فرادرسباب مفاعله در عربی چیست؟ – با مثال و به زبان ساده
باب مفاعله در عربی، یکی از باب‌های فعل‌های ثلاثی مزید به شمار می‌آید و بر معنای «مشارکت» و «عمل دو طرفه» دلالت دارد. باب مفاعله، با عنوان باب «فِعال» نیز شناخته میشود. برای مثال، فعل‌های «جاهَدَ»، «یُجاهِدُ» و «جِهادْ» در این باب صرف شده‌اند و ریشه آن‌ها کلمه «جَهَدَ» است. در ادامه این مطلب از مجله فرادرس، توضیح می‌دهیم که ساختار فعل‌های باب مفاعله در عربی چگونه است. همچنین کاربردهای آن‌ها را با مثال مشخص می‌کنیم.
به دانش‌آموزان مقطع دهم رشته‌های تجربی، ریاضی و انسانی توصیه می‌کنیم این مبحث را به‌طور کامل یاد بگیرند، زیرا فعل‌های ثلاثی مزید، به‌خصوص فعل‌های باب مفاعله، در قواعد عربی دهم تجربی و ریاضی، همین‌طور قواعد عربی دهم انسانی نقش مهمی دارند. در پایان این مطلب، تمرین‌ها و سؤال‌هایی را برای مرور باب مفاعله ارائه کرده‌ایم.
باب مفاعله در عربی چیست؟
باب «مُفاعَلَة» یا «فِعال» یکی از باب‌‌هایی است که برای ساخت فعل‌های ثلاثی مزید به کار می‌رود. فعل‌هایی که در این باب زبان عربی ساخته میشوند، به معنای «مشارکت» و «فعالیت دو طرفه» هستند.
فعل‌های این باب را می‌توانید با مشاهده فیلم آموزش زبان قرآن ۱ پایه دهم فرادرس بیاموزید.
لینک این فیلم آموزشی را در کادر زیر مشاهده می‌کنید.
مثال‌هایی از رایج‌ترین مصدرهای این باب را در ادامه نشان داده‌ایم.
همگی این مصدرها علاوه‌بر اینکه در زبان عربی به کار می‌روند، به زبان فارسی هم راه پیدا کرده‌اند.
مُعالَجَة - مُفاخَرَة - مُذاکَرَة - مَداخَلَة
جِهاد - دِفاع - مُسافَرَة
در ابتدای همین بخش، به این نکته اشاره کردیم که فعل‌های باب مفاعله در دسته فعل‌های ثلاثی مزید قرار می‌گیرند. به همین خاطر، برای اینکه فعل‌های این باب را بهتر یاد بگیرید، بهتر است فعل‌های ثلاثی مزید و ساختار آن‌ها را بشناسید. در این بخش، انواع فعل‌های ثلاثی را بررسی می‌کنیم.
فعل‌های ثُلاثی، یعنی فعل‌هایی که دارای سه حرف اصلی باشند. این فعل‌ها به دو دسته «ثُلاثی مجرد» و «ثُلاثی مَزید» تقسیم میشوند. توضیح مربوط به هرکدام را در ادامه می‌خوانید.
- فعل ثلاثی مجرد: این فعل‌ها در صیغه مفرد مذکر غائب خود، فقط سه حرف اصلی دارند. مانند «نَهَضَ»، «رَفَضَ» و «نَجَحَ».
- فعل ثلاثی مزید: در صیغه مفرد مذکر این فعل‌ها، علاوه‌بر سه حرف اصلی، یک یا چند حرف زائد نیز وجود دارد. به‌طور مثال، «تَدَبَّرَ»، «إسْتَودَعَ» و «یوجَدُ» فعل‌های ثلاثی مزید به شمار می‌آیند.
وزن فعل‌های ثلاثی مجرد سَماعی است اما فعل‌های ثلاثی مزید وزن‌های مختلفی دارند که با آن‌ها می‌توان فعل‌های گوناگونی را ساخت. وزن‌های فعل‌های ثلاثی مزید به ۸ دسته تقسیم میشوند. به هر دسته، «باب» گفته میشود.
مفاعله و وزن‌های آن، به‌طور کلی یکی از باب‌های هشت‌گانه فعل‌های ثلاثی مزید به شمار می‌آیند. هر فعلی نیز که در این باب صرف میشود، نوعی فعل ثلاثی مزید محسوب میشود.
در بخش‌های بعدی، روش صرف فعل‌های این باب را می‌آموزید و با معانی مختلف آن‌ها آشنا میشوید.
صرف باب مفاعله
فعل‌های باب مفاعله در عربی به چهار صورت ماضی، مضارع، فعل امر و مصدر ساخته میشوند. وزن هرکدام از آن‌ها را در جدول زیر مشاهده می‌کنید.
| ماضی | مضارع | امر | مصدر |
| فاعَلَ | یُفاعِلُ | فاعِلْ | مُفاعَلَة / فِعال |
در مورد وزن‌های باب مفاعله، به نکته‌های زیر توجه داشته باشید.
