فرادرس
را فک اضافه چیست و چگونه آن را تشخیص دهیم؟ + مثال و تمرین
«فک اضافه» در دستور زبان، حذف کسر اضافه بین مضاف و مضافالیه است. فک اضافه در زبان فارسی به دو شکل اتفاق می‌افتد. یکی از این روش‌ها استفاده از «را فک اضافه» است. در این مطلب به زبان ساده تمامی عناصر این تعریف از جمله مضاف، مضافالیه و فک اضافه را خواهیم شناخت و با کمک مثال‌هایی از ادبیات فارسی، نشان می‌دهیم که را فک اضافه چیست و چه کاربردی دارد.
مضاف و مضافالیه چیست؟
پیش از آنکه فک اضافه و رای فک اضافه را به شما معرفی کنیم، باید «مضاف و مضافالیه» را بشناسیم. به همین منظور به ترکیب‌های زیر دقت کنید.
مدادِ علی
***
دستِ مادر
***
دستِ روزگار
***
کوهِ سهند
***
کوهِ سبلان
***
مدیرِ دبستان
در ترکیب‌های بالا واژه اول به‌نحوی به واژه دوم وابسته است. مثلاً در «مدادِ علی» مداد متعلق به علی است، در «دستِ روزگار» دست به روزگار نسبت داده شده است و در «مدیرِ دبستان» مدیر به دبستان نسبت داده شده است. به‌عبارت بهتر واژه دوم توضیحی درباره واژه اول داده است. با توجه به‌این توضیحات در ادامه «اضافه»، «مضاف» و «مضافالیه» را توضیح می‌دهیم.
- آمدن اسم یا کلمه جانشین آن را، به دنبال اسمی که کسره دارد، اضافه می‌گوییم.
- کلمه نخست اسم کسره‌دار است که به اسم دیگری نسبت داده می‌شود و مضاف نامیده می‌شود.
- کلمه دوم، اسم یا جانشین اسم است و به‌دنبال کلمه کسره‌دار دیگری می‌آید و مضاف به‌آن نسبت داده می‌شود. این اسم را مضافالیه می‌نامند.
نکته: مضافالیه همیشه اسم نیست، بلکه گاهی ضمیر یا صفت جانشین اسم است. در جمله‌های زیر این کاربرد را مشاهده می‌کنید.
کتاب او را گرفتم.
***
کتاب همایی را گرفتم.
با توجه به توضیحات بالا در جدول زیر ترکیبات اضافی را مشاهده می‌کنید.
| ترکیبات اضافی و نقش اجزا | |
| مضاف | مضافالیه |
| مداد | علی |
| دست | مادر |
| دست | روزگار |
| کوه | سهند |
| کوه | سبلان |
| مدیر | دبستان |
فک اضافه چیست؟
به ترکیب‌های زیر توجه کنید.
پدرزن
***
مادرزن
***
برادرزن
***
خواهرزن
***
مادرشوهر
***
برادرشوهر
***
سردر
***
صاحبخانه
***
صاحبدل
با دقت در هرکدام از واژه‌های بالا متوجه می‌شویم میان کلمه اول و کلمه دوم کسره‌ای وجود داشته که حذف شده است. برای مثال «پدرزن» در اصل «پدرِ زن»، «صاحبدل»، «صاحبِ دل» و «صاحبخانه»، «صاحبِ خانه» بوده است. در این موارد جای مضاف و مضافالیه هیچ تغییری نکرده و فقط کسره حذف شده است. در این صورت میگویند «فک اضافه» شده است.
حال به ترکیبات زیر توجه کنید.
روم سیاه
***
بوش خوب است.
***
پاش درد می‌کند.
این ترکیب‌ها در عبارت‌های عامیانه استفاده می‌شوند. در اصل چون واژه‌های نخست به «و» یا «ا» ختم شده‌اند، باید یک «ی» میانجی داشته باشند، اما به‌خاطر راحتی در تلفظ این «ی» حذف شده و واژگان نخست به ضمایر متصل وصل شده‌اند.
گاهی در ضرورت شعر هم کسره اضافه حذف می‌شود که در ادامه مثال‌هایی از آن را می‌بینیم.
اول شب بوحنیفه درگذشت
شافعی آخر شب از مادر بزاد
(خاقانی)
چو اول شب آهنگ خواب آورم
به تسبیح نامت شتاب آورم
(نظامی)
زدن خاک در دیده جوهری
همه خانه یاقوت اسکندری
(نظامی)
تویی کآفریده ز یک قطره آب
گهرهای روشن‌تر از آفتاب
(نظامی)
جهان جوی را بنده فرمان شدند.
