انواع فعل در عربی – به زبان ساده + فرمول ساخت

آشنایی با انواع فعل در عربی برای صرف و استفاده صحیح از فعل مهم است. انواع فعل در عربی را می‌توان بر اساس ساختار ریشه فعل، حروف ریشه فعل یا زمان فعل دسته‌بندی کرد که این مطلب از مجله فرادرس با آن‌ها آشنا می‌شویم. لازم است به این نکته هم توجه داشته باشید که شناخت انواع فعل‌ها در مبحث تجزیه و تحلیل صرفی کاربرد و اهمیت بسیاری دارد. بنابراین، با آموختن نکته‌های این مطلب، نه‌تنها انواع فعل‌های عربی را یاد می‌گیرید، بلکه مهارت خود را در زمینه تحلیل صرفی نیز تقویت می‌کنید.

انواع فعل در عربی از نظر شخص

از نظر شخص، فعل عربی به سه دسته اول‌شخص (متکلم)، دوم‌شخص (مخاطب) و سوم‌شخص (غایب) تقسیم می‌شود.

متکلم

زمانی که خود گوینده و فاعل چیزی را درباره خود بیان می‌کند، متکلم یا اول‌شخص است. بنابراین، ضمایر من و ما مربوط به اول‌شخص هستند که در عربی به آن‌ها، به‌ترتیب، صیغه متکلم وحده و متکلم مع‌الغیر می‌گویند.

مخاطب

زمانی که به فاعلی می‌پردازیم که حضور دارد، فعل مخاطب یا دوم‌شخص است. ضمایر تو و شما مربوط به فعل دوم‌شخص هستند که در عربی به آن‌ها مخاطب می‌گویند.

غایب

وقتی که در مورد فاعلی صحبت می‌کنیم و او در آنجا حضور ندارد، غایب یا سوم‌شخص داریم. ضمایر او و آن‌ها مربوط به فعل سوم‌شخص هستند که در عربی غایب نامیده می‌شوند. برای یادگیری انواع صیغه‌ها، لازم است به تفاوت‌های میان‌ آن‌ها توجه کنید. به‌طور مثال، یکی از مهم‌ترین تفاوت‌های صیغه‌های مخاطب و غایب، ضمیری است که انتهای آن‌ها قرار می‌گیرد یا حرف مضارعه‌‌ای است که در ابتدای آن‌ها می‌آید.

انواع فعل در عربی از نظر جنس

در برخی زبان‌ها، مانند زبان فارسی، فعل‌ها برای فاعل‌های مذکر و مؤنث تفاوتی با هم ندارند. اما در زبان عربی، جنس فاعل که در فعل نمود پیدا می‌کند مهم است و فعل در زبان عربی می‌تواند مذکر یا مؤنث باشد.

انواع فعل در عربی از نظر عدد

در عربی از هر سه شخص استفاده می‌شود و جنسیت نیز به دو دسته مذکر و مؤنث تقسیم می‌شود. عدد فعل در عربی بر سه قسم است: مفرد، مثنی و جمع. منظور از مفرد یک نفر، منظور از مثنی دو نفر و منظور از جمع سه شخص و بیشتر است.

صیغه‌های فعل در عربی

با توجه به آنچه در بخش‌های قبل گفتیم، در زبان عربی سه شخص، دو جنس و سه عدد داریم. اگر این حالت‌ها را ترکیب کنیم، تعداد هجده (۱۸ = ۳ × ۲ × ۳) صیغه خواهیم داشت که در جدول زیر ذکر شده‌اند.

اما در زبان عربی همه صیغه‌ها برای اول‌شخص بیان نمی‌شوند، زیرا مثنی و جمع برای آن یکی هستند. به این ترتیب، می‌توان جدول نهایی زیر را به‌عنوان جدول صرف فعل در عربی بیان کرد.

انواع فعل در عربی از نظر زمان

در عربی، زمان‌ها را به سه دسته ماضی (گذشته)، مضارع (حال) و مستقبل (آینده) دسته‌بندی می‌کنند.