- در فعل‌های ماضی، مضارع و امر باب مفاعله، تنها یک حرف زائد (ا) وجود دارد.
- فعل‌های مضارع باب مفاعله، با حرف مضارعه (ت‍ـ ، ی‍ـ ، ن‍ـ ، أ) شروع میشوند.
- اگرچه بسیاری از فعل‌های امر با همزه (أ / إ) آغاز میشوند اما فعل امر باب مفاعله، با همزه شروع نمیشود.
- این باب برخلاف سایر باب‌های ثلاثی مزید، دو مصدر دارد.
- توجه داشته باشید که در مصدر باب مُفاعَلَه، دومین حرف اصلی فعل (ع) با حرکت فتحه (ـَ) می‌آید. چنانچه با حرکتی به‌جز فتحه بیاید، دیگر مصدر باب مفاعله محسوب نمیشود.
- در جدول بالا، فعل‌های ماضی، مضارع و امر را در صیغه مفرد مذکر غائب نشان داده‌ایم. این فعل‌ها را می‌توان در تمامی صیغه‌ها نیز صرف کرد.
- «مفاعله» هم نام این باب است و هم وزن مصدر آن محسوب میشود.
برای اینکه با ساختار فعل‌های باب مفاعله بیشتر آشنا شوید، در ادامه مثال‌های بیشتری را با هم بررسی می‌کنیم. البته برای یادگیری بهتر این فعل‌ها، توصیه می‌کنیم به فیلم آموزش زبان قرآن ۱ رشته ادبیات و علوم انسانی فرادرس مراجعه کنید.
مثال فعل ماضی باب مفاعله
در جدول زیر، فعل «جَهَدَ» را به باب مفاعله برده‌ایم و آن را به صورت فعل ماضی صرف کرده‌ایم. همچنین هرکدام از صیغه‌های آن را نیز ترجمه کرده‌ایم.
| صیغه (ضمیر) | مثال ماضی باب مفاعله (ترجمه) |
| مفرد مذکر غائب (هُوَ) | جَاهَدَ (آن مرد جهاد کرد) |
| مفرد مؤنث غائب (هِي) | جَاهَدَتْ (آن زن جهاد کرد) |
| مثنی مذکر غائب (هُمَا) | جَاهَدَا (آن دو مرد جهاد کردند) |
| مثنی مؤنث غائب (هُمَا) | جَاهَدَتَا (آن دو زن جهاد کردند) |
| جمع مذکر غائب (هُم) | جَاهَدُوا (آن چند مرد جهاد کردند) |
| جمع مؤنث غائب (هُنَّ) | جَاهَدْنَ (آن چند زن جهاد کردند) |
| مفرد مذکر مخاطب (أنتَ) | جَاهَدْتَ (تو جهاد کردی) |
| مفرد مؤنث مخاطب (أنتِ) | جَاهَدْتِ (تو جهاد کردی) |
| مثنی مذکر مخاطب (أنتُمَا) | جَاهَدْتُمَا (شما دو مرد جهاد کردید) |
| مثنی مؤنث مخاطب (أنتُمَا) | جَاهَدْتُمَا (شما دو زن جهاد کردید) |
| جمع مذکر مخاطب (أنتُم) | جَاهَدْتُمْ (شما چند مرد جهاد کردید) |
| جمع مؤنث مخاطب (أنتُنَّ) | جَاهَدْتُنَّ (شما چند زن جهاد کردید) |
| متکلم وحده (أنَا) | جَاهَدْتُ (من جهاد کردم) |
| متکلم مع الغیر (نَحنُ) | جَاهَدْنَا (تو جهاد کردی) |
مثال فعل مضارع باب مفاعله
در جدول زیر، صرف «دَفَعَ» را به صورت فعل مضارع باب مفاعله نشان داده‌ایم. ترجمه هر فعل را نیز در پرانتز مشخص کرده‌ایم.
