نحوه تشخیص مفعول در شعر با مثال و تمرین
بهترین راه برای تشخیص آن، قرار دادن پرسش «چه کسی / چهچیزی را؟» قبل از فعل جمله است. مفعول آن واژه یا عبارتی است که فعل جمله بر روی آن واقع یا انجام میشود. برای مثال اسم «غذا» مفعول جمله «علی غذا را آورد.» است. مفعول از نظر دستور معیار، بین فاعل و فعل قرار دارد و نشانههایی چون «را» مفعولی میگیرد. اما در شعر که به شیوهای بلاغی سروده میشود، جای اجزای جمله از حالت عادی خود خارج میشود و ممکن است شناسایی نقشهای دستوری را مشکل کند. در این مطلب از مجله فرادرس، مراحل نحوه تشخیص مفعول در شعر را با مثالهای مختلفی یاد میگیریم.
همچنین نقش مفعول در جمله را بررسی میکنیم و روش شناسایی فاعل جمله را نیز توضیح میدهیم. شرایط وجود نشانههای مفعولی مانند «را» و «ی» نکره را نیز در جملههای مختلف بیان میکنیم. در انتهای مطلب نیز پرسشهایی چهارگزینهای طرح کردهایم که با پاسخ دادن به آنها، تمرین کنید و میزان یادگیری خود را نیز افزایش دهید.
نحوه تشخیص مفعول در شعر
ازآنجاکه جای اجزای جمله در اشعار، متفاوت با شیوه عادی است، تشخیص نقشهای دستوری آن نیز با جملههای عادی تفاوت دارد. نحوه تشخیص مفعول در شعر چنین است که ابتدا مصرع یا بیت را به شیوه عادی و معیار امروزی مینویسیم و سپس قبل از فعل جمله، پرسش «چهچیزی / چه کسی را؟» قرار میدهیم. پاسخ این سؤال، مفعول جمله ما است. البته تشخیص مفعول، نکتههای مهم دیگری نیز دارد که در ادامه مطلب، همه آنها را توضیح میدهیم.
پیشنهاد میکنیم برای یادگیری نقش مفعول و شناسایی آن، فیلم آموزش رایگان مفعول در فارسی فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آوردهایم.
جدول مراحل تشخیص مفعول در شعر
در جدول زیر، مراحل شناسایی مفعول در شعر را آوردهایم و این مراحل را بر روی یک مثال نیز طی کردهایم تا آنها را بهتر درک کنید.
یوسف ما ز تهیدستی خلق آگاه است
به چه امید به بازار رساند خود را
(صائب تبریزی)
مراحل تشخیص مفعول در شعر | در مثال |
۱. نوشتن بیت یا مصرع مطابق با دستور زبان معیار | به چه امیدی خود را به بازار رساند (برساند)؟ |
۲. یافتن فعل جمله | «رسانَد» |
۳. اطمینان از خاص بودن فعل جمله (اسنادی نبودن) | این فعل معنای انجام عمل خاص «رساندن» را میدهد و اسنادی نیست. |
۴. اطمینان از گذرا به مفعول بودن فعل خاص | این فعل برای کامل شدن معنای خود به چیزی نیاز دارد که عمل «رساندن» رویش انجام شود پس گذرا به مفعول است. |
۵. گذاشتن پرسش «چهچیزی / چه کسی را؟» قبل از فعل جمله | «چهچیزی / چهکسی را رساند؟» |
۶. یافتن پاسخ پرسش مرحله قبل در جمله | خود (خود را رساند.) |
۷. مفعول، پاسخ همان سؤال است. | واژه «خود»، مفعول این مصرع است. |
در ادامه، نکاتی که برای سپری کردن مراحل جدول بالا لازم است را با هم یاد میگیریم.
تشخیص فعل در شعر
فعلها واژههایی هستند که معنا و ساختار جمله بدون آنها کامل نمیشود. البته شبهجملهها، عبارتهای بدون فعلی هستند که معنای یک جمله با فعل و کامل را منتقل میکنند اما در اینجا با آنها سروکار نداریم. فعلها از «بن ماضی یا مضارع + شناسه صیغه» ساخته میشوند. در جدول زیر، انواع فعلهای فارسی را آوردهایم تا با ساختارهای آنها آشنا شوید و بتوانید آنها را در جملهها شناسایی کنید.