فعل ماضی

فعل ماضی فعلی است که بر گذشته دلالت دارد و درباره کاری یا چیزی است که در گذشته انجام شده است. برای ساختن فعل ماضی در عربی، کافی است به انتهای ریشه فعل، پسوندهایی را اضافه کنیم که نشان‌دهنده شخص و عدد و جنس فعل هستند. در ادامه، صیغه‌های ماضی ریشه «ذَهَبَ» را آورده‌ایم.

• مفرد مذکر غایب: ذَهَبَ
• مفرد مؤنث غایب: ذَهَبَتْ
• مثنی مذکر غایب: ذَهَبا
• مثنی مؤنث غایب: ذَهَبَتَا
• جمع مذکر غایب: ذَهَبُوا
• جمع مؤنث غایب: ذَهَبْنَ
• مفرد مذکر مخاطب: ذَهَبْتَ
• مفرد مؤنث مخاطب: ذَهَبْتِ
• مثنی مذکر مخاطب: ذَهَبْتُما
• مثنی مؤنث مخاطب: ذَهَبْتُما
• جمع مذکر مخاطب: ذَهَبْتُمْ
• جمع مؤنث مخاطب: ذَهَبْتُنَّ
• متکلم وحده: ذَهَبْتُ
• متکلم مع‌الغیر: ذَهَبْنا

برای آشنایی بیشتر با فعل ماضی، به آموزش «فعل ماضی در عربی چیست؟ + مثال و به زبان ساده» مراجعه کنید.

فعل مضارع

فعل مضارع فعلی است که مربوط به انجام کار یا پذیرفتی حالتی در زمان حال است. برای ساخت فعل مضارع باید به ابتدا و انتهای ریشه فعل پیشوند و پسوند اضافه کنیم. در ادامه، صیغه‌های مضارع ریشه «ذَهَبَ» را آورده‌ایم.

• مفرد مذکر غایب: یَذهَبُ
• مفرد مؤنث غایب: تَذهبُ
• مثنی مذکر غایب: یَذهَبانِ
• مثنی مؤنث غایب: تَذهبان
• جمع مذکر غایب: یَذهَبونَ
• جمع مؤنث غایب: یَذهبنَ
• مفرد مذکر مخاطب: تذهبُ
• مفرد مؤنث مخاطب: تَذهَبینَ
• مثنی مذکر مخاطب: تَذهبانِ
• مثنی مؤنث مخاطب: تَذهَبانِ
• جمع مذکر مخاطب: تَذهَبونَ
• جمع مؤنث مخاطب: تَذهَبنَ
• متکلم وحده: اَذهَبُ
• متکلم مع‌الغیر: نذَهَب

فعل مستقبل

فعل مستقبل در عربی، فعلی است که برای انجام کار یا بیان حالتی در زمان آینده استفاده می‌شود. برای ساخت فعل مستقبل، کافی است پیشوند «سَـ» را به ابتدای فعل مضارع اضافه کنیم. یک راه دیگر این است که کلمه «سَوفَ» را قبل از فعل مضارع بیاوریم. البته دقت داشته باشید که «سَـ» برای آینده نزدیک و «سَوفَ» برای آینده دور است. در ادامه، صیغه‌های مستقبل ریشه «ذَهَبَ» را آورده‌ایم.

• مفرد مذکر غایب: سَیَذهَبُ
• مفرد مؤنث غایب: سَتَذهبُ
• مثنی مذکر غایب: سَیَذهَبانِ
• مثنی مؤنث غایب: سَتَذهبان
• جمع مذکر غایب: سَیَذهَبونَ
• جمع مؤنث غایب: سَیَذهبنَ
• مفرد مذکر مخاطب: سَتذهبُ
• مفرد مؤنث مخاطب: سَتَذهَبینَ
• مثنی مذکر مخاطب: سَتَذهبانِ
• مثنی مؤنث مخاطب: سَتَذهَبانِ
• جمع مذکر مخاطب: سَتَذهَبونَ
• جمع مؤنث مخاطب: سَتَذهَبنَ
• متکلم وحده: سَاَذهَبُ
• متکلم مع‌الغیر: سَنذَهَب

برای آشنایی بیشتر با فعل مضارع و مستقبل، به آموزش «فعل مضارع در عربی چیست ؟ به زبان ساده + مثال» از مجله فرادرس مراجعه کنید.