| صیغه (ضمیر) | مثال مضارع باب مفاعله (ترجمه) |
| مفرد مذکر غائب (هُوَ) | يُدَافِعُ (آن مرد دفاع می‌کند) |
| مفرد مؤنث غائب (هِي) | تُدَافِعُ (آن زن دفاع می‌کند) |
| مثنی مذکر غائب (هُمَا) | يُدَافِعَانِ (آن دو مرد دفاع می‌کنند) |
| مثنی مؤنث غائب (هُمَا) | تُدَافِعَانِ (آن دو زن دفاع می‌کنند) |
| جمع مذکر غائب (هُم) | يُدَافِعُونَ (آن چند مرد دفاع می‌کنند) |
| جمع مؤنث غائب (هُنَّ) | يُدَافِعْنَ (آن چند زن دفاع می‌کنند) |
| مفرد مذکر مخاطب (أنتَ) | تُدَافِعُ (تو دفاع می‌کنی) |
| مفرد مؤنث مخاطب (أنتِ) | تُدَافِعِينَ (تو دفاع می‌کنی) |
| مثنی مذکر مخاطب (أنتُمَا) | تُدَافِعَانِ (شما دو مرد دفاع می‌کنید) |
| مثنی مؤنث مخاطب (أنتُمَا) | تُدَافِعَانِ (شما دو زن دفاع می‌کنید) |
| جمع مذکر مخاطب (أنتُم) | تُدَافِعُونَ (شما چند مرد دفاع می‌کنید) |
| جمع مؤنث مخاطب (أنتُنَّ) | تُدَافِعْنَ (شما چند زن دفاع می‌کنید) |
| متکلم وحده (أنَا) | أُدَافِعُ (من دفاع می‌کنم) |
| متکلم مع الغیر (نَحنُ) | نُدَافِعُ (تو دفاع می‌کنی) |
مثال فعل امر باب مفاعله
در ادامه، صرف فعل «کَتَبَ» را به صورت فعل امر باب مفاعله مشاهده می‌کنید. از آنجایی‌که فعل‌های امر با صیغه‌های مخاطب ساخته میشوند، در این بخش، صرف فعل امر باب مفاعله را تنها در صیغه‌های مخاطب نشان داده‌ایم.
| صیغه (ضمیر) | مثال امر باب مفاعله (ترجمه) |
| مفرد مذکر مخاطب (أنتَ) | کاتِبْ (تو مکاتبه کن) |
| مفرد مؤنث مخاطب (أنتِ) | کاتِبي (تو مکاتبه کن) |
| مثنی مذکر مخاطب (أنتُمَا) | کاتِبا (شما دو مرد مکاتبه کنید) |
| مثنی مؤنث مخاطب (أنتُمَا) | کاتِبا (شما دو زن مکاتبه کنید) |
| جمع مذکر مخاطب (أنتُم) | کاتِبْنَ (شما چند مرد مکاتبه کنید) |
| جمع مؤنث مخاطب (أنتُنَّ) | کاتِبوا (شما چند زن مکاتبه کنید) |
مثال مصدر باب مفاعله
همان‌طور که می‌دانید، باب مفاعله، دو مصدر دارد که یکی بر وزن «مُفاعَلَة» و دیگری بر وزن «فِعال» صرف میشود. در جدول زیر، برای هرکدام از این دو وزن مثال‌هایی را با ترجمه ارائه کرده‌ایم.
| مصدر بر وزن مُفاعَلَة | مصدر بر وزن فِعال | ترجمه |
| مُدافَعَة | دِفاع | دفاع کردن |
| مُجادَلَة | جِدال | جدال کردن |
| مُحافَظَة | حِفاظ | محافظت کردن |
| مُعانَدَة | عِناد | دشمنی کردن |
| مَحاوَرَة | حِوار | گفت‌و‌گو کردن |
در فیلم آموزش صرف ۱ فرادرس، نکته‌های مهمی در مورد صرف باب مفاعله و فعل‌های آن آموزش داده شده است.
معنای باب مفاعله
هرکدام از باب‌های ثلاثی مزید کاربرد به‌خصوصی دارند و تغییراتی را در معنای فعل‌ها به وجود می‌‌آورند. باب مفاعله هم از این قاعده مستثنی نیست.
در این بخش، معنای باب مفاعله را با مثال بررسی می‌کنیم. معانی این باب را در فهرست زیر مشاهده می‌کنید.
- بیان مشارکت در عمل: مانند «مُراسَلَة» به معنی «با هم نامه‌نگاری کردن»
- معنای تکثیر: مانند «مُضاعَفَة» به معنی «چند برابر کردن»
- بدون تغییر در معنای فعل: مانند «مُسافَرَة» که معنای آن با فعل ثلاثی مجرد «سَفَرَ» یکسان است. هر دو به معنی «سفر کردن» هستند.
- «تَعدیه» یا تبدیل کردن فعل لازم به متعدی: مانند فعل متعدی «مُباعَدَة» به معنی «دور کردن» که از فعل لازم «بَعِدَ» به معنی «دور شد» ساخته شده است.
روش تشخیص باب مفاعله
فعل‌های عربی، چه از نظر ساختار و چه از نظر معنا، تنوع بالایی دارند. گاهی شباهت‌هایی میان آن‌ها دیده میشود و گاهی نیز تفاوت‌هایی اساسی میان این فعل‌ها به چشم می‌خورد. در این بخش، برای اینکه بتوانید فعل‌های باب مفاعله را میان سایر فعل‌های عربی به‌راحتی تشخیص بدهید، نکته‌هایی را ارائه کرده‌ایم.
