در آموزش‌های پیشین مجله فرادرس، با انواع فعل در عربی آشنا شدیم. همچنین، به برخی از اسم‌ها، از قبیل اسم فاعل، اسم مفعول و اسم مبالغه پرداختیم. در این آموزش، مطالبی را درباره جمع مکسر در عربی بیان می‌کنیم و نحوه ساخت آن را همراه با مثال‌هایی بررسی خواهیم کرد.
در زبان عربی دو نوع اسم جمع دارد: جمع سالم و جمع مکسر. به جمع‌هایی که بر اساس فرمول یا الگوی ثابتی تشکیل می‌شوند، «جمع سالم» می‌گویند. در مقابل، جمع‌هایی را که بدون قاعده تشکیل می‌شوند، «جمع مکسر» می‌نامیم. جمع‌ها همچنین به جمع قاعده‌مند و جمع بی‌قاعده طبقه‌بندی می‌شوند. در ادامه با جمع سالم و جمع مکسر در عربی آشنا می‌شویم.
جمع سالم در عربی
جمع سالم یا جمع قاعده‌مند با افزودن پسوند به اسم مفرد به وجود می‌آید. پسوند اسم مذکر و مؤنث متفاوت است.
در اسامی مذکر، بر آخرین حرف مفرد، مصوت ضمه (__ُ_) و سپس پسوندِ «ونَ» یا «ین»اضافه می‌شود. برای مثال، مُؤْمِنٌ به مُؤْمِنُوْنَ تبدیل می‌شود. به این جمع، «جمع مذکر سالم» گفته می‌شود. در اسامی مؤنث که به «ه» ختم می‌شوند، «ه» حذف و پسوند «اتٌ» اضافه می‌شود. برای مثال، مُؤْمِنَهٌ به مُؤْمِنَاتٌ تبدیل می‌شود. این جمع را «جمع مؤنث سالم» می‌نامیم.
چند مثال از نحوه تشکیل جمع مذکر سالم در ادامه آورده شده است:
- مُعَلِّم ← مُعَلِّمُون/مُعَلِّمِین
- مُسَافِر ← مُسافِرُون/مُسافِرِین
- مُسلِم ← مُسلِمُون/مُسلِمِین
مثال‌هایی از روش تشکیل جمع مؤنث سالم در ادامه بیان شده است:
- مُعَلِّمَه ← مُعَلِّمات
- جَنَّه ← جَنَّات
- مَکتَبَه ← مَکتَبَات
جمع مکسر در عربی
در تشکیل جمع مکسر، ریشه کلمه مفرد شکسته می‌شود یا حرف یا حروفی به آن اضافه می‌شود یا از آن کم می‌شود. هیچ فرمول ثابتی برای تشکیل جمع مکسر وجود ندارد. البته می‌‌توان برای تعدادی از آنها اوزانی را بیان کرد که در ادامه با آنها آشنا می‌شویم. جمع سالم اغلب از صفت تشکیل می‌شود، در حالی که جمع شکسته بیشتر از اسم ساخته می‌شود.
مکسر در لغت به‌معنی شکسته است. این نوع جمع را مکسر یا شکسته می‌گویند زیرا مفرد آن حفظ نمی‌شود و به‌تعبیری می‌شکند. شکستگی مفرد شامل تغییر حرکات و افزودن حرف یا حذف حروف است. برای مثال، کلمه «کتاب» را در نظر بگیرید. جمع آن «کُتُب» است که سه حرف از حروف ریشه مفرد (یعنی ک، ت، ب) در آن حفظ شده است. اما «الف» حذف شده است و حرکات کسره و فتحه در «کِتاب» به ضمه در «کُتُب» تبدیل شده‌اند. به‌عنوان یک مثال دیگر، کلمه «قَلْب» را در نظر بگیرید. این کلمه سه حرف ریشه دارد که در جمع آن (یعنی قُلُوْب) حفظ می‌شود. اما می‌بینیم که حرکات دو حرف اول از فتحه و سکون به ضمه تغییر می‌کنند. علاوه بر این، حرف «و» به مفرد اضافه می‌شود.