(نظامی)
همه عمر برندارم سر از این خمار مستی
(سعدی)
گلدسته بی تو در نظرش دسته تیر نیست.
(کلیم)
نخندد غنچه ای در باغ عاشق تا که نشنیده
ز تنگی یک تبسم وز پس دیوار باغ او
(واله هروی)
را فک اضافه چیست؟
فک اضافه به دو شکل اتفاق می‌افتد؛ غیر از آن روشی که در مثال‌های بالا توضیح دادیم، روش دیگری هم هست و آن این است که مضافالیه بر مضاف مقدم و کسره اضافه حذف شود. در چنین مواردی، در جمله حرف اضافه «را» می‌آید که به آن «را فک اضافه» میگویند. مثلاً در جمله «مادر را دلْ سوزد و دایه را دامنْ» این اتفاق رخ داده است. لازم به ذکر است «را فک اضافه» یکی از «انواع را در فارسی» است و در زبان فارسی «را» نقش‌های دیگری هم دارد. در جدول زیر با جدا کردن ارکان ترکیب اضافی جابه‌جایی مضاف و مضافالیه و را فک اضافه را مشاهده می‌کنید.
| ارکان اضافی در «مادر را دلْ سوزد و دایه را دامنْ» | ||
| مضافالیه | رای فک اضافه | مضاف |
| دل | را | مادر |
| دلِ مادر | ||
| دامن | را | دایه |
| دامنِ دایه | ||
را فک اضافه بسیار در متون کهن و شعر دیده می‌شود. برای مثال می‌توانید نمونه زیر را مشاهده کنید.
یاد باد آن که سر کوی توام منزل بود
دیده را روشنی از نور رخت حاصل بود
(حافظ)
برای تشخیص را فک اضافه خوب است ابتدا به زبان امروز شعر یا متن کهنی که می‌خوانید را برگردانید. در شعر بالا معنی این است: «روشنیِ دیده از نور رخت حاصل می‌شد.» در این جمله به‌سادگی ترکیب اضافی «روشنیِ دیده» را با کسره می‌بینید و متوجه خواهید شد، را در این ترکیب از جنس فک اضافه است.
اما در شعر معاصر هم نمونه‌هایی از کاربرد «را فک اضافه» دیده می‌شود. برای مثال سهراب سپهری نیز در شعر زیر از آن استفاده کرده است.
و اگر جا پایی دیدیم، مسافر کهن را از پی برویم.
(سهراب سپهری)
با معنی کردن شعر به‌آسانی ترکیب اضافی را پیدا می‌کنیم: «از پیِ مسافر کهن برویم.» بنابراین در این شعر هم «را» نقش‌نمای فک اضافه است.
در مثال‌های زیر نیز می‌توانید ببینید که را فک اضافه چیست و چقدر به زیبایی ترکیب اضافی در شعر خدمت کرده است.
پادشاهی او راست زیبنده
خدایی او راست درخورنده
( معنی شعر عطا ملک جوینی این است که پادشاهی زیبندهِ او است و خدایی درخورندهِ اوست.)
ای برادر! مرا دست باز بند و پالهنگ در گردن افکن.
(معنی این ترکیب اضافی از سمک عیارِ فرامرز بن خداداد این است که دستِ من باز بند.)
مرا مادرم نام مرگ تو کرد
زمانه مرا پتک ترگ تو کرد
(معنی مصرع اول بیت بالا از فردوسی این است که مادرم نامِ من مرگ تو کرد.)
مرا بود نوبت، برفت آن جوان
ز دردش منم چون تن بی روان
(معنی ترکیب اضافی بالا از فردوسی این است که نوبتِ من بود.)
آوخ که پست گشت مرا همت بلند
زنگار غم گرفت مرا طبع غم‌زدای
(معنی ترکیب اضافی بیت بالا از مسعود سعد در مصرع اول همتِ بلند و در مصرع دوم طبع غم‌زدایِ من است.)
کسی را که همت بلند اوفتد
مرادش کم اندر کمند اوفتد
(معنی ترکیب اضافی مصرع اول بیت بالا همتِ کسی است.)
هرکه را طبع در نظم شعر راسخ شد، و سخنش هموار گشت روی به علم شعر آرد و عروض بخواند.
(هرکه را طبع از چهار مقاله نظامی عروضی «طبعِ هر که است».)
آری هرکه را پای به گنج سعادت فرو رود.
(هرکه را پای در مرزبان نامه سعدالدین وراوینی یعنی «پایِ هرکه».)
تا خواننده را میل طبع به مطالعه ظاهر آن کشش کند.
(معنی عبارت برجسته شده از مرزبان نامه سعدالدین وراوینی «میل طبع خواننده» است.)
