جمع مکسر در عربی — نحوه ساخت + مثال

در آموزش‌های پیشین مجله فرادرس، با انواع فعل در عربی آشنا شدیم. همچنین، به برخی از اسم‌ها، از قبیل اسم فاعل، اسم مفعول و اسم مبالغه پرداختیم. در این آموزش، مطالبی را درباره جمع مکسر در عربی بیان می‌کنیم و نحوه ساخت آن را همراه با مثال‌هایی بررسی خواهیم کرد.

در زبان عربی دو نوع اسم جمع دارد: جمع سالم و جمع مکسر. به جمع‌هایی که بر اساس فرمول یا الگوی ثابتی تشکیل می‌شوند، «جمع سالم» می‌گویند. در مقابل، جمع‌هایی را که بدون قاعده تشکیل می‌شوند، «جمع مکسر» می‌نامیم. جمع‌ها همچنین به جمع قاعده‌مند و جمع بی‌قاعده طبقه‌بندی می‌شوند. در ادامه با جمع سالم و جمع مکسر در عربی آشنا می‌شویم.

جمع سالم در عربی

جمع سالم یا جمع قاعده‌مند با افزودن پسوند به اسم مفرد به وجود می‌آید. پسوند اسم مذکر و مؤنث متفاوت است.

در اسامی مذکر، بر آخرین حرف مفرد، مصوت ضمه (__ُ_) و سپس پسوندِ «ونَ» یا «ین»اضافه می‌شود. برای مثال، مُؤْمِنٌ به مُؤْمِنُوْنَ تبدیل می‌شود. به این جمع، «جمع مذکر سالم» گفته می‌شود. در اسامی مؤنث که به «ة» ختم می‌شوند، «ة» حذف و پسوند «اتٌ» اضافه می‌شود. برای مثال، مُؤْمِنَةٌ به مُؤْمِنَاتٌ تبدیل می‌شود. این جمع را «جمع مؤنث سالم» می‌نامیم.

چند مثال از نحوه تشکیل جمع مذکر سالم در ادامه آورده شده است:

• مُعَلِّم ← مُعَلِّمُون/مُعَلِّمِین
• مُسَافِر ← مُسافِرُون/مُسافِرِین
• مُسلِم ← مُسلِمُون/مُسلِمِین

مثال‌هایی از روش تشکیل جمع مؤنث سالم در ادامه بیان شده است:

• مُعَلِّمَة ← مُعَلِّمات
• جَنَّة ← جَنَّات
• مَكتَبَة ← مَكتَبَات

جمع مکسر در عربی

در تشکیل جمع مکسر، ریشه کلمه مفرد شکسته می‌شود یا حرف یا حروفی به آن اضافه می‌شود یا از آن کم می‌شود. هیچ فرمول ثابتی برای تشکیل جمع مکسر وجود ندارد. البته می‌‌توان برای تعدادی از آن‌ها اوزانی را بیان کرد که در ادامه با آن‌ها آشنا می‌شویم. جمع‌ سالم اغلب از صفت‌ تشکیل می‌شود، در حالی که جمع شکسته بیشتر از اسم‌ ساخته می‌شود.

مکسر در لغت به‌معنی شکسته است. این نوع جمع را مکسر یا شکسته می‌گویند زیرا مفرد آن حفظ نمی‌شود و به‌تعبیری می‌شکند. شکستگی‌ مفرد شامل تغییر حرکات و افزودن حرف یا حذف حروف است. برای مثال، کلمه «کتاب» را در نظر بگیرید. جمع آن «كُتُب» است كه سه حرف از حروف ريشه مفرد (یعنی ك، ت، ب) در آن حفظ شده است. اما «الف» حذف شده است و حرکات کسره و فتحه در «کِتاب» به ضمه در «کُتُب» تبدیل شده‌اند. به‌عنوان یک مثال دیگر، کلمه «قَلْب» را در نظر بگیرید. این کلمه سه حرف ریشه دارد که در جمع آن (یعنی قُلُوْب) حفظ می‌شود. اما می‌بینیم که حرکات دو حرف اول از فتحه و سکون به ضمه تغییر می‌کنند. علاوه بر این، حرف «و» به مفرد اضافه می‌شود.