با توجه به نکته‌های زیر، در تشخیص فعل‌های باب مفاعله، هرگز به مشکل برنمی‌خورید.
- فعل‌های باب مفاعله، در سه حالت ماضی، مضارع و امر، تنها یک حرف زائد دارند، یعنی حرف «ا» که درست بعد از اولین حرف اصلی فعل (فاء‌الفعل) قرار می‌گیرد (فاعَلَ، یُفاعِلُ، فاعِلْ).
- فعل‌های ماضی و امر باب مفاعله در ظاهر به اسم فاعل از فعل‌های ثلاثی مجرد شباهت دارند. دقت کنید که فعل‌های باب مفاعله همیشه به‌عنوان فعل جمله می‌آیند اما اسم‌های فاعل در جایگاه مبتدای جمله، خبر جمله، فاعل، مفعول و... قرار می‌گیرند و هرگز به‌عنوان فعل جمله نمی‌آیند.
- بسیاری از فعل‌های امر در زبان عربی با همره (أ / إ) شروع میشوند اما فعل امر باب مفاعله، با همزه آغاز نمیشود.
- اگرچه فعل‌های باب تفاعُل هم مانند فعل‌های باب مفاعله، دارای الف زائد هستند اما در فعل‌های باب تفاعل، حرف «ت» زائد نیز وجود دارد. در حالی که فعل‌های باب مفاعله، این «ت» زائد را ندارند. این نکته را در انتهای همین مطلب و در بخش تفاوت باب مفاعله با باب تفاعل، بیشتر توضیح می‌دهیم.
مثال باب مفاعله در عربی
در بخش‌های قبلی توضیح دادیم که باب مفاعله در عربی چیست و روش صرف آن چگونه است. معانی مختلف این باب را نیز بررسی کردیم.
اکنون برای اینکه کاربرد باب مفاعله در عربی را نیز به‌خوبی یاد بگیرید، به مثال‌های زیر توجه کنید. در فیلم آموزش زبان قرآن ۱ رشته ادبیات و علوم انسانی فرادرس نیز مثال‌هایی از باب‌های ثلاثی مزید ارائه شده است.
با کلیک روی لینک زیر به این فیلم آموزشی دسترسی خواهید داشت.
مثال اول برای باب مفاعله
در آیه زیر، «جَاهَدَ» و «يُجَاهِدُ» به‌عنوان دو مورد از فعل‌های باب مفاعله به کار رفته‌اند. هر دوی این فعل‌ها از ریشه «جَهَدَ» ساخته شده‌اند.
«جَاهَدَ» فعل ماضی باب مفاعله است اما «يُجَاهِدُ» فعل مضارع این باب محسوب میشود.
«وَ مَنْ جَاهَدَ فَإِنَّمَا يُجَاهِدُ لِنَفْسِهِ.» (عنکبوت/۶)
و هر كه بكوشد تنها براى خود مىكوشد.
مثال دوم برای باب مفاعله
در این آیه، از فعل «تُجَادِلُ» به‌عنوان فعل مضارع باب مفاعله استفاده شده است. این فعل از ریشه «جَدَلَ» به دست آمده است.
«يَوْمَ تَأْتِي كُلُّ نَفْسٍ تُجَادِلُ عَنْ نَفْسِهَ» (نحل/۱۱۱)
روزى را كه هر كس مىآيد [و] از خود دفاع مى‌كند.
مثال سوم برای باب مفاعله
در آیه زیر، کاربرد فعل «يُخَادِعُونَ» را مشاهده می‌کنید. این فعل مضارع در باب مفاعله و از ریشه «خَدَعَ» ساخته شده است.
«إِنَّ الْمُنَافِقِينَ يُخَادِعُونَ اللَّهَ» (نساء/۱۴۲)
منافقان با خدا نيرنگ مى‌كنند.
مثال چهارم برای باب مفاعله
«سَوْفَ يُحَاسَبُ» فعل آینده از ریشه «حَسِبَ» است و در این آیه به‌عنوان فعل باب مفاعله آمده است. می‌دانیم که فعل‌های آینده با ساختار «س‍ـ / سوف + فعل مضارع» ساخته میشوند.
بنابراین، در ساختار این فعل، «يُحَاسَبُ» در واقع فعل مضارع باب مفاعله به شمار می‌آید.
در همین آیه از مصدر «حِسَاب» نیز استفاده شده است. این مصدر بر وزن «فِعال» ساخته شده است.
«فَسَوْفَ يُحَاسَبُ حِسَابًا يَسِيرًا» (انشقاق/۸)
به‌زودى او را حسابى بس آسان كنند.
مثال پنجم برای باب مفاعله
در آیه زیر، فعل ثلاثی مزید «قَاتِلُوا» به کار رفته است. این فعل امر از ریشه «قَتَلَ» و بر وزن باب مفاعله ساخته شده است.
