خط بودجه چیست؟ | به زبان ساده

در «مجله فرادرس» تابحال مباحث مطلوبیت و ... را از اقتصاد خرد پوشش داده‌ایم. بودجه مفهومی با گستره وسیع است که در زندگی روزمره و اقتصاد خرد و در تصمیمات دولتی و اقتصاد کلان نیز استفاده می‌شود. در مطلب پیش‌رو، ابتدا مفهوم بودجه را بررسی می‌کنیم و سپس به خط بودجه و تغییرات آن با درنظرگرفتن قیمت و درآمد می‌پردازیم.

بودجه چیست ؟

«بودجه» (Budget)، برنامه‌ریزی مالی است که برای دوره‌ای معین تعریف می‌شود. بودجه ممکن است حاوی میزان فروش برنامه‌ریزی شده و درآمد، مقدار منابع در دسترس، هزینه‌ها و مخارج، دارایی‌ها، بدهی‌ها و جریان نقدینگی باشد.

شرکت‌ها، دولت‌ها، خانواده‌ها و دیگر سازمان‌ها از بودجه برای اجرای برنامه‌های استراتژیک فعالیت‌ها و رویداد‌ها در زمانی قابل سنجش استفاده می‌کنند.

بودجه در واقع، جمع منابع مالی اختصاص داده شده برای هدفی معین و خلاصه‌ای از مخارج در نظر گرفته همراه با طرح پیشنهادی برای تامین آن‌هاست. بودجه در نظر گرفته شده ممکن است مازاد داشته باشد و بتوان از آن در آینده هم استفاده کرد یا با کسری مواجه باشد و درآمد‌ها کمتر از هزینه در نظر گرفته شده باشند. ریشه کلمه بودجه از کلمه «بوگت» (Bougette) به معنی کیف کوچک چرمی برگرفته شده است.

بودجه در اقتصاد خرد چیست؟

در اقتصاد خرد با مفهومی به اسم «خط بودجه» (Budget Line) مواجه می‌شوید یا ممکن است عبارت «قید بودجه» (Budget Constraint) به گوش شما آشنا باشد. در اقتصاد خرد، رفتار مصرف‌کننده فردی بررسی می‌شود و جهت حداکثر کردن سود اقتصادی، نحوه تخصیص منابع (بودجه) توسط او، مورد توجه قرار گرفته است.

فیلم آموزش اقتصاد خرد + نکات کاربردی در فرادرس

کلیک کنید

خط بودجه چیست؟

اقتصاددانان برای بررسی نحوه تصمیم‌گیری خانوارها به قدرت مالی مصرف‌کنندگان توجه و برای این‌کار نمودار قید بودجه آن‌ها را رسم می‌کنند. در رسم خط بودجه، مقدار یک کالا روی محور افقی و مقدار کالای دیگر روی محور عمودی نمایش داده می‌شود.

قید بودجه چیست؟

قید بودجه نمایانگر ترکیب‌های مختلفی از دو کالاست که مصرف‌کننده قادر به تهیه آن‌ها باشد. برای مثال، فرض کنید خانم مهگان، درآمد خود را صرف خریداری کتاب و مجموعه فیلم آموزشی می‌کند. همان‌طور که در نمودار زیر، در ادامه، مشاهده می‌کنید، محور افقی نشان‌دهنده کتاب‌ها و محور عمودی نشان‌دهنده فیلم‌هاست.

اگر درآمد خانم مهگان نامحدود بود یا کالاها (در اینجا فیلم و کتاب) رایگان بودند، خانم مهگان می‌توانست بدون محدودیت به خریداری فیلم‌ها و کتاب‌های مطلوب خود بپردازد.

درواقعیت، درآمد خانم مهگان نامحدود نیست و او با قید بودجه مواجه است. فرض کنید که بودجه خانم مهگان ۵۶۰ هزارتومان و هر کتاب برابر ۱۴۰ هزارتومان و هر مجموعه فیلم آموزشی برابر ۷۰ هزار تومان باشد.