همان‌طور که در بخش قبل دیدیم، این نوع تکسیر (شکستگی) یا تغییر در جمع مذکر و مؤنث اتفاق نمی‌افتد. برای مثال کلمه‌های مُهَنْدس و مُهَنْدِسَة را در نظر بگیرید. هنگام تبدیل آن‌ها به جمع، هیچ تغییری در شکل مفرد اتفاق نمی‌افتد و اضافه شدن یا حذف حروف رخ نمی‌دهد، بلکه تنها پسوند جمع به انتهای آن‌ها افزوده می‌شود. بدین ترتیب است که جمع این کلمه‌ها، به‌ترتیب، مُهَنْدِسُوْن و مُهَنْدِسَات خواهد بود.

انواع جمع مکسر در عربی

جمع مکسر در عربی به دو دسته تقسیم می‌شود: جمع قِلّه (جَمْعُ القِلَّة) و جمع کَثره (جَمْعُ الکَثْرَة)، جمه قلّه، همان‌گونه که نامش نشان می‌دهد برای تعداد اندکی، یعنی از سه تا ده تا بیان می‌شود. جمع کثره نیز، همان‌طور که از نامش پیداست، برای سه تا بی‌نهایت به کار می‌رود. بی‌قاعده بودن و پیچیدگی جمع مکسر با استفاده از معیار ریخت‌شناسی تا حد زیادی برطرف می‌شود. در واقع، بیان اوزان به جمع آن‌ها کمک می‌کند.

وزن‌های جمع مکسر قلّه

برای جمع قلّه، چهار الگوی صرفی اصلی وجود دارد: أَفْعُل، أَفْعال، أفْعِلَة و فِعْلَة.

أَفْعُل

هر اسم مفردى كه بر وزن فَعْل باشد و عین‌الفعل آن حرف عله (و، ا، ی) نباشد و فاء‌الفعل آن «و» نباشد و حرف سوم آن مضاعف (یعنی حرف با تشدید) نباشد، جمع آن بر وزن أَفْعُل خواهد بود. جدول زیر مثال‌هایی را نشان می‌دهد.

أَفْعال

اسامی‌ سه‌صامتی زیر بر وزن أَفْعال جمع بسته می‌شوند:

۱. اسم‌هایی که در آن‌ها عین‌الفعل (یعنی حرف دوم ریشه) حرف عله (ا، و، ی) است. جدول زیر مثال‌هایی را نشان می‌دهد.

2. اسم‌هایی که در آنها فاء‌الفعل «و» است. جدول زیر مثال‌هایی را نشان می‌دهد.

۳. اسم‌هایی که در آن‌ها دو حرف آخر مضاعف است، یعنی تشدید دارد. در جدول زیر مثال‌هایی از جمع این اسامی آورده شده است.

۴. اسم‌هایی که در آن‌ها عینُ‌الکَلِمَة علامتی غیر از سکون دارد، مانند جدول زیر.

أَفْعِلَة

اسم‌های چهارحرفی که حرف آخر آن‌ها «ا»، «و» یا «ی» است، جمع مکسر بر وزن أَفْعِلَة دارند، مانند مثال‌های جدول زیر.

وزن‌های جمع مکسر کثره

برای جمع مکسر ثره، حدود بیست‌و‌پنج الگو وجود دارد که رایج‌ترین آن‌ها را توضیح خواهیم داد.

فُعْل

هر صفتی که مفرد آن بر وزن أَفْعَل یا فَعْلاء باشد، جمع آن بر وزن فُعْل بیان می‌شود، مانند مثال‌های زیر.

نکته: اگر عینِ «أَفْعَل» حرف «ی» باشد، مانند «أَبْیَض»، آنگاه فاء جمع باید به‌جای ضمه کسره داشته باشد. بنابراین، جمع أَبْیَض و بَیْضاء کلمه «بِیْض» خواهد بود.