«فَقَاتِلُوا أَوْلِيَاءَ الشَّيْطَانِ» (نساء/۷۶)
با ياران شيطان بجنگيد.
مثال ششم برای باب مفاعله
در این آیه، کاربرد فعل امر «جَاهِدْ» و مصدر «جِهَاد» را مشاهده می‌کنید. هر دوی این کلمه‌های از ریشه «جَهَدَ» و در باب مفاعله ساخته شده‌اند.
«فَلَا تُطِعِ الْكَافِرِينَ وَ جَاهِدْهُمْ بِهِ جِهَادًا كَبِيرًا» (فرقان/۵۲)
پس از كافران اطاعت مكن و با قرآن با آنان به جهادى بزرگ بپرداز.
مثال هفتم برای باب مفاعله
«شارِکْ» در آیه زیر به‌عنوان فعل امر باب مفاعله به کار رفته است. «شَرک» ریشه این فعل ثلاثی مزید به شمار می‌آید.
«وَ شَارِكْهُمْ فِي الْأَمْوَالِ وَ الْأَوْلَادِ» (اسراء/۶۴)
با آنان در اموال و اولاد شركت كن.
مثال هشتم برای باب مفاعله
فعل «سَاهَمَ» به‌عنوان فعل ماضی از باب مفاعله، در آیه زیر به کار رفته است. این فعل از ریشه «سَهَمَ» ساخته شده است. همان‌طور که از معنای آن (با هم قرعه انداختند) مشخص است، این فعل بر معنای عمل دو طرفه دلالت می‌کند.
«فَسَاهَمَ فَكَانَ مِنَ الْمُدْحَضِينَ» (صافات/۱۴۱)
پس [سرنشينان] با هم قرعه انداختند و [يونس] از باختگان شد.
در مطلب زیر از مجله فرادرس، تمامی باب‌های ثلاثی مزید، به‌ویژه باب مفاعله با مثال آموزش داده شده‌اند.
یادگیری فعل های عربی با فرادرس
در کتاب‌های صرف و نحو عربی، انواع کلمه به سه دسته «فعل»، «اسم» و «حرف» تقسیم‌بندی شده‌اند. در این کتاب‌‌ها، به فعل‌ها و ساختار آن‌ها توجه ویژه‌ای شده است، زیرا فعل‌ها نقش بسیاری در انتقال معنای جمله به عهده دارند و شخص و شمار فاعل یا نائب فاعل را نشان می‌دهند.
فعل‌های متنوع عربی را بر اساس معیارهای گوناگون می‌توان تقسیم‌بندی کرد. مثلاً می‌توان بر مبنای تعداد حروف آن‌ها، فعل‌ها را را به دسته ثلاثی، رباعی و خماسی تقسیم کرد. همین‌طور می‌توان فعل‌ها را بر اساس مقوله زمان دستوری، در سه دسته ماضی، مضارع و آینده قرار داد.
حتماً با توجه به نکته‌های بالا، اهمیت بالای فعل‌ها را در زبان عربی درک کرده‌اید و به نقش آن‌ها در کلام پی برده‌اید. چنانچه بخواهید فعل‌ها و روش صرف آن‌ها را بهتر و بیشتر بیاموزید، توصیه می‌کنیم به فیلم‌های آموزشی زیر در فرادرس مراجعه کنید.
با کلیک روی هر عنوان، به فیلم آموزشی آن دسترسی خواهید داشت.
- فیلم آموزش رایگان فعل مضارع عربی پایه هشتم فرادرس
- فیلم آموزش رایگان قواعد فعل نهی در عربی پایه نهم فرادرس
- فیلم آموزش بررسی فعل مجهول در عربی پایه دهم فرادرس
- فیلم آموزش رایگان فعل مضارع در زبان قرآن ۲ فرادرس
- فیلم آموزش صرف ۱ فرادرس
در صورتی که تصمیم دارید به‌طور کلی اطلاعات خود را در مورد قواعد عربی یا اصول ترجمه این زبان گسترش بدهید، پیشنهاد می‌کنیم از مجموعه فیلم‌های آموزشی زیر در فرادرس، نهایت بهره را ببرید.
- مجموعه فیلم‌های آموزش عربی دوره متوسطه فرادرس
- مجموعه فیلم‌های آموزش زبان عربی مقدماتی تا پیشرفته فرادرس
تفاوت باب مفاعله با باب تفاعل
در بخش‌های قبلی با فعل‌های ثلاثی مزید آشنا شدید و آموختید که این فعل‌ها در ۸ باب صرف میشوند. باب‌های تفاعل و مفاعله دو مورد از این باب‌های هشت‌گانه هستند.