انواع فعل در عربی از نظر ساختار ریشه فعل

در این بخش، با ٰانواع فعل در عربی بر اساس ساختار ریشه فعل‌ها آشنا می‌شویم.

فعل مجرد

فعل بسیط یا ساده یا مجرد (الفِعْل المُجَرَّد) فعلی است که ریشه ماضی آن سه یا چهار حرف اصلی دارد و به‌ترتیب به دو نوع ثلاثی و رباعی تقسیم می‌شود.

فعل ثلاثی مجرد

فعل‌های ثلاثی مجرد سه‌حرفی و ساده هستند. حروف ریشه آن‌ها نیز می‌تواند شامل حروف عله (حرف‌های «و»، «الف»، «ی» عله هستند) باشد. هر حرف بخشی جدایی‌ناپذیری از معنای فعل را تشکیل می‌دهد. این نوع افعال فعل‌های مزید را در عربی تشکیل می‌دهند. از طریق جمع حروف، بسیاری از افعال مرتبط دیگر را می‌توان از آن‌ها استخراج کرد.

از فعل‌های ثلاثی مجرد می‌توان به این موارد اشاره کرد: كَتَبَ، قَالَ، فَتَحَ، دَعَا، ضَرَبَ، جَرَى، فَرِحَ، وَعَدَ، حَفِظَ، صَامَ، قَطَعَ، نَسَى، سَهَا، شَرِبَ.

فعل رباعی مجرد

این فعل‌ها افعال چهار حرفی ساده هستند. مانند فعل‌های ثلاثی، وجود هر حرف برای معنای فعل ضروری است. این نوع افعال در عربی کم هستند و به‌ندرت از آن‌ها استفاده می‌شود.

از فعل‌های رباعی مجرد می‌توان به این موارد اشاره کرد: زَلْزَلَ، بَعْثَرَ، خَلْخَلَ، زَخْرَفَ، وَسْوَسَ، تَرْجَمَ، غَرْبَل، طَأطَأ.

فعل مزید

مزید در لغت به‌معنی اضافه و زیاد است و فعل مزید فعلی است که با افزودن حرف به فعل‌های مجرد به‌دست آمده و معنای جدیدی از آن‌ها را ساخته است. فعل مزید خود به دو دسته ثلاثی مزید و رباعی تقسیم می‌شود.

فعل ثلاثی مزید

این فعل‌ها از افعال ثلاثی مجرد ساخته می‌شوند و در واقع، ریشه اصلی‌ای که از آن گرفته شده‌اند فقط سه حرف را شامل می‌شود. به ریشه سه‌حرفی یک حرف، دو حرف یا سه حرف اضافه می‌شود. این چیزی است که آن‌ها را مزید می‌کند.

حروف اضافه‌شده معنی دیگری به ریشه می‌دهند؛ یعنی معنای جدید که با ثلاثی مجرد متفاوت، اما همچنان به آن مربوط است. مثلاً اِسْتَوْقَفَ از ریشه وَقَفَ به معنای توقف کردن است و اِسْتَوْقَف به معنای درخواست توقف کردن است.

از مثال‌های فعل ثلاثی مزید می‌توان به این فعل‌ها اشاره کرد: هَاجَمَ، اِنْفَعَلَ، خَمَّنَ، تَحَدَّثَ، اِسْتَفْهَمَ، خَوَّفَ، اِسْتَقَال، أَوْجَد، نَاهَضَ، اِسْتَوْقَفَ، اِجْتَمَعَ.