همان‌طور که در بخش قبل دیدیم، این نوع تکسیر (شکستگی) یا تغییر در جمع مذکر و مؤنث اتفاق نمی‌افتد. برای مثال کلمه‌های مُهَنْدس و مُهَنْدِسَه را در نظر بگیرید. هنگام تبدیل آنها به جمع، هیچ تغییری در شکل مفرد اتفاق نمی‌افتد و اضافه شدن یا حذف حروف رخ نمی‌دهد، بلکه تنها پسوند جمع به انتهای آنها افزوده می‌شود. بدین ترتیب است که جمع این کلمه‌ها، به‌ترتیب، مُهَنْدِسُوْن و مُهَنْدِسَات خواهد بود.
برای آشنایی با مباحث عربی دبیرستان، پیشنهاد می‌کنیم به مجموعه آموزش‌های دروس دبیرستان و پیش دانشگاهی فرادرس مراجعه کنید که لینک آن در ادامه آورده شده است.
- برای مشاهده مجموعه آموزش‌های دروس دبیرستان و پیش دانشگاهی + اینجا کلیک کنید.
انواع جمع مکسر در عربی
جمع مکسر در عربی به دو دسته تقسیم می‌شود: جمع قِلّه (جَمْعُ القِلَّه) و جمع کَثره (جَمْعُ الکَثْرَه)، جمه قلّه، همان‌گونه که نامش نشان می‌دهد برای تعداد اندکی، یعنی از سه تا ده تا بیان می‌شود. جمع کثره نیز، همان‌طور که از نامش پیداست، برای سه تا بی‌نهایت به کار می‌رود. بی‌قاعده بودن و پیچیدگی جمع مکسر با استفاده از معیار ریخت‌شناسی تا حد زیادی برطرف می‌شود. در واقع، بیان اوزان به جمع آنها کمک می‌کند.
وزن‌های جمع مکسر قلّه
برای جمع قلّه، چهار الگوی صرفی اصلی وجود دارد: أَفْعُل، أَفْعال، أفْعِلَه و فِعْلَه.
أَفْعُل
هر اسم مفردى که بر وزن فَعْل باشد و عین‌الفعل آن حرف عله (و، ا، ی) نباشد و فاء‌الفعل آن «و» نباشد و حرف سوم آن مضاعف (یعنی حرف با تشدید) نباشد، جمع آن بر وزن أَفْعُل خواهد بود. جدول زیر مثال‌هایی را نشان می‌دهد.
| اسم مفرد (فَعْل) | اسم جمع (أَفْعُل) |
| بَحْر (دریا) | أَبْحُر |
| نَهْر (رود) | أَنْهُر |
| نَفْس (جان) | أَنْفُس |
| حَبْل (طناب) | أَحْبُل |
| ظَبْی (آهو) | أَظْبِی/أَظْبٍ |
أَفْعال
اسامی سه‌صامتی زیر بر وزن أَفْعال جمع بسته می‌شوند:
۱. اسم‌هایی که در آنها عین‌الفعل (یعنی حرف دوم ریشه) حرف عله (ا، و، ی) است. جدول زیر مثال‌هایی را نشان می‌دهد.
| اسم مفرد | اسم جمع (أَفْعال) |
| ثَوْب (لباس) | أَثْوَاب |
| بَیْتَ (خانه) | أَبْیَات |
| بَاب (در) | أَبْوَاب |
| صَوْت (صدا) | أَصْوَات |
| عِیْد (عید) | أَعْیَاد |
2. اسم‌هایی که در آنها فاء‌الفعل «و» است. جدول زیر مثال‌هایی را نشان می‌دهد.
| اسم مفرد | اسم جمع (أَفْعال) |
| وَقْت (زمان) | أَوْقَات |
| وَصْف (توصیف) | أَوْصَاف |
| وَزْن (وزن) | أَوْزَان |
۳. اسم‌هایی که در آنها دو حرف آخر مضاعف است، یعنی تشدید دارد. در جدول زیر مثال‌هایی از جمع این اسامی آورده شده است.
| اسم مفرد | اسم جمع (أَفْعال) |
| جَدّ (پدربزرگ) | أَجْدَاد |
| عَمّ (عمو) | أَعْمَام |
| تَلّ (تپه) | أَتْلال |
۴. اسم‌هایی که در آنها عینُ‌الکَلِمَه علامتی غیر از سکون دارد، مانند جدول زیر.