چگونه منحنی قید بودجه را رسم کنیم؟

رسم منحنی بودجه در اینجا، کار پیچیده‌ای نیست. هر نقطه روی نمودار نشان‌دهنده کل بودجه خانم مهگان یا همان ۵۶۰ هزار تومان است و برای رسم نمودار کافی است نقطه‌ها را پیدا کرده و آن‌ها را به یکدیگر وصل کنیم.

هر نقطه نشان‌دهنده ترکیبی از خرید کتاب و فیلم توسط خانم مهگان است. اگر خانم مهگان تمام پول خود را صرف خریداری فیلم کند، موفق به خرید ۸ فیلم (۷۰ ÷ ۵۶۰) می‌شود. یعنی نمودار در نقطه (۰،۸) با محور yها برخورد می‌کند.

برای پیدا کردن عرض از مبدا در هرکدام از محورها، کافیست فرض کنیم که خانم مهگان تمام بودجه خود را برای تهیه یک نوع کالا (کتاب یا فیلم) خرج می‌کند.

اگر خانم مهگان تمام بودجه خود را صرف خریداری کتاب کند، موفق به تهیه ۴ عدد (۱۴۰ ÷ ۵۶۰) از آن می‌شود. یعنی عرض از مبدا محور افقی نقطه (۴،۰) خواهد بود. خانم مهگان در این نقطه، تمام درآمد خود را به خریداری کتاب اختصاص داده است.

با متصل کردن این دو نقطه - نقاط (۰،۸) و (۴،۰) - می‌توانید نمودار را رسم و به تمام ترکیبات خرید فیلم و کتاب توسط خانم مهگان با بودجه خود، دست پیدا کنید.

برای مثال، در نمودار زیر در نقطه $$R$$ خانم مهگان دو کتاب و ۴ فیلم تهیه کرده است. یعنی هزینه‌های او به صورت زیر خواهند بود.

• هزینه کتاب : ۱۴۰ × 2 = 280
• هزینه فیلم : ۷۰ × ۴ = ۲۸۰
• کل مخارج : ۲۸۰ + ۲۸۰ = ۵۶۰

بررسی قید بودجه در نمودار

می‌دانیم که مخارج خانم مهگان بسته به «ترجیحات» (Preferences) او روی خط بودجه قرار گرفته است. درواقع، مخارج صورت‌گرفته روی خط بودجه، انجام شدنی هستند.

فیلم آموزش آشنایی با اقتصاد خرد (رایگان) در فرادرس

کلیک کنید

خانم مهگان می‌تواند کمتر از ۵۶۰ هزار تومان خرج کند اما طبق اصول اقتصاد متعارف، این تصمیم بهینه‌ای نیست زیرا هنوز مقداری پول برای خرج کردن باقی می‌ماند.

ازآن‌جایی که در مدل تعریف‌شده‌ در اینجا، تنها دو کالای فیلم و کتاب را داریم، امکان پس‌انداز کردن برای خانم مهگان وجود نخواهد داشت. یعنی خرج نکردن تمام بودجه، اتلاف منبع در نظر گرفته می‌شود.

از طرفی دیگر، نقاطی که بالاتر از خط بودجه قرار گرفته‌اند، قابل دسترس نیستند. اگر خانم مهگان تنها ۵۶۰ هزار تومان داشته باشد، نمی‌تواند بیشتر از آن خرج کند. در نظر داشته باشید که نقاط قرار گرفته در ناحیه سبز الزاماً بهینه‌تر از نقاط قرار گرفته روی خط بودجه نیستند و بهینگی با توجه به ترجیحات خانم مهگان و «منحنی بی‌تفاوتی» (Indifference Curve) او تعریف می‌شود.

شیب خط بودجه چیست؟

با اینکه می‌توان به آسانی با اتصال نقاط عرض از مبدا محورهای عمودی و افقی به خط بودجه دست یافت، باید شیب خط بودجه را نیز مورد توجه قرار داد. شیب، نشان‌دهنده نرخ تغییر است. معمولاً در اقتصاد شیب نمودار‌ها مهم به شمار می‌روند. در اینجا، شیب برابر QY/QX است.