برخی از این فعل‌ها این‌گونه ساخته شده‌اند:

• هَجَمَ: هـ + ا + جَمَ = هَاجَمَ
• فَعَلَ: اِنْـ + فَعَلَ = اِنْفَعَلَ
• خَمَنَ: خَمْ + مَ + نَ = خَمَّنَ
• وَقَفَ: اِسْتَ + وَقَفَ = اِسْتَوْقَفَ

فعل رباعی مزید

ریشه اصلی فعل‌های رباعی مزید فعل رباعی مجرد است، زیرا ریشه آن‌ها فقط چهار حرف را شامل می شود و به آن یک یا دو حرف اضافه می‌شود تا افعال جدیدی با معانی کمی متفاوت تشکیل شود. همان‌طور که برای فعل‌های رباعی مجرد ذکر شد، این افعال در عربی کم هستند و به‌ندرت استفاده می‌شوند.

از مثال‌های فعل رباعی مزید می‌توان به این موارد اشاره کرد: تَدَهْوَرَ، اِطْمَأَنَّ، تَدَحْرَجَ، اِقْشَعَرَّ.

نحوه تشکیل برخی از آن‌ها به این صورت است:

• تَـ + دَهْوَرَ = تَدَهْوَرَ
• ا + طَمْأَنَ + ن = اِطْمَأَنَّ
• اِ + قَشْعَرَ + ر = اِقْشَعَرَّ

انواع فعل در عربی از نظر داشتن حروف عله

انواع فعل در عربی را با توجه به داشتن یا نداشتن حروف عله (حرف‌های «و»، «الف»، «ی»)، می‌توان به دو دسته صحیح و مُعتَل دسته‌بندی کرد.

نکته: دقت کنید که همزه (أ) حرف عله نیست.

فعل صحیح

فعل صحیح فعلی است که حرف عله ندارد. فعل صحیح خود می‌تواند فعل ثُلاثِی یا سه حرف، فعل چهارحرفی یا رُباعی، فعل پنج‌حرفی یا خُماسی و فعل شش‌حرفی یا سُداسی باشد.

فعل ثلاثی صحیح

ریشه این افعال شامل حرف عله نمی‌شود و سه‌حرفی است. فعل‌های كَتَبَ، أَكَلَ، شَرِبَ، فَرَّ، رَسَمَ، سَأَلَ، قَرَأَ ثلاثی صحیح هستند.

فعل رباعی صحیح

فعل رباعی صحیح شامل چهار حرف ریشه است و حرف عله ندارد. فعل‌های أَنْزَلَ، نَظَّفَ، شَاهَدَ، قَاتَلَ از این دست فعل‌ها هستند.

فعل خماسی صحیح

ریشه فعل خماسی صحیح پنج حرف دارد و شامل حرف عله نیست. از فعل‌های خماسی صحیح می‌توان به تَدَحْرَجَ، یَتَهَالَکُ، اَحْمَرَّ و... اشاره کرد.

فعل سداسی صحیح

ریشه این افعال شامل حرف عله نمی‌شود و شش‌حرفی است. فعل‌های اِسْتَغْفَرَ، اِسْتَخْدَم، اِسْتَخرَجَ سداسی صحیح هستند.

فعل صحیح را از نظر نوع حروف می‌توان به سه دسته تقسیم کرد:

1. مهموز: یکی از حروف اصلی آن همزه است؛ مانند أخذَ، سألَ، قَرأ.
2. مضاعف: ریشه‌اش دو حرف هم‌جنس دارد؛ مانند فکَّ، فرَّ، وسوَسَ، زَلزلَ.
3. سالم: نه مهموز است، نه مضاعف و نه معتل؛ مانند کتبَ، نَصرَ.

فعل معتل

ریشه این افعال شامل حروف عله (و، ا، ی) است. این فعل‌ها به‌نوعی بی‌قاعده هستند، یعنی صرف آن‌ها بی‌قاعده است.

فعل معتل می‌تواند یک فعل سه‌حرفی، چهارحرفی، پنج‌حرفی یا شش‌حرفی باشد.