فُعَل

اسم‌هایی که بر وزن فُعْلَة هستند و صفاتی که بر وزن فُعْلَی بیان می‌شوند، جمعشان بر وزن فُعَل خواهد بود. جدول زیر چند مثال از این جمع مکسر در عربی را نشان می‌دهد.

فِعَل

اگر اسمی بر وزن فِعْلَة باشد، جمع آن بر وزن فِعَل خواهد بود. در جدول زیر چند مثال آورده شده است.

فَعَلَة

اگر اسم مذکر انسان بر وزن فَاعِل باشد، جمع آن بر وزن فَعَلَة بیان می‌شود. جدول زیر چند مثال را نشان می‌دهد.

فُعْلَى

اگر صفتی دلالت بر درد یا مصیبت داشته باشد و بر وزن فَعِیْل بیان شود، جمع آن بر وزن فَعْلَی خواهد بود. جدول زیر چند مثال از این نوع جمع مکسر در عربی را نشان می‌دهد.

فِعَال

جمع اسم‌ها و صفت‌هایی که در ادامه بیان می‌شوند، بر وزن فِعال است.

1. اسم‌ها و صفت‌هایی که عین آن‌ها «ی» نیست و بر وزن فَعْل یا فَعْلَة هستند، مانند مثال‌هایی که در جدول زیر آورده شده است.

۲. اسم‌هایی که لام آن‌ها نه حرف عله است و نه مضاعف و بر وزن فَعَل یا فَعَلَة هستند. جدول زیر چند نمونه از این نوع جمع مکسر در عربی را نشان می‌دهد.

۳. اسم‌هایی که بر وزن فِعْل یا فُعْل هستند، مانند مثال‌های جدول زیر.

۴. صفاتی که لام آن‌ها از حروف عله نیست و بر وزن فَعِیْل یا فَعِیْلَة هستند. جدول زیر چند مثال از این دسته را نشان می‌دهد.

۵. صفاتی که بر وزن فَعْلَان، فَعْلَی یا فَعْلَانة هستند و حرف عله در آن‌ها وجود ندارد، مانند مثال‌های جدول زیر.

فُعُوْل

اگر اسم بر یکی از وزن‌های فَعْل، فِعْل، یا فُعْل باشد، جمع آن بر وزن فُعُوْل خواهد بود، مانند مثال‌های جدول زیر.

تطابق اسم جمع و صفت

توجه به این نکته ضروری است که صفت‌ و اسم‌ در جنس و عدد با یکدیگر همخوانی دارند. بنابراین، اگر اسم جمع باشد، صفت نیز باید جمع باشد.

• البَنَاتُ ذَکیَّاتٌ (دختران باهوش)
• الأَولَادُ أَذكِياءٌ (پسران باهوش)
• هٰؤلَاء إِخوَانٌ (آن‌ها برادر هستند)
• هٰؤلَاء أَخَوَاتٌ (آن‌ها خواهر هستند)

با این حال، قوانین برای اشیای غیرانسان متفاوت است. شکل جمع برای این اشیا از نظر دستوری به‌عنوان مفرد مؤنث در نظر گرفته می‌شود.

• البُیُوتُ صَغِیرَةٌ (خانه‌های کوچک)
• أَشجَارٌ طَوِیلةٌ (درختان بلند)
• أَسمَاكٌ كَبِيرَة (ماهی‌های بزرگ)
• أَنْهَارٌ جَارِیَةٌ (رودهای جاری)
• أزهَارٌ جَمِیلَةٌ (گل‌های زیبا)
• شَبابِيكٌ نَظِيفَةٌ (پنجره‌های پاکیزه‌)
• طُيُورٌ رَائعَةٌ (پرندگان شگفت‌انگیز)

مثال جمع مکسر در عربی

در ادامه، الگوهای رایج ساخت جمع مکسر در عربی را آورده‌ایم.