اگر خانم مهگان ۵۶۰ هزار تومان درآمد داشته باشد:

• اگر قیمت فیلم ۷۰ هزار تومان باشد می‌تواند ۸ عدد از آن را تهیه کند.
• اگر قیمت فیلم، ۱۴۰ هزار تومان باشد، خانم مهگان می‌تواند ۴ فیلم بخرد.

با توجه به رابطه معکوس مشاهده شده بین مقدار و قیمت، برای یافتن شیب می‌توانیم از نسبت PX/PY یا QY/QX استفاده کنیم. با توجه به اینکه قیمت اغلب جزو اطلاعات داده شده در مسئله است، باید راه بدست آوردن شیب با توجه به قیمت را نیز بخاطر سپرد.

شیب خط بودجه نشان دهنده چیست؟

شیب خط بودجه یا نسبت قیمت با «شیب منحنی امکانات تولید» (Production Possibility Frontier | PFF) یکسان است. یعنی شیب منحنی نشان دهنده قیمت نسبی کالای محور افقی به کالای محور عمودی است. «نسبت قیمت» (Price Ratio) نشان‌دهنده این است که خانم مهگان باید برای خرید هر کتاب از خرید دو فیلم صرف‌نظر کند. به همین صورت، شیب معکوس ۱/۲ بیانگر این است که خانم مهگان با چشم‌پوشی از خرید ۱ کتاب موفق به تهیه ۲ فیلم می‌شود.

بررسی تغییر درآمد در منحنی خط بودجه

امکان دارد بودجه و قیمت‌ها تغییر کنند. در نتیجه، خط بودجه خانم مهگان نیز می تواند منتقل شود یا حتی چرخش داشته باشد. برای مثال، اگر درآمد خانم مهگان از ۵۶۰ هزار تومان به ۴۲۰ هزارتومان تغییر کند، خط بودجه به سمت داخل منتقل می‌شود و خانم مهگان دیگر نمی‌تواند مانند قبل به خرید کالا بپردازد. برای رسم خط بودجه جدید، باید عرض از مبدا‌های جدید را پیدا کنیم.

• بودجه: ۴۲۰ هزار تومان
• قیمت فیلم: ۷۰ هزار تومان
• قیمت کتاب: ۱۴۰ هزار تومان
• حداکثر تعداد فیلم قابل خرید (عرض از مبدا منحنی عمودی) برابر ۶ (۷۰÷۴۲۰) خواهد بود.
• حداکثر تعداد کتاب قابل خرید (عرض از مبدا منحنی افقی) برابر ۳ (۱۴۰ ÷۴۲۰) خواهد بود.

بررسی تغییر قیمت‌ها در نمودار خط بودجه

علاوه، تغییر درآمد، امکان افزایش یا کاهش قیمت فیلم‌ها و کتاب ها نیز وجود دارد. فرض کنید درآمد خانم مهگان همان ۵۶۰ هزار تومان باقی بماند اما قیمت مجموعه فیلم آموزشی دو برابر شود و از ۷۰ هزار تومان به ۱۴۰ هزار تومان برسد. در اینجا نیز برای رسم نمودار جدید باید نقاط عرض از مبدا را بیابید.

• بودجه: ۵۶۰ هزار تومان
• قیمت فیلم: ۱۴۰ هزار تومان
• قیمت کتاب: ۱۴۰ هزار تومان
• حداکثر تعداد فیلم قابل خرید (عرض از مبدا محور عمودی) برابر 4 (140÷۵۶۰) خواهد بود.
• حداکثر تعداد کتاب قابل خرید (عرض از مبدا محور افقی) برابر ۴ (140÷۵۶۰) خواهد بود.

به علت چرخش نمودار، گزینه‌های مصرفی در دسترس خانم مهگان کمتر خواهند بود و شیب خط بودجه نیز تغییر می‌کند. در ادامه، دو پیامد ناشی از این تغییر را بررسی می‌کنیم.