اگرچه تفاعل و مفاعله دو باب جداگانه هستند اما شباهت‌هایی میان ساختار آن‌ها دیده میشود. به‌طور مثال، در فعل‌های ماضی، مضارع و امر هر دوی این باب‌ها، الف زائد بعد از دومین حرف اصلی فعل قرار می‌گیرد. همچنین فعل‌های باب‌های تفاعل و مفاعله، هر دو بر معنای مشارکت دلالت دارند.
همین شباهت‌ها ممکن است باعث شود در تشخیص فعل‌های این باب‌ها از یکدیگر دچار مشکل شوید. در این بخش، ابتدا تفاوت‌های ساختاری و سپس تفاوت‌های معنایی فعل‌های باب تفاعل و مفاعله را توضیح می‌دهیم.
تفاوت ساختاری باب‌های مفاعله و تفاعل
در جدول زیر، وزن باب‌های تفاعل و مفاعله را در حالت ماضی، مضارع، امر و مصدر مشاهده می‌کنید.
| ماضی | باب مفاعله | فاعَلَ |
| باب تفاعل | تَفاعَلَ | |
| مضارع | باب مفاعله | یُفاعِلُ |
| باب تفاعل | یَتَفاعَلُ | |
| امر | باب مفاعله | فاعِل |
| باب تفاعل | تَفاعَلْ | |
| مصدر | باب مفاعله | مُفاعَلَة / فِعال |
| باب تفاعل | تَفاعُل |
در مورد تفاوت‌های ساختاری باب مفاعله و تفاعل، به نکته‌های زیر توجه داشته باشید.
- فعل ماضی باب تفاعل، دارای «ت‍ـ» زائد است که در ابتدای فعل قرار می‌گیرد اما این حرف زائد در فعل ماضی باب مفاعله وجود ندارد.
- در فعل مضارع باب تفاعل، بعد از حرف مضارعه (ت‍ـ ، ی‍ـ ، ن‍ـ ، أ)، «ت‍ـ» زائد نیز قرار می‌گیرد اما در فعل مضارع باب مفاعله، بعد از حرف مضارعه، «ت‍ـ» زائد وجود ندارد.
- فعل‌های امر در باب‌های مفاعله و تفاعل، هر دو بدون همزه امر ساخته میشوند.
- فعل امر باب تفاعل، با «ت‍ـ» زائد شروع میشود اما این حرف زائد در ساختار فعل امر باب مفاعله وجود ندارد.
تفاوت معنایی باب‌های مفاعله و تفاعل
اگرچه فعل‌های باب مفاعله و تفاعل هر دو بر معنای مشارکت دلالت دارند اما تفاوت‌های مهمی نیز در معنای آن‌ها دیده میشود. در این مورد، به نکته‌های زیر دقت کنید.
- فعل‌های باب تفاعل، بر معنای مُطاوَعَة و اثرپذیری دلالت دارند (مانند «تَباعُد» به معنای «دور شدن») اما فعل‌های باب مفاعله چنین معنایی ندارند.
- فعل‌های باب مفاعله در برخی موارد، بر معنای تکثیر (مانند فعل «مُضاعَفَة» با معنای «چند برابر کردن») دلالت می‌کنند، در حالی که فعل‌های باب تفاعل با چنین معنایی به کار نمی‌روند.
- فعل‌های باب تفاعل بر معنای «تظاهر کردن» (مانند فعل «تَمارُض» به معنی «تظاهر کردن به بیماری») و «عمل تدریجی» (مانند فعل «تَوارُد» به معنی «به‌تدریج وارد شدن») نیز دلالت دارند. در حالی که فعل‌های باب مفاعله فاقد این معانی هستند.
سؤالات متداول
تا اینجا، با باب مفاعله در عربی آشنا شدید و ساختار آن را یاد گرفتید. در این بخش، با سؤالات متداول این مبحث آشنا میشوید و نکته‌های تکمیلی را در مورد باب مفاعله می‌آموزید.
چطور فعل ماضی و امر باب مفاعله را از اسم فاعل تشخیص بدهیم؟
می‌دانیم که فعل ماضی باب مفاعله، بر وزن «فاعَلَ» و فعل امر آن نیز بر وزن «فاعِلْ» ساخته میشود. از سوی دیگر، اسم‌های فاعلی که از فعل‌های ثلاثی مجرد ساخته میشوند، بر وزن «فاعِل» صرف میشوند.
برای اینکه بتوانید این کلمه‌ها را از یکدیگر تشخیص بدهید، لازم است به مقوله کلمه‌ها و نقش آن‌ها در جمله دقت کنید.
فعل‌های ماضی و امر باب مفاعله، همیشه به‌عنوان فعل جمله به کار می‌روند اما اسم فاعل، همان‌طور که از نام آن مشخص است، به‌عنوان اسم و در نقش فاعل جمله، مفعول جمله، مبتدا، خبر، صفت و... کاربرد دارد.
آیا همه فعل‌های باب مفاعله، دارای مصدر دیگری بر وزن «فِعال» هستند؟
خیر، برخی از فعل‌های باب مفاعله، دارای مصدری بر وزن «فِعال» نیستند. به‌طور مثال، مصدر «مُذاکرة» به کار می‌رود اما مصدر «ذِکار» کاربرد ندارد.
تمرین باب مفاعله
در بخش‌های قبلی، با فعل‌های باب مفاعله در عربی آشنا شدید و روش صرف آن‌ها را نیز یاد گرفتید. همچنین، معنای باب مفاعله و کاربرد آن را نیز آموختید.
در این بخش، برای مرور نکته‌های مربوط به این باب، تمرین‌هایی را به صورت کوتاه‌پاسخ و چهارگزینه‌ای ارائه کرده‌ایم.
در صورتی که بخواهید به آزمون‌ها و تمرین‌های بیشتری دسترسی داشته باشید، می‌توانید از فیلم آموزش زبان قرآن ۱ به همراه سؤالات کنکور فرادرس کمک بگیرید.
لینک این فیلم آموزشی را در ادامه مشاهده می‌کنید.
این بخش شامل دو قسمت است. روش پاسخگویی به تمرین‌های هر قسمت را در ادامه، به‌طور جداگانه توضیح می‌دهیم.
تمرین باب مفاعله بخش اول
فعل‌های زیر را با حفظ شخص و شمار، در باب مفاعله و مطابق با آنچه در پرانتز آمده است، صرف کنید.
صَفَحَ (مضارع مفرد مذکر غائب)
يُصَافِحُ
حَدَثَ (ماضی جمع مؤنث مخاطب)
حَادَثْتُنَّ
کَشَفَ (مصدر باب مفاعله)
مُکاشَفَة
رَفَعَ (امر مفرد مؤنث مخاطب)
رَافِعِي
شَرِکَ (مضارع جمع مذکر غائب)
يُشَارِكُونَ
شَهِدَ (ماضی متکلم مع الغیر)
شَاهَدْنَا
عَمِلَ (مصدر باب مفاعله)
مُعامَلَة
رَجَعَ (مضارع مفرد مؤنث مخاطب)
تُرَاجِعِينَ
عَنَدَ (مصدر باب مفاعله)
مُعانَدَة - عِناد
رَسِلَ (مضارع مفرد مؤنث غائب)
تُراسِلُ
تمرین باب مفاعله بخش دوم
در این بخش، ۱۰ سؤال چهارگزینه‌ای ارائه شده است. برای پاسخ دادن به هر سؤال، فقط لازم است گزینه درست را علامت بزنید. برای اینکه از درست بودن پاسخ‌های خود مطمئن شوید، روی دکمه «مشاهده جواب» که زیر هر سؤال قرار دارد، کلیک کنید.
هرکدام از سؤال‌ها دارای پاسخ تشریحی نیز هستند که با کلیک روی گزینه «شرح پاسخ» به آن‌ها دسترسی خواهید داشت.
بعد از اینکه به همه سؤال‌ها جواب دادید، گزینه «دریافت نتیجه آزمون» نشان داده میشود. با کلیک روی آن، تعداد امتیازهای خود را در این آزمون مشاهده خواهید کرد.
۱- در کدام گزینه، فعل باب مفاعله به کار رفته است؟
«وَ إِنْ جَادَلُوكَ فَقُلِ اللَّهُ أَعْلَمُ بِمَا تَعْمَلُونَ» (حج/۶۸)
«لَيْسَ لَهَا مِنْ دُونِ اللَّهِ كَاشِفَةٌ» (نجم/۵۸)
«فَضَّلَ اللَّهُ الْمُجَاهِدِينَ بِأَمْوَالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ عَلَى الْقَاعِدِينَ» (نساء/۹۵)
«لِلْكَافِرِينَ لَيْسَ لَهُ دَافِعٌ» (معارج/۲)
در گزینه اول، فعل «جَادَلُوا» ماضی باب مفاعله است.
«كَاشِفَةٌ» در گزینه دوم، «الْمُجَاهِدِينَ» و «الْقَاعِدِينَ» در گزینه سوم، همچنین «كَافِرِينَ» و «دَافِعٌ» در گزینه چهارم، همگی اسم فاعل هستند.
۲- فعل ماضی باب مفاعله، در کدام گزینه آمده است؟
«وَ إِنْ يُقَاتِلُوكُمْ يُوَلُّوكُمُ الْأَدْبَارَ ثُمَّ لَا يُنْصَرُونَ » (آل‌عمران/۱۱۱)
«وَ مَا يَخْدَعُونَ إِلَّا أَنْفُسَهُمْ وَ مَا يَشْعُرُونَ» (بقره/۹)
«الَّذِينَ آمَنُوا وَ هَاجَرُوا وَ جَاهَدُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ بِأَمْوَالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ أَعْظَمُ دَرَجَةً عِنْدَ اللَّهِ» (توبه/۲۰)
«تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ تُجَاهِدُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ بِأَمْوَالِكُمْ وَ أَنْفُسِكُمْ» (صف/۱۱)
در گزینه اول، «هَاجَرُوا» و «جَاهَدُوا» فعل‌های ماضی باب مفاعله هستند.