فُعَّالٌ:

• طَالِبٌ ← طُلاَّبٌ
• عَامِلٌ ← عُمَّالٌ
• تَاجِرٌ ← تُجَّارٌ

فِعَالٌ: 

• جَبَلٌ ← جِبَالٌ
• كَبِيْرٌ ← كِبَارٌ
• رَجُلٌ ← رِجَالٌ

أَفْعَالٌ: 

• قَلَمٌ ← أَقْلاَمٌ
• وَلَدٌ ← أَوْلاَدٌ
• زَوْجٌ ← أَزْوَاجٌ

فُعُوْلٌ:

• ضَيْفٌ ← ضُيُوْفٌ
• قَلْبٌ ← قُلُوْبٌ
• بَيْتٌ ← بُيُوْتٌ

فِعْلَةٌ:

• أَخٌ ← إِخْوَةٌ
• فَتًى ← فِتْيَةٌ

فُعُلٌ:

• كِتَابٌ ← كُتُبٌ
• رَسُوْلٌ ← رُسُلٌ
• جَدِيْدٌ ← جُدُدٌ

فُعَلاَءُ:

• فَقِيْرٌ ← فُقَرَاءُ
• زَمِيْلٌ ← زُمَلاَءُ
• وَزِيِرٌ ← وُزَرَاءُ

مَفَاعِلُ:

• مَكْتَبٌ ← مَكَاتِبُ
• فُنْدُقٌ ← فَنَادِقٌ
• مَسْجِدٌ ← مَسَاجِدُ

مَفَاعِيْلُ:

• مِفْتَاحٌ ← مَفَاتِيْحُ
• فِنْجَانٌ ← فَنَاجِيْنُ
• صُنْدُوْقٌ ← صَنَادِيْقُ

أَفْعِلَةٌ:

• سُؤَالٌ ← أَسْئِلَةٌ
• جَوَابٌ ← أَجْوِبَةٌ
• طَعَامٌ  ← أَطْعِمَةٌ

أَفْعُلٌ: 

• شَهْرٌ ← أَشْهُرٌ
• نَفْسٌ ← أَنْفُسٌ
• رِجْلٌ ← أَرْجُلٌ

فُعْلاَنٌ:

• قَمِيْصٌ ← قُمْصَانٌ
• بَلَدٌ ← بُلْدَانٌ

سوالات متداول درباره جمع مکسر

در این بخش به برخی از سوالات پرتکرار درباره مبحث جمع مکسر در عربی به اختصار پاسخ می‌دهیم.

جمع مکسر در عربی چیست؟

به جمع‌هایی بیشتر از عدد دو با تغییر ساخت شکل مفرد، جمع مکسر می گویند.

آیا جمع مکسر قاعده‌مند است؟

خیر، اسم های جمع مکسر عموما سماعی هستند و از قاعده خاصی پیروی نمی‌کنند. اما وزن‌های مشخصی دارد که می‌تواند ما را در شناسایی این نوع از جمع عربی راهنمایی کند.

تمرین مبحث جمع مکسر در عربی

برای ارزیابی عملکرد خود در رابطه با «مطلب جمع مکسر در عربی»، می‌توانید از تمرین‌هایی که در ادامه در اختیار شما قرار گرفته است استفاده کنید. تمرین شامل ۱۰ سوال است. در هر سوال یک کلمه که شکل جمع مکسر است نوشته‌ شده. شما باید وزن این جمع‌های مکسر و شکل مفرد آنها را بنویسید. در قسمت «جواب» پاسخ درست قرار دارد که می‌توانید پاسخ‌هایتان را با آن مقایسه کنید.

• وزن جمع مکسر و مفرد کلمات داده شده را بنویسید.

جمع‌بندی

در این آموزش از مجله فرادرس، با اسم جمع و انواع آن آشنا شدیم. همچنین، به جمع مکسر در عربی پرداختیم و انواع آن، یعنی قلّه و کثره را بیان کردیم. در نهایت، مثال‌هایی را از جمع مکسر را برای اوزان مختلف بررسی کردیم.