فعل ثلاثی معتل

فعل ثلاثی معتل فعل معتلی با سه حرف است، مانند وَصَلَ، صَامَ، رَمَى، وَعَد، جَرَى، قَالَ.

فعل رباعی معتل

فعل رباعی معتل از چهار حرف تشکیل شده است، مانند أَوْصَلَ، وَاعَدَ، وَصَّلَ، قَوَّلَ، أَقَامَ، أَضَاعَ.

فعل خماسی معتل

فعل خماسی معتل دارای پنج حرف است، به‌طوری که یکی از حروف آن، نوعی حرف علّه باشد، مانند فعل «توانَى» که آخرین حرف آن عله است.

فعل سداسی معتل

این فعل، شش حرف دارد، مانند اِسْتَدْعَى، اِسْتَقَامَ، اِسْتَدَارَ.

فعل معتل، برحسب نوع حروفش انواعی دارد:

1. مثال: اولین حرف اصلی آن «ی» یا «و» است؛ مانند وَعَدَ، یَسَرَ.
2. أجوف: دومین حرف اصلی آن عله است؛ مانند قوَلَ، فَوَز، سیَرَ، بَیعَ.
3. ناقص: سومین حرف اصلی آن عله است؛ مانند دَعوَ، تلَوَ، هدَیَ، شَفیَ.
4. لَفیف: دو حرف از حروف اصلی آن عله است:
   1. لفیف مفروق: اگر حرف اول و سوم عله باشند، لفیف مفروق نام دارد؛ مانند وَلی، وَقی
   2. لفیف مقرون: اگر حرف دوم و سوم عله باشند، لفیف مقرون است؛ مانند سَویَ، شَویَ

انواع فعل در عربی از نظر داشتن مفعول

فعل‌هایی که برای کامل شدن به مفعول نیاز ندارند، «فعل لازم» نامیده می‌شوند و فعل‌هایی که با مفعول معنی پیدا می‌کنند، «فعل متعدی» هستند. در ادامه، با این فعل‌ها آشنا می‌شویم.

فعل لازم

این افعال برای تشکیل جمله معنادار به مفعول نیاز ندارند و در جملات بدون مَفْعُول معنا دارند. این افعال در کنار یک فاعل می‌آیند. برای مثال، جَلَسَ، قَامَ، وصَلَ، ذَهَبَ، حَضَرَ، نَام، تَکَلَّمَ، اِنْکَسَرَ، عَصَّبَ، اِسْتَرَاحَ، اِنْتَظَر، تَکَسَلَ فعل لازم هستند. به معنی فعل‌های لازم زیر دقت کنید که فقط فاعل دارند و برای کامل شدن معنای جمله نیازی به مفعول ندارند:

• جَلَسْتُ: نشستم.
• اِنْصَرَفَ الأَوْلَاد: پسرها رفتند.
• نَامَتِ الأُسِرَة: اعضای خانواده خوابیدند.
• اِنْکَسَرَتِ النَّافِذِة: پنجره شکسته شد.
• اِسْتَرَاحَ اللاعِبُون: بازیکنان استراحت کردند.
• تَكَاسَل الطالِب: شاگرد تنبلی کرد.

فعل متعدی

این افعال برای ساختن جمله معنادار به مَفْعُول نیاز دارند. افعال شَکَرَ، ضَرَبَ، فَهَّمَ، أَعْطَی، أَحْضَرَ، اِسْتَدَعَی، فَتَحَ، کَلَّمَ، شَاهَدَ، أَخْرَجَ، اِسْتَخْرَجَ متعدی هستند. مثال‌های زیر چند جمله با فعل متعدی را نشان می‌دهد:

• شَکَرْتُ الأُسْتَاذ: از استاد تشکر کردم (معنی آن را می‌توان این‌گونه نوشت: استاد را شکر کردم).
• أَخْرَجَتُ الکِتَاب: کتاب را بیرون آوردم.
• فَتَحنَا الباب: در را باز کردیم.
• أَعْطَیَ مُحَمَّد عَلِیًّا کِتَابًا: محمد کتابی را به علی داد.
• تُشَاهَد الأُسْرَة التِّلْفَاز: خانواده در حال تماشای تلویزیون هستند (خانواده دارند تلوزیون را تماشا می‌کنند).
• شجَعَ سامَ أُخْتَهُ: سام خواهرش را تشویق کرد.

