واج چیست؟ – انواع و قواعد شمارش + مثال و تمرین

ما در این مطلب از «مجله فرادرس» قصد داریم بدانیم واج چیست، انواع آن را بشناسیم و نحوه شمارش آن‌ها را یاد بگیریم. بحث درباره واج به ما کمک می‌کند که ترکیب واج‌ها و تشکیل هجا و تکواژ را بهتر بفهمیم.

واج چیست ؟

برای نوشتن زبان فارسی، از نشانه‌های مخصوصی استفاده می‌شود. این نشانه‌ها آواهای زبان فارسی را نشان می‌دهند. هرکدام از آواهای زبان فارسی یا هر زبان دیگر را واج می‌گویند. به عبارت دقیق‌تر واج عبارت است از کوچک‌ترین واحد صوتی که می‌تواند در معنا تغییری ایجاد کند.

فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هفتم در فرادرس

کلیک کنید

برای مثال واژگان «لیز» و «ریز» را در نظر بگیرید. واج‌های اول با اینکه از جهت آوایی به هم نزدیک‌اند، اما باز هم تمایز معناداری ایجاد می‌کنند. همچنین است جزء آخر در واژه‌های «تاب» و «تاپ». واج‌های «ب» و «پ» از هم قابل‌تمایز هستند.

زبان فارسی بیست‌ونه واج دارد؛ بیست‌وسه صامت و شش مصوت. ابتدا صامت‌های زبان‌ فارسی را در جدول زیر مشاهده می‌کنید.

مصوت در زبان فارسی و بر اساس تلفظ فارسی رسمی به دو دسته کوتاه و بلند تقسیم می‌شود. در جدول زیر تقسیم‌بندی صامت و مصوت را مشاهده می‌کنید.

واجگاه چیست ؟

واجگاه به دستگاه تولید واج‌ها گفته می‌شود و شامل لب‌ها، دندان‌ها، لثه، کام، نای و... است. برای مثال واج «د» واجی است زبانی-دندانی. چراکه این واج از برخورد نوک زبان با دندان‌های پیشین ایجاد می‌شود. در آواشناسی سنتی به واجگاه «مخرج» هم می‌گویند.

مخرج واج‌ها که به‌ترتیب از قسمت پیشین دهان یعنی لب‌ها تا قسمت پسین دهان یعنی حنجره ردیف شده است را در ادامه فهرست کرده‌ایم.

• لبی
• لب‌ودندانی
• دندانی
• صفیری (هنگام ادای آن‌ها آوایی مانند صفیر به گوش می‌رسد.)
• تفشی (یا پاشیده)
• مرکب (از دو واج به هم چسبیده تشکیل شده است.)
• کامی (واجگاه در قسمت پسین دهان یعنی کام است.)

• نرمکامی (واجگاه در قسمت پسین دهان یعنی نرمکام است.)
• لرزان (لرزان یا تکریری، هنگام ادا، سر زبان و پرده کام جنبش‌های پیاپی دارد.)
• کناری (هنگام ادا رویه زبان به پرده کام می‌چسبد.)
• دمشی (یا نفسی، با فشار هوا ادا می‌شود.)
• نیم‌