| اسم مفرد | اسم جمع (أَفْعال) |
| عَلَم (پرچم) | أَعْلام |
| جَمَل (شتر) | أَجْمَال |
| نَمِر (ببر) | أَنْمَار |
| کَتِف (شانه) | أَکْتَاف |
| عِنَب (انگور) | أَعْنَاب |
| عُنُق (گردن) | أَعْنَاق |
أَفْعِلَه
اسم‌های چهارحرفی که حرف آخر آنها «ا»، «و» یا «ی» است، جمع مکسر بر وزن أَفْعِلَه دارند، مانند مثال‌های جدول زیر.
| اسم مفرد | اسم جمع (أَفْعِلَه) |
| طَعَام (غذا) | أَطْعِمَه |
| رَغِیْف (گرده نان) | أَرْغِفَه |
| عَمُوْد (ستون) | أَعْمِدَه |
| سُؤَالٌ (پرسش) | أَسْئِلَهٌ |
| جَوَابٌ (پاسخ) | أَجْوِبَهٌ |
وزن‌های جمع مکسر کثره
برای جمع مکسر ثره، حدود بیست‌و‌پنج الگو وجود دارد که رایج‌ترین آنها را توضیح خواهیم داد.
فُعْل
هر صفتی که مفرد آن بر وزن أَفْعَل یا فَعْلاء باشد، جمع آن بر وزن فُعْل بیان می‌شود، مانند مثال‌های زیر.
| اسم مفرد (أَفْعَل یا فَعْلاء) | اسم جمع (فُعْل) |
| أَحْمَر (قرمز (مذکر)) | حُمْر |
| حَمْرَاء (قرمز (مؤنث)) | حُمْر |
| أَسْمَر (قهوه‌ای (مذکر)) | سُمْر |
| سَمْرَاء (قهوه‌ای (مؤنث)) | سُمْر |
| أَخْضَر/خَضْرَاء (سبز) | خُضْر |
نکته: اگر عینِ «أَفْعَل» حرف «ی» باشد، مانند «أَبْیَض»، آنگاه فاء جمع باید به‌جای ضمه کسره داشته باشد. بنابراین، جمع أَبْیَض و بَیْضاء کلمه «بِیْض» خواهد بود.
فُعَل
اسم‌هایی که بر وزن فُعْلَه هستند و صفاتی که بر وزن فُعْلَی بیان می‌شوند، جمعشان بر وزن فُعَل خواهد بود. جدول زیر چند مثال از این جمع مکسر در عربی را نشان می‌دهد.
| اسم مفرد (فُعْلَه یا فُعْلَى) | اسم جمع (فُعَل) |
| غُرْفَه (اتاق) | غُرَف |
| قَرْیَه (روستا) | قُرَى |
| شُرْفَه (ایوان) | شُرَف |
| صُغْرَى (کوچک) | صُغَر |
| کُبْرَى (بزرگ) | کُبَر |
فِعَل
اگر اسمی بر وزن فِعْلَه باشد، جمع آن بر وزن فِعَل خواهد بود. در جدول زیر چند مثال آورده شده است.
| اسم مفرد | اسم جمع (فِعَل) |
| قِطْعَه (بخش) | قِطَع |
| لِحْیَه (ریش) | لِحَى |
| بِدْعَه (بدعت) | بِدَع |
فَعَلَه
اگر اسم مذکر انسان بر وزن فَاعِل باشد، جمع آن بر وزن فَعَلَه بیان می‌شود. جدول زیر چند مثال را نشان می‌دهد.
| اسم مفرد | اسم جمع (فَعَلَه) |
| کَاتِب (نویسنده) | کَتَبَه |
| سَاحِر (جادوگر) | سَحَرَه |
| قَاتِل (آدم‌کش) | قَتَلَه |
| بَائِع (فروشنده) | بَاعَه |
فُعْلَى
اگر صفتی دلالت بر درد یا مصیبت داشته باشد و بر وزن فَعِیْل بیان شود، جمع آن بر وزن فَعْلَی خواهد بود. جدول زیر چند مثال از این نوع جمع مکسر در عربی را نشان می‌دهد.
| اسم مفرد | اسم جمع (فَعْلَى) |
| مَرِیْض (بیمار) | مَرْضَى |
| جَرِیْح (زخمی) | جَرْحَى |
| أَسِیْر (گرفتار) | أَسْرَى |
| مَیِّت (مرده) | مَوْتَى |
فِعَال
جمع اسم‌ها و صفت‌هایی که در ادامه بیان می‌شوند، بر وزن فِعال است.