«يُقَاتِلُوا» در گزینه اول و «تُجَاهِدُونَ» در گزینه چهارم، فعل‌های مضارع باب مفاعله هستند.
در گزینه دوم از فعل‌های باب مفاعله استفاده نشده است.
۳- در کدام گزینه از مصدر باب مفاعله استفاده شده است؟
مُدافِعَة
مُراجِعَة
مُحادِثَة
مُشاهَدَة
گزینه‌های اول، دوم و سوم، همگی اسم فاعل از باب مفاعله هستند، زیرا دومین حرف اصلی آن‌ها مکسور است.
در مصدر باب مفاعله، دومین حرفی اصلی فعل به صورت مفتوح می‌آید.
۴- در همه گزینه‌ها از فعل‌های باب مفاعله استفاده شده است، به‌جز...
«جَادِلُونَكَ فِي الْحَقِّ بَعْدَمَا تَبَيَّنَ» (انفال/۶)
«وَ مَنْ يُشَاقِقِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ فَإِنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ » (انفال/۱۳)
«يَا قَوْمِ اعْمَلُوا عَلَى مَكَانَتِكُمْ إِنِّي عَامِلٌ فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ» (زمر/۳۹)
«وَ كَأَيِّنْ مِنْ قَرْيَةٍ عَتَتْ عَنْ أَمْرِ رَبِّهَا وَ رُسُلِهِ فَحَاسَبْنَاهَا حِسَابًا شَدِيدًا» (طلاق/۸)
«جَادِلُونَ» در گزینه اول، «يُشَاقِقِ» در گزینه دوم و «حَاسَبْنَا» در گزینه چهارم، همگی فعل‌های باب مفاعله هستند.
هیچ‌کدام از فعل‌های گزینه سوم، در باب مفاعله صرف نشده‌اند.
۵- کدام گزینه در مورد معنای باب مفاعله نادرست است؟
بر معنای مشارکت دلالت دارد.
مطاوعة و اثرپذیری را نشان می‌دهد.
در برخی موارد، نشان‌دهنده کثرت است.
گاهی معنای فعل را تغییر نمی‌دهد.
۶- از میان فعل‌های زیر، کدام موارد در باب مفاعله ساخته شده‌اند؟
تُنَاقِشُونَ - تَجِيئَانِ - حَادِثُوا - أَمْتَنِعُ - قُومَا
تَجِيئَانِ - أَمْتَنِعُ
حَادِثُوا - قُومَا
تُنَاقِشُونَ - حَادِثُوا
أَمْتَنِعُ - تُنَاقِشُونَ
۷- کدام گزینه در مورد ساختار فعل‌های باب مفاعله درست است؟
همه فعل‌های آن دو مصدر دارند.
در حالت ماضی و امر، یک حرف اضافه اما در حالت مضارع، دو حرف اضافه دارد.
گاهی در ابتدای فعل امر باب مفاعله، همزه قرار می‌گیرد.
حروف فعل ماضی و امر باب مفاعله در تعداد و ترتیب، کاملاً یکسان‌اند.
۸- کدام گزینه بر معنای «عمل دو سویه» دلالت دارد؟
تَقْدیر
جِدال
إرْجاع
إنْتِفاع
۹- نوع کدام فعل به‌درستی مشخص شده است؟
تَتَعَارَضَانِ (مضارع باب مفاعله)
نَاقَشْتُ (ماضی باب مفاعله)
شَاهِدْ (ماضی باب مفاعله)
تُرَاجِعُونَ (مضارع باب تفاعل)
۱۰- فعل‌های کدام گزینه، همگی در باب مفاعله ساخته شده‌اند؟
تُسَافِرُ - سَافَرَا - سَافِرْنَ
تَدَاخَلْتُنَّ - أَتَدَاخَلُ - دَاخِلُوا
يَتَشَابَهَانِ - تَشَابَهَتْ - تَشَابَهِي
يُصَاحِبُ - صَاحَبْنَ - يَتَصَاحَبُ
جمع بندی
در این مطلب از مجله فرادرس، توضیح دادیم که باب مفاعله در عربی چیست و چگونه صرف میشود. همچنین معنای فعل‌های این باب را بررسی کردیم. در ادامه، با مثال‌های متنوع، کاربرد باب مفاعله را نشان دادیم و روش تشخیص آن را نیز آموزش دادیم. در نهایت، تمرین‌هایی را برای یادگیری بهتر این مبحث ارائه کردیم.
