان انواع تکواژها را تشخیص داد و تعداد آنها را در کلمه‌ها و جمله‌ها محاسبه کرد. همچنین به تفاوت مهم تکواژها و واژه‌ها نیز پی می‌برید. در سراسر این مطلب سعی شده تا تمامی انواع تکواژها و کاربرد آنها با مثال‌های متنوع آموزش داده شود. در بخش پایانی، آزمونی ارائه شده که با حل کردن آن می‌توانید سطح یادگیری خود را در رابطه با تکواژها و کاربردهایشان بسنجید.
درود. وقت بخیر.
ضمن سپاس از ارائه این آموزک، به‌نظر ضمایر جدا جزء تکواژهای قاموس است، نه دستوری.
همچنین این و آن را هم در قاموس و هم در دستوری آورده‌اید.
اگر نام‌های دیگر تکواژ را-که در بعضی منابع آمده-درج کنید، بهتر نیست؟ واژک و سازه.
لطفأ درباره زبانهای تحلیلی، ترکیبی، پیوندی و… نیز آموزشی قرار دهید زیرا مطالب موجود در نت ناقص و درهم است.
ممنون از حسن توجه‌تان
با سلام؛
ضماير جدا، جزء تکواژهای دستوری‌اند، چرا که معنای مستقلی ندارند؛ اما در ساخت دستوری جمله به صورت مستقل به کار می‌روند. ضمن آنکه «این» و «آن» در حالت «اسم اشاره‌ای» در دسته تکواژهای قاموسی قرار می‌گیرند چراکه همچون بقیه تکواژهای واژگانی یا قاموسی، معنای مستقل دارند. نام‌های دیگری هم که برای تکواژ ذکر کرده‌اید صحیح‌اند اما کمتر استفاده می‌شوند. از دقت شما سپاس‌گزاریم.
با تشکر از شما برای همراهی با «مجله فرادرس»