1. اسم‌ها و صفت‌هایی که عین آنها «ی» نیست و بر وزن فَعْل یا فَعْلَه هستند، مانند مثال‌هایی که در جدول زیر آورده شده است.
| اسم مفرد | اسم جمع (فِعال) |
| ثَوْب (لباس) | ثِیَاب |
| صَعْب/صَعْبَه (دشوار) | صِعَاب |
| ضَخْم/ضَخْمَه (تناور) | ضِخَام |
۲. اسم‌هایی که لام آنها نه حرف عله است و نه مضاعف و بر وزن فَعَل یا فَعَلَه هستند. جدول زیر چند نمونه از این نوع جمع مکسر در عربی را نشان می‌دهد.
| اسم مفرد | اسم جمع (فِعال) |
| جَبَل (کوه) | جِبَال |
| رَقَبَه (گردن) | رِقَاب |
| ثَمَرَه (میوه) | ثِمَار |
۳. اسم‌هایی که بر وزن فِعْل یا فُعْل هستند، مانند مثال‌های جدول زیر.
| اسم مفرد | اسم جمع (فِعال) |
| ذِئْب (گرگ) | ذِئِاب |
| ظِلّ (سایه) | ظِلَال |
| رُمْح (نیزه) | رِمَاح |
۴. صفاتی که لام آنها از حروف عله نیست و بر وزن فَعِیْل یا فَعِیْلَه هستند. جدول زیر چند مثال از این دسته را نشان می‌دهد.
| اسم مفرد | اسم جمع (فِعال) |
| کَرِیْمَ/کَرِیْمَه (سخاوتمند) | کِرَام |
| طَوِیْل/طَوِیْلَه (دراز) | طِوَال |
| ظَرِیْف/ظَرِیْفَه (شیرین‌گفتار) | ظِرَاف |
| عَظِیْم/عَظِیْمَه (بزرگ) | عِظَام |
۵. صفاتی که بر وزن فَعْلَان، فَعْلَی یا فَعْلَانه هستند و حرف عله در آنها وجود ندارد، مانند مثال‌های جدول زیر.
| اسم مفرد | اسم جمع (فِعال) |
| عَطْشَان/عَطْشَانَه (تشنه) | عِطَاش |
| نَدْمَان/نَدْمَانَه (پشیمان) | نِدَام |
| غَضْبَان/غَضْبَانَه (خشمگین) | غِضَاب |
فُعُوْل
اگر اسم بر یکی از وزن‌های فَعْل، فِعْل، یا فُعْل باشد، جمع آن بر وزن فُعُوْل خواهد بود، مانند مثال‌های جدول زیر.
| اسم مفرد (فَعْل یا فِعْل یا فُعْل) | اسم جمع (فُعْل) |
| قَلْب (قلب) | قُلُوب |
| رَأْس (سر) | رُؤُوس |
| عِلْم (دانش) | عُلُوم |
| سِجْن (زندان) | سُجُوْن |
| ضِرْس (دندان) | ضُرُوس |
| جُنْد (سرباز) | جُنُود |
تطابق اسم جمع و صفت
توجه به این نکته ضروری است که صفت و اسم در جنس و عدد با یکدیگر همخوانی دارند. بنابراین، اگر اسم جمع باشد، صفت نیز باید جمع باشد.
- البَنَاتُ ذَکیَّاتٌ (دختران باهوش)
- الأَولَادُ أَذکِیاءٌ (پسران باهوش)
- هٰؤلَاء إِخوَانٌ (آنها برادر هستند)
- هٰؤلَاء أَخَوَاتٌ (آنها خواهر هستند)
با این حال، قوانین برای اشیای غیرانسان متفاوت است. شکل جمع برای این اشیا از نظر دستوری به‌عنوان مفرد مؤنث در نظر گرفته می‌شود.