سوالات متداول
برای درک بهتر مطلب «را فک اضافه چیست و چگونه آن را تشخیص دهیم؟» در ادامه این مطلب به تعدادی از پرسش‌های رایج در این خصوص پاسخ داده‌ایم.
را فک اضافه چیست؟
در زبان فارسی وقتی مضافالیه بر مضاف مقدم و کسره اضافه حذف شود و در ترکیب حرف اضافه «را» بیاید، به آن «را فک اضافه» میگویند. مانند را در «دیده را روشنی» که در اصل ترکیب اضافی، «روشنی دیده» بوده است.
چگونه ترکیب اضافی را از ترکیب وصفی تفکیک کنیم؟
از راههای تشخیص ترکیب اضافی از وصفی میتوان به اضافه کردن «ی» یا «این» و «آن» به ترکیب اشاره کرد. بین صفت و موصوف می‌توانیم «ی» بگذاریم، مانند «باغی زیبا». اما بین مضاف و مضافالیه نمی‌توانیم «ی» بگذاریم؛ مانند «صاحبی خانه» که نادرست و نامانوس است. «این» و «آن» برعکس عمل می‌کند. می‌توانیم بگوییم «صاحب این یا آن خانه» اما نمی‌توانیم بگوییم «باغ آن زیبا».
تمرین برای را فک اضافه
برای ارزیابی عملکرد خود در رابطه با مطلب «را فک اضافه چیست و چگونه آن را تشخیص دهیم؟» می‌توانید از تمرین‌هایی که در ادامه در اختیار شما قرار گرفته است استفاده کنید. آزمون اول شامل ۴ سؤال است و پس از پاسخ دادن به تمامی پرسش‌ها و ظاهر شدن دکمه «دریافت نتیجه آزمون»، می‌توانید نمره عملکردتان را مشاهده کنید و جواب‌های درست و نادرست را نیز ببینید. پاسخ سؤالات نیز بعد از هر آزمون آمده است.
تمرین اول
گزینه درست را انتخاب کنید.
۱. در کدام گزینه ترکیب مضاف و مضافالیه وجود دارد؟
بلند آسمان
کهن بوم
جهان پهلوان
زنده یاد
۲. در کدام گزینه ترکیب مضاف و مضافالیه می‌بینید؟
دیو سپید
سپاه بزرگ
جستجوی فراوان
رخش رستم
۳. کدام یک از ترکیب‌های زیر اضافی است؟
باغ سرسبز
شمشیر بران
کتاب قطور
کتاب فارسی
۳. کدام گزینه ترکیب اضافی نیست؟
گل زیبا
ساحل دریا
صاحب مغازه
کفش علی
تمرین دوم
در جمله‌های زیر مضاف و مضافالیه و را فک اضافه را معین کنید.
سوال ۱: چون به سختی در بمانی تن به عجز مده
دشمنان را پوست برکن، دوستان را پوستین
(گلستان سعدی)
سوال ۲: ای مرغ سحر عشق ز پروانه بیاموز
کان سوخته را جان شد و آواز نیامد
(گلستان سعدی)
سوال ۳: بس فراخست حرص را میدان
سخت تنگست رزق را روزن
(جمال‌الدین عبدالرزاق)
سوال ۴: آب را به برابری گرم کرد و به توسط گرمی جذب به مدتی دراز، تا زمین را یک ربع برهنه شد.
(چهار مقاله، نظامی عروضی)
سوال ۵: بهر ثواب تیر بلا را سپر شوند
بازوی صبر تو کشد الحق چنین کمان
(جمال‌الدین عبدالرزاق)
سوال ۶: این را نسخت درست نیست.
(تاریخ بیهقی)
سوال ۷: بیا تا گل برافشانیم و می در ساغر اندازیم
فلک را سقف بشکافیم و طرحی نو دراندازیم
(حافظ)
سوال ۸: آن زن را دل به نور معرفت گشاده شد.
سوال ۹: چون آن درویش را نظر بر وی افتاد.
جمع‌بندی
در این مطلب دانستیم ترکیب اضافی یعنی مضاف و مضافالیه چیست، فک اضافه در زبان فارسی چگونه اتفاق می‌افتد، رای فک اضافه چه نقشی دارد و با بررسی نمونه‌های متعدد در شعر و نثر فارسی، تاثیر این مقوله دستوری را بر کلام فارسی مشاهده کردیم.
بسیار عالی؛ سپاسگزاریم از توجه‌تان به فارسی.
با سلام و عرض ادب
متشکریم از همراهی شما با مجله فرادرس.
فوق العاده بود, دستتون دردنكنه, تشکر!
سلام و عرض ادب و احترام
متشکریم از همراهی شما با مجله فرادرس.