1. اثر اندازه‌ای: گزینه‌های مصرفی قابل دسترس خانم مهگان تغییر می‌کنند زیرا به علت تغییر قیمت‌ها، قدرت خرید خانم مهگان کاهش پیدا کرده است.
2. اثر شیب: در این وضعیت، قیمت نسبی فیلم افزایش داشته، در حالی که قیمت نسبی کتاب کاهش پیدا کرده است.

بررسی تغییر همزمان قیمت و درآمد در نمودار خط بودجه

آخرین نوع تغییری که در اینجا بررسی می‌کنیم، تغییرات همزمان قیمت و درآمد است. فرض کنید که قیمت فیلم از ۷۰ هزار تومان به ۱۲۰ هزار تومان افزایش داشته و درآمد خانم مهگان نیز به ۶۳۰ هزار تومان رسیده است. برای رسم خط بودجه جدید، باید مانند قبل عمل کنیم.

• بودجه: ۶۳۰ هزار تومان
• قیمت فیلم: ۱۲۰ هزار تومان
• قیمت کتاب: ۱۴۰ هزار تومان
• حداکثر تعداد فیلم قابل خرید (عرض از مبدا منحنی عمودی) برابر ۵٫۲۵ (۱۲۰÷۶۳۰) خواهد بود.
• حداکثر تعداد کتاب قابل خرید (عرض از مبدا منحنی افقی) برابر ۴٫۵  (۱۴۰÷۶۳۰) خواهد بود.

این تغییرات، پیامد‌‌های قابل‌توجهی دارند. در این شرایط، خانم مهگان به تعدادی از گزینه‌های مصرفی دسترسی دارد و تعداد زیادی گزینه مصرفی دیگر از دسترس او خارج هستند. با اینکه، اثر شیب باعث کاهش قیمت نسبی کتاب‌ شده است اما پیامد قطعیِ اثر اندازه نامشخص است.

معرفی فیلم آموزش اقتصاد خرد

برای آشنایی بیشتر با مبحث خط بودجه و سایر مباحث اقتصاد خرد می‌توانید در دوره تدوین شده توسط فرادرس شرکت کنید. این مجموعه ویدئو آموزشی در  پنج درس و ۴ ساعت به آموزش پایه‌ای‌ترین مفاهیم پیرامون رفتار تولیدکنندگان، رفتار مصرف‌کنندگان به صورتی نظام‌مند می‌پردازد.

توجه داشته باشید که تمرکز این دوره بر تعریف بودجه در اقتصاد خرد است و برای دانشجویان رشته‌های مدیریت، حسابداری و علوم اقتصادی مناسب به شمار می‌رود.

در درس اول با مقدمات اقتصاد خرد و در درس دوم با تولید در کوتاه‌مدت آشنا می‌شوید. مدرس در درس سوم تولید در بلندمدت را آموزش می‌دهد. در درس‌های چهارم و پنجم به ترتیب به نظریه هزینه و سازمان بازار پرداخته شده است.

• برای مشاهده فیلم آموزش اقتصاد خرد + کلیک کنید.

جمع‌بندی

حتی اگر قصد ادامه تحصیل در رشته اقتصاد را نداشته باشید، آشنایی هرچند ابتدایی با مفاهیم اقتصادی به مدیریت بهتر منابع مالی و تصمیم‌گیری سنجیده‌تر منجر می‌شود. در این نوشتار، ابتدا مفهوم بودجه را بررسی کردیم، سپس، به معرفی عبارت‌های خط بودجه و قید بودجه پرداختیم. در ادامه، در قالب مثال، منحنی قید بودجه را رسم کردیم و اثر تغییر درآمد، تغییر قیمت و تغییر همزمان درآمد و قیمت را در نمودار قید بودجه نشان دادیم. برای یادگیری بهتر، توصیه می‌شود انواع حالت‌های افزایش و کاهش قیمت و درآمد را در نظر بگیرید و منحنی خط بودجه را با توجه به آن‌ها رسم و به تغییرات بوجود آمده در نمودار منحنی بودجه توجه کنید.