- البُیُوتُ صَغِیرَهٌ (خانه‌های کوچک)
- أَشجَارٌ طَوِیلهٌ (درختان بلند)
- أَسمَاکٌ کَبِیرَه (ماهی‌های بزرگ)
- أَنْهَارٌ جَارِیَهٌ (رودهای جاری)
- أزهَارٌ جَمِیلَهٌ (گل‌های زیبا)
- شَبابِیکٌ نَظِیفَهٌ (پنجره‌های پاکیزه)
- طُیُورٌ رَائعَهٌ (پرندگان شگفت‌انگیز)
مثال جمع مکسر در عربی
در ادامه، الگوهای رایج ساخت جمع مکسر در عربی را آورده‌ایم.
فُعَّالٌ:
- طَالِبٌ ← طُلاَّبٌ
- عَامِلٌ ← عُمَّالٌ
- تَاجِرٌ ← تُجَّارٌ
فِعَالٌ:
- جَبَلٌ ← جِبَالٌ
- کَبِیْرٌ ← کِبَارٌ
- رَجُلٌ ← رِجَالٌ
أَفْعَالٌ:
- قَلَمٌ ← أَقْلاَمٌ
- وَلَدٌ ← أَوْلاَدٌ
- زَوْجٌ ← أَزْوَاجٌ
فُعُوْلٌ:
- ضَیْفٌ ← ضُیُوْفٌ
- قَلْبٌ ← قُلُوْبٌ
- بَیْتٌ ← بُیُوْتٌ
فِعْلَهٌ:
- أَخٌ ← إِخْوَهٌ
- فَتًى ← فِتْیَهٌ
فُعُلٌ:
- کِتَابٌ ← کُتُبٌ
- رَسُوْلٌ ← رُسُلٌ
- جَدِیْدٌ ← جُدُدٌ
فُعَلاَءُ:
- فَقِیْرٌ ← فُقَرَاءُ
- زَمِیْلٌ ← زُمَلاَءُ
- وَزِیِرٌ ← وُزَرَاءُ
مَفَاعِلُ:
- مَکْتَبٌ ← مَکَاتِبُ
- فُنْدُقٌ ← فَنَادِقٌ
- مَسْجِدٌ ← مَسَاجِدُ
مَفَاعِیْلُ:
- مِفْتَاحٌ ← مَفَاتِیْحُ
- فِنْجَانٌ ← فَنَاجِیْنُ
- صُنْدُوْقٌ ← صَنَادِیْقُ
أَفْعِلَهٌ:
- سُؤَالٌ ← أَسْئِلَهٌ
- جَوَابٌ ← أَجْوِبَهٌ
- طَعَامٌ ← أَطْعِمَهٌ
أَفْعُلٌ:
- شَهْرٌ ← أَشْهُرٌ
- نَفْسٌ ← أَنْفُسٌ
- رِجْلٌ ← أَرْجُلٌ
فُعْلاَنٌ:
- قَمِیْصٌ ← قُمْصَانٌ
- بَلَدٌ ← بُلْدَانٌ
جمع‌بندی
در این آموزش از مجله فرادرس، با اسم جمع و انواع آن آشنا شدیم. همچنین، به جمع مکسر در عربی پرداختیم و انواع آن، یعنی قلّه و کثره را بیان کردیم. در نهایت، مثال‌هایی را از جمع مکسر را برای اوزان مختلف بررسی کردیم.
اگر این مطلب برای شما مفید بوده است، آموزش‌ها و مطالب زیر نیز به شما پیشنهاد می‌شوند:
- مجموعه آموزش دروس پایه هفتم
- آموزش علوم تجربی - پایه هفتم
- مجموعه آموزش دروس پایه هشتم
- آموزش ریاضی - پایه هشتم
- فعل امر در عربی چیست؟ — نحوه ساخت + مثال
- اسم فاعل در عربی — نحوه ساخت + مثال
- فعل مستقبل در عربی چیست؟ — نحوه ساخت + مثال