انواع فعل از نظر مشخص بودن فاعل

با توجه به اینکه فعل به‌گونه‌ای باشد که فاعل را مشخص کند یا نه، به دو دسته معلوم و مجهول تقسیم می‌شود. فعل‌های معلوم و مجهول از نظر ظاهری و معنایی تفاوت‌های مهمی با هم دارند. با یادگیری این تفاوت‌ها، شناسایی فعل‌های معلوم و مجهول برایتان بسیار راحت خواهد بود.

فعل معلوم

فعل معلوم فعلی است که فاعل آن مشخص است و مستقیماً به فاعل نسبت داده می‌شود. مثلاً در جمله «کتبَ التلمیذُ الدرسَ» فعل «کتب» به فاعل، یعنی «التلمیذُ» نسبت داده شده است و در جمله بیان شده که دانش‌آموز درس خواند، یعنی فاعل (دانش‌آموز) آمده است.

فعل مجهول

فعل مجهول به فعلی گفته می‌شود كه فاعل آن مشخص نيست و در واقع، به مفعول نسبت داده می‌شود. مثلاً در جمله «كُتِبَ الدرسُ» فعل «كُتِبَ» به مفعول «الدرسُ» نسبت داده شده است. به عبارت دیگر، در این جمله گفته‌ایم درس خوانده شده و نگفته‌ایم توسط چه فاعلی و چه کسی خوانده شده است.

سوالات متدوال درباره انواع فعل در عربی

در این بخش به برخی از سوالات پر تکرار درباره مبحث انواع فعل در عربی به طور خلاصه پاسخ می‌دهیم.

در زبان عربی چند نوع فعل وجود دارد؟

برحسب زمان می‌توانیم فعل ها را در زبان عربی به چند دسته ماضی، مضارع و مستقبل تقسیم‌بندی کنیم. همچنین اگر معیار مشخص بودن فاعل باشد، فعل‌ها به دو دسته معلوم و مجهول تقسیم‌بندی می‌شود.

بر اساس ساختار ریشه فعل، در زبان عربی، فعل‌ها به چند دسته تقسیم‌بندی می‌شود؟

مطابق با ساختار ریشه فعل‌ها به چهاردسته ثلاثی مجرد، ثلاثی مزید، رباعی مجرد و رباعی مزید تقسیم‌بندی می‌شود.

تمرین انواع فعل در عربی

برای ارزیابی عملکرد خود در رابطه با «انواع فعل در عربی»، می‌توانید از تمرین‌هایی که در ادامه در اختیار شما قرار گرفته است استفاده کنید. تمرین شامل ۷ سوال است. در هر سوال باید فعل‌های داده شده را همانند نمونه تحلیل صرفی کنید. پس از پاسخ به تمامی سوال‌ها می‌توانید با استفاده از گزینه «جواب» درستی یا نادرستی پاسخ‌های خودتان را بسنجید.

• بر اساس نمونه، فعل‌های داده شده را تحلیل صرفی کنید.

یکتُبُ: فعل مضارع مرفوع/ثلاثی مجرد/ صیغه: للغائب/ نوع اعراب: رفع/ علامت رفع: ضمه/ عامل رفع: نبودن ناصب و جازم

جمع‌بندی

در این آموزش از مجله فرادرس، با انواع فعل در عربی از جنبه‌های مختلف آشنا شدیم و دیدیم که بر این اساس می‌توان افعال عربی را به دسته‌هایی مانند مجرد و مزید، لازم و متعدی، صحیح و معتل، ماضی و مضارع و... تقسیم‌بندی کرد.