انواع فعل فارسی | ساختار | مثال |
ماضی ساده | بن فعل ماضی + شناسه (-َم، ی، -َد، یم،ید، -َند) | گفتم |
ماضی استمراری | می + ماضی ساده | میگفتم |
ماضی مستمر | ماضی ساده «داشتن» + ماضی استمراری | داشتم میگفتم |
فعل ماضی نقلی | صفتهای مفعولی + ام، ای، است، ایم،اید، اند | گفتهام |
ماضی نقلی مستمر | می + ماضی نقلی | میگفتهام |
ماضی مستمر نقلی | ماضی نقلی «داشتن» + ماضی نقلی مستمر | داشتهام میگفتهام |
ماضی التزامی | صفت مفعولی + مضارع ساده «باشیدن» | گفته باشم |
فعل ماضی بعید | صفت مفعولی + ماضی ساده «بودن» | گفته بودم |
فعل ماضی ابعد | صفت مفعولی + ماضی نقلی «بودن» | گفته بودهام |
مضارع ساده | بن فعل مضارع + شناسه | گویَم |
مضارع اخباری | می + بن مضارع + شناسه | میگویم |
مضارع مستمر | مضارع ساده «داشتن» + فعل مضارع اخباری | دارم میگویم |
مضارع التزامی | «بـ» + بن مضارع + شناسه | بگویم |
افعال آینده | مضارع ساده «خواستن» + بن ماضی | خواهم گفت |
افعال مجهول | صفت مفعولی + فعل معین «شدن» + شناسه | گفته شد |
نکته: در تمام فعلهایی که در ساختار آنها فعل کمکی وجود دارد، برای بررسی مواردی چون اسنادی یا تام بودن فعل و گذرا یا ناگذر بودن آن، باید فعل اصلی را مبنا قرار بدهیم نه فعل کمکی.
فعل اسنادی و تام
در یکی دستهبندی کلی، افعال به دو نوع اسنادی و خاص تقسیم میشوند. در جدول زیر، تفاوت افعال اسنادی یا ربطی با افعال خاص یا تام را آوردهایم.
پیشنهاد میکنیم برای یادگیری انواع افعال فارسی و قواعد آنها، فیلم آموزش رایگان فعل در فارسی فرارس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر پایین آوردهایم.
فعل تام | فعل اسنادی |
بیان انجام یا وقوع کاری خاص | فقط ویژگی و صفتی را به نهاد جمله نسبت میدهد. |
مصادیق نامحدود | مصادیق محدود |
اجزای جمله: فاعل + مفعول / متمم / تمیز + فعل | اجزای جمله: نهاد + مسند + فعل |
مثال: هر فعلی با دلالت بر انجام کاری خاص / رفت، ماند، برد و... | است، بود، شد، گشت، گردید |
نکته: همانطور که در جدول بالا مشاهده کردید، فقط افعال خاص میتوانند مفعول بپذیرند. پس اگر فعل جمله، اسنادی بود نباید به دنبال یافتن مفعول باشیم.
مثال فعل تام
در کادر زیر، نمونهای از جمله دارای فعل تام یا خاص را آوردهایم. اجزای اصلی این جمله را نیز در جدول پایین مشخص کردهایم. فعلهای تام، متناسب با گذرا یا ناگذر بودن، اجزای متفاوتی میپذیرند که در ادامه مطلب، حالتهای مختلف آن را بررسی خواهیم کرد.
ز کوی یار میآید نسیم باد نوروزی
از این باد ار مدد خواهی، چراغ دل برافروزی
(حافظ)
فاعل | متمم | فعل تام |
نسیم باد نوروزی | کوی یار | میآید |
مثال فعل اسنادی
در مصرع اول بیت زیر، یک جمله اسنادی وجود دارد که اجزای آن را در جدول پایین، مشخص کردهایم.
سرو چمن پیش اعتدال تو پست است
روی تو بازار آفتاب شکسته است
(سعدی)
نهاد (مسندالیه) | مسند | فعل اسنادی |
سرو چمن | پست | است |
نکته: اگر فعل اسنادی «شد» در جایی معنای «رفتن» بدهد، فعل تام است نه فعل اسنادی. همچنین فعلهای «گشت و گردید» اگر معنای «چرخیدن» بدهند، فعل تام و خاص هستند.
فعل گذرا و ناگذر
فعلها از نظر نیاز داشتن به جزئی دیگر جز فاعل یا نهاد، به دو دسته ناگذر (لازم) و گذرا (متعدی) تقسیم میشوند. فعلهای ناگذر برای کامل شدن معنای خود فقط به نهاد یا فاعل نیاز دارند. فعلهای گذرا، متناسب با معنای خود، علاوه بر فاعل به مفعول، متمم، تمیز یا یکی از اینها احتیاج دارند. حالتهای مختلف افعال گذرا و ناگذر را درجدول زیر و با مثال آوردهایم.