فرادرسضمیر مشترک چیست؟ – به زبان ساده با مثال و تمرین
واژه‌های خود، خویش و خویشتن ضمیر مشترک هستند. منظور از مشترک بودن این ضمایر این است که برای همه شخص و شمارها قابل استفاده هستند. درصورتیکه هرکدام از ضمایر شخصی فقط یکی از شخص و شمارهای شش‌گانه زبان فارسی را نشان می‌دهند. ضمایر مشترک می‌توانند نقشهای دستوری اسم‌ها را در جمله‌های متفاوت ایفا کنند. در این مطلب از مجله فرادرس یاد می‌گیریم ضمیر مشترک چیست و کاربردهای انواع آن را بررسی می‌کنیم. همچنین به معرفی دیگر انواع ضمایر فارسی می‌پردازیم. در انتهای مطلب نیز پرسش‌هایی چهارگزینه‌ای آورده‌ایم که با پاسخ دادن به آن‌ها، میزان یادگیری خود را بسنجید.
ضمیر مشترک چیست؟
واژه‌های «خود»، «خویش» و «خویشتن» ضمیر مشترک هستند و در جمله‌های مختلف جانشین اسم‌ها می‌شوند. این ضمایر مشترک می‌توانند نقشهای دستوری اسم‌ها مانند نقش نهاد، مسند، فاعل، مفعول، متمم و... را بپذیرند. برای مثال، ضمیر «خود» در جمله «خود همه چیز را می‌دانست» نقش فاعلی گرفته است. در ادامه مطلب با نقشهای دستوری هرکدام از ضمیرهای مشترک آشنا می‌شویم و آن‌ها را با مثال بررسی می‌کنیم.
پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری ضمایر مشترک و دیگر ضمایر فارسی از فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هفتم فرادرس استفاده کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.
مثال برای ضمیر مشترک
در جدول زیر نمونه‌هایی از ضمایر مشترک در جمله‌های فارسی را آورده‌ایم. نقش دستوری هرکدام از این ضمایر را نیز مشخص کرده‌ایم.
| مثال | نقش دستوری ضمایر مشترک |
| وسایل خود را آماده کن. | مضاف‌الیه |
| خودم می‌روم. | فاعل |
| خویش را تطهیر کن. | مفعول |
| به روی سیل گشادیم راه خانه خویش به دست برق سپردیم آشیانه خویش (رهی معیری) | مضاف‌الیه مصاف‌الیه |
| کرد روبَه یوزواری یک زغند خویشتن را زان میان بیرون فکند (رودکی) | مفعول |
| گیتی چو گاو نیک دهد شیر مر تو را خود باز بشکند به کرانه خنور شیر (رودکی) | نهاد |
| غافل از خویش مشو یک سر موی عمر آویخته از یک سر موست (پروین اعتصامی) | متمم |
نکته: در صورت تأکید گوینده سخن بر ضمایر مشترک «خود»، این ضمیر می‌تواند با ضمایر شخصی پیوسته یعنی «-َم، -َت، -َش، مان، تان، شان» به کار برود. مانند مثال دوم جدول بالا (خودم) که از ترکیب ضمیر «خود» به‌علاوه ضمیر پیوسته «َم» ساخته شده است.
کاربرد ضمیر مشترک
هرکدام از ضمایر مشترک «خود، خویش و خویشتن» می‌توانند نقشهای دستوری خاصی را بپذیرند که در این بخش، آن‌ها بررسی می‌کنیم.
- نقشهای دستوری ضمیر خود
- نقشهای دستوری ضمیر خویش
- نقشهای دستوری ضمیر خویشتن
در ادامه، کاربردها و نقشهای دستوری هرکدام از ضمایر مشترک را با مثال توضیح می‌دهیم. پیش از آن می‌توانید با تماشای فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دوازدهم فرادرس، کل نقشهای دستوری زبان فارسی را به‌خوبی یاد بگیرید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.
کاربرد ضمیر «خود»
ضمیر «خود» می‌تواند یکی از نقشهای دستوری نهاد، مفعول، مسند، متمم، تمیز، قید، بدل و مضاف‌الیه را در جمله‌های مختلف بپذیرد. در ادامه این نقش‌ها را با مثال بررسی می‌کنیم.
جدول نقش های دستوری ضمیر «خود»
در جدول زیر، نقشهای دستوری این ضمیر را با مثال‌هایی آورده‌ایم تا کاربرد آن را به خوبی درک کنید.
| نقش دستوری | مثال |
| نقش نهادی | خود می‌روم به غربت و بر بخت بی‌گناه تشنیع می‌زنم که کجا می‌برد مرا (حکیم نزاری) |
| نقش مفعولی | چو آمد به نزد دژ گنبدان رهانید خود را ز دست بدان (فردوسی) |
| نقش مسندی | گمانی برم من که اسپهبد است سپهبد خود است و پرسته خود است (سراینده فرامرزنامه) |
| نقش متمم | برون رو از خود و آنگه درون میکده آی که خرقه‌ها همه اینجا به رهن باده نهند (شهریار) |
| نقش تمیز | من او را خود می‌دانستم. |
| نقش قید | آن ماشین، خود درست نشده است. |
| نقش بدل | به یزدان که او داد دیهیم و فرّ که من خود میانش ببرم به ارّ (فردوسی) |
| نقش مضاف‌الیه | گر در سر است قتل جهانیت، باک نیست بر پای خود کشم به قیامت گناه تو (نیر تبریزی) |
تا اینجا یاد گرفتیم ضمیر مشترک چیست و کاربردهای ضمیر «خود» را بررسی کردیم. در ادامه با نقشهای دستوری ضمایر «خویش» و «خویشتن» آشنا می‌شویم.
کاربرد ضمیر «خویش»
این ضمیر معمولاً در مکالمه‌های روزمره به کار نمی‌رود اما شاعران و نویسندگان در آثار خود از آن استفاده کرده‌اند. در این بخش با نقشهای دستوری این نوع از ضمایر مشترک آشنا می‌شویم. دقت کنید که اگر واژه «خویش» با معنای «خویشاوند» به کار برود، از ضمایر مشترک نیست. این واژه در صورتی ضمیری مشترک محسوب می‌شود که معنای ضمیر «خود» را بدهد.
جدول نقش های دستوری ضمیر «خویش»
نقشهای دستوری مختلفی که ضمیر «خویش» می‌پذیرد را در جدول زیر آورده‌ایم. برای هرکدام از آن‌ها نیز مثالی قرار داده‌ایم.
| نقش دستوری | مثال |
| نقش مفعولی | گر ز خویشان تو خوانم خویش را کشته باشم هم بز و هم میش را (پروین اعتصامی) |
| نقش متممی | خواهش مرهم ز دل ریش کن هرچه طلب می‌کنی از خویش کن (رهی معیری) |
| نقش مضاف‌الیه | من موی خویش را نه از آن می‌کنم سیاه تا باز نوجوان شوم و نو کنم گناه (رودکی) |
کاربرد ضمیر «خویشتن»
این ضمیر نیز به‌طور معمول در مکالمه‌های روزمره و محاوره کاربردی ندارد اما ادبای کلاسیک و جدید از این ضمیر در آثار خود استفاده کرده و می‌کنند. برای آشنایی با نقشهای دستوری این ضمیر، ادامه مطلب را مطالعه کنید.
جدول نقش های دستوری ضمیر «خویشتن»
در جدول زیر، کاربردهای این ضمیر را با مثال آورده‌ایم.
| نقش دستوری | مثال |
| نقش نهادی | کرده‌اند از بیهُشی بر خواندن من خنده‌ها خویشتن در هر مکان و هر گذر رقصیده‌اند (پروین اعتصامی) |
| نقش مفعولی | گر خویشتن به سیم فروشد عجب مدار کان سیم‌چهره لاله‌فروشی کند همی (رهی معیری) |
| نقش متممی | چنین گفت با خویشتن شهریار که گفتار هر دو نیاید به کار (فردوسی) |
| نقش مضاف‌الیه | یک در از جنت به روی خویشتن بگشاده است آنکه عمری داشت نیکو خلق و خوی خویش را (صابر همدانی) |
یادگیری ضمیر مشترک در فارسی هفتم با فرادرس
تا اینجا یاد گرفتیم ضمیر مشترک چیست و چه انواعی دارد. ضمایر در زبان فارسی به‌عنوان جانشین اسم استفاده می‌شوند. یعنی در جمله‌های مختلفی قرار می‌گیرند و نقشهای دستوری متفاوتی را می‌پذیرند. پس شناخت انواع ضمیر لازم است اما کافی نیست. به همین دلیل در این بخش، برخی از فیلم‌های آموزشی فرادرس را آورده‌ایم که در یادگیری ضمایر و نقشهای دستوری آن‌ها کاربردی هستند.
- فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هفتم فرادرس
- فیلم آموزش رایگان تشخیص ضمیر در فارسی فرادرس
- فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه نهم فرادرس
- فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دوازدهم فرادرس
- فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دهم فرادرس
- فیلم آموزش رایگان ضمایر فارسی هفتم فرادرس
همچنین برای یادگیری کل مباحث مختلف درس ادبیات در دوره متوسطه، می‌توانید از مجموعه آموزش زیر استفاده کنید.
حالا که یاد گرفتیم ضمیر مشترک چیست و چه کاربردهایی دارد، در ادامه با دیگر ضمایر فارسی و نقشهای دستوری زبان فارسی آشنا می‌شویم.
جدول توضیح نقش های دستوری ضمایر مشترک
در جدول زیر، نقشهای دستوری همه ضمایر مشترک را آورده‌ایم و درباره هرکدام از آن‌ها توضیحی مختصر داده‌ایم تا با آن‌ها بهتر آشنا شوید. همچنین برای هرکدام از آن‌ها یک مثال نیز قرار داده‌ایم.
پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری ضمایر مختلف و تشخیص آن‌ها از یکدیگر، فیلم آموزش رایگان تشخیص ضمیر در فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.
| نقش دستوری | توضیح | مثال |
| نقش نهادی | کل جمله توضیحی درباره آن است. | خویش بی‌صدا می‌رفت. |
| نقش مسندی | نسبتی که به نهاد جمله داده می‌شود. | تو خود هستی. |
| نقش مفعولی | فعل جمله بر روی آن انجام می‌شود. | خویشتن را نجات بده. |
| نقش متمم | بعد از حروف اضافه می‌آید و ابهام فعل را برطرف می‌کند. | از خویش می ترسم. |
| نقش تمیز | ابهام فعل‌هایی مانند «دانست، پنداشت و...» را برطرف می‌کند. | ما او را خود می‌دانیم. |
| نقش قید | کل جمله یا یکی از اجزای آن را مقید به زمان، حالت، مقدار و... خاصی می‌کند. | این کارها خود انجام نشدند. |
| نقش مضاف‌الیه | با کسره به اسمی دیگر اضافه می‌شود. | سر خویش را بالا بگیر. |
| نقش بدل | توضیحی اضافه درباره نهاد، مفعول و... (بین دو ویرگول می‌آید.) | من، خود، ماجرا را برایت می‌گویم. |
در مطلب زیر از مجله فرادرس درباره همه نقشهای دستوری زبان فارسی توضیح داده‌ایم و هرکدام از آن‌ها را با مثال بررسی کرده‌ایم.
دیگر انواع ضمیر
در جدول زیر، انواع ضمایر فارسی را آورده‌ایم. همچنین برای هرکدام از ضمایر، توضیحی کوتاه و مثال نیز قرار داده‌ایم.
| انواع | توضیح | مثال |
| ضمایر شخصی | پیوسته یا متصل | -َم، -َت، -َش، مان، تان، شان |
| جدا یا منفصل | من، تو، او، ما، شما، آن‌ها | |
| ضمایر مشترک | برای تمام صیغه‌ها | خود، خویش، خویشتن |
| ضمایر اشاره | برای اشاره کردن | این، آن، همین، همان‌قدر و... |
| ضمایر پرسشی | معنای پرسشی و بدون همراهی با اسمی دیگر | چه، چند، که، چندم، کدام و... |
| ضمایر تعجبی | معنای شگفتی و بدون همراهی با اسمی دیگر | چه، جب، وه، چه‌قدر، چگونه و... |
| ضمایر مبهم | معنای نامعلوم و بدون همراهی با اسامی دیگر | همه، هر، هرگونه، کسی، برخی و... |
نمونه سؤال ضمیر مشترک
حالا که یاد گرفتیم ضمیر مشترک چیست و با کاربردهای انواع آن آشنا شدیم، می‌توانید تمرین زیر را انجام دهید. برای انجام این تمرین، پاسخ درست مورد نظر خود در هر سؤال را انتخاب کنید و روی آن کلیک کنید. سپس گزینه «مشاهده جواب» را بزنید تا پاسخ درست نمایش داده شود. با انتخاب هر یک جواب درست، یک امتیاز می‌گیرید و امتیاز نهایی خود را بعد از پایان تمرین یعنی پاسخ دادن به همه پرسش‌ها و با زدن گزینه «دریافت جواب آزمون» مشاهده خواهید کرد.
۱. ضمایر مشترک، چه نوع ضمایری هستند؟
ضمایری که از آن‌ها هم برای جاندار و هم برای بی‌جان استفاده می‌کنیم.
ضمایر «من، تو، او، ما، شما و آن‌ها»، ضمیرهای مشترک هستند.
ضمایری که به طور یکسان برای هرکدام از شش صیغه قابل استفاده هستند.
ضمایری که مشابه دیگر ضمیرهای فارسی هستند.
۲. در کدام گزینه ضمیری مشترک وجود دارد؟
آن کتاب را از روی میز دوم کلاس بردار و به معلم بده.
هیچ‌کدام از وظایفش را به‌خوبی انجام نداده بود.
چرا او در این جشن شرکت نکرده است؟
غم خودش را در کتاب‌ها و فیلم‌ها پنهان می‌کرد.
واژه «خودش» در گزینه چهارم این سؤال، ضمیر مشترک است.
۳. کدام گزینه درست است؟
در زبان فارسی، اسم‌ها جانشین ضمایر مشترک هستند.
ضمایر مشترک مانند سایر ضمیرها در جمله‌های مختلف ایفای نقشهای دستوری مختلفی می‌کنند.
هرکدام از ضمیرهای مشترک می‌توانند همه نقشهای دستوری زبان فارسی را ایفا کنند.
در جمله «خودمان می‌دانستیم.» ضمیر مشترکی وجود ندارد.
۴. در کدام بیت، ضمیری از نوع مشترک وجود دارد؟
امشب ستایمت ای پری فردا ز گفتن بگذری
فردا زمین و آسمان در شرح تو باشد فنا
(مولانا)
ز برون کسی نیاید چو به یاری تو اینجا
تو ز خویشتن برون آ، سپهِ تتار بشکن
(شفیعی کدکنی)
کس نآمد از آن جهان که پرسم از وی
کاحوال مسافران دنیا چون شد
(خیام)
نسیم دوست می‌یابد دماغم
خیال گنج می‌بیند چراغم
(نظامی)
واژه «خویشتن» در گزینه دوم این سؤال، ضمیری مشترک است.
۵. در کدام گزینه هیچ نوع ضمیری از نوع مشترک وجود ندارد؟
نه دین از کفر بشناسم نه روز از شب که بگذارد
دمی افتم به فکر خویشتن یاد رخ و مویت
(صغیر اصفهانی)
نه سودای خودشان، نه پروای کس
نه در کنج توحیدشان جای کس
(سعدی)
ماه کنعانی من! مسند مصر آن تو شد
وقت آن است که بدرود کنی زندان را
(حافظ)
مرا در آسمان بردی به جای خانه پستم
کنون چون همت خویشم مکان در آسمان کردی
(قطران تبریزی)
۶. نقش دستوری ضمایر مشترک موجود در بیت زیر، در کدام گزینه درست آمده است؟
من او را دهم دختر خویش را
سپارم بدو لشکر خویش را
(فردوسی)
مفعول / مضاف‌الیه
مضاف‌الیه / مضاف‌الیه
مفعول / متمم
متمم / مفعول
۷. در کدام گزینه، ضمیری متفاوت با ضمایر موجود در دیگر گزینه‌ها وجود دارد؟
دلم از غم خونین است
روش بختم این است
(رهی معیری)
بزد دست وز دست، پیراهنش
بدرّید بر سیم پیکر تنش
(عیوقی)
گر اشک و آهم پیدا شود بگیرد پاک
ز چشم و از دل من، هفت کشور آتش و آب
(امیر معزی)
دستم نداد قوت رفتن به پیش یار
چندی به پای رفتم و چندی به سر شدم
(سعدی)
۸. در کدام گزینه ضمیری مشترک وجود دارد؟
«می‌پنداشتم که از خویشان من یا از همسایگان من کسی است.» (میبدی)
در سایه گل نشین که بسیار این گل
در خاک فرو ریزد و ما خاک شده
(خیام)
تا تو را دیدم رفت عقل و هوش من
می‌شود نزدیک منزل، کاروان از هم جدا
(صائب تبریزی)
من بی تو زندگانی، خود را نمی‌پسندم
کآسایشی نباشد بی‌دوستان بقا را
(سعدی)
۹. نقش دستوری همه ضمیرهای مشترک موجود در گزینه‌های زیر، مفعولی است به جز گزینه...؟
پیوسته است سلسله‌ی موج‌ها به هم
خود را شکسته هرکه دل ما شکسته است
(صائب تبریزی)
آن مار ابله خویش را بر خار می‌زد دم به دم
سوراخ سوراخ آمد او از خود زدن بر خارها
(مولانا)
می‌دان که وجود تو حجاب ره تُست
با خود منشین که هزمان خسته شوی
(ابوسعید ابوالخیر)
هزار سلطنت دلبری بدان نرسد
که در دلی به هنر خویش را بگنجانی
(حافظ)
۱۰. نقش دستوری ضمیر یا ضمایر مشترک موجود در بیت زیر، در کدام گزینه درست آمده است؟
آنکه بود دردمند پیش مسیحا رود
بگذرد از خویشتن بی من و بی ما رود
(صفای اصفهانی)
متمم / متمم
متمم / مفعول
مفعول
متمم
جدول خلاصه نکات ضمیر مشترک فارسی
در این مطلب از مجله فرادرس یاد گرفتیم ضمیر مشترک چیست و انواع آن را شناختیم. همچنین با کاربردها و نقشهای دستوری هرکدام از آن‌ها آشنا شدیم. در ضمن یادگیری این نوع ضمیر، دیگر ضمایر فارسی و نقشهای دستوری را نیز بررسی کردیم. در انتهای مطلب نیز پرسش‌هایی چهارگزینه‌ای طرح کردیم که با استفاده از آن‌ها تمرین کنید و میزان یادگیری خود را بسنجید. در جدول زیر، خلاصه‌ای از مهم‌ترین نکات بیان‌شده در این مطلب را آورده‌ایم اما برای یادگیری درست و کامل مبحث ضمایر مشترک، حتماً کل مطلب را مطالعه کنید.
| ۱. ضمایر مشترک | ضمایر قابل استفاده برای هر شش صیغه شخص و شمار |
| ۲. انواع ضمیرهای مشترک | خود / خویش / خویشتن |
| ۳. کاربردهای ضمیر «خود» | نهاد: خود آمدم. |
| مسند: من خودم هستم. | |
| مفعول: خودت را از توهم خارج کن. | |
| متمم: آدم که از خودش فرار نمی‌کند. | |
| تمیز: او من را خویشتن می‌پنداشت. | |
| قید: این لباس‌ها خود اتو نشده‌اند. | |
| مضاف‌الیه: دل خودت را با او صاف کن. | |
| بدل: او خودش برای انجام این کار داوطلب شده است. | |
| ۴. کاربردهای ضمیر «خویش» | مفعول: خویش را بیهوده آزار مده. |
| متمم: از خویش هم می‌ترسید. | |
| مضاف‌الیه: می‌توانی با دست‌های خویش زیبایی بیافرینی. | |
| ۵. کاربردهای ضمیر «خویشتن» | نهاد: خویشتن خطا می‌کردند. |
| مفعول: خویشتن را بشناس. | |
| متمم: مدتی از خویشتن هم فاصله بگیر. | |
| مضاف‌الیه: باید از قلب و روح خویشتن محافظت کنیم. | |
| ۶. دیگر انواع ضمایر | ضمایر شخصی، ضمایر اشاره، ضمایر پرسشی، ضمایر تعجبی، ضمایر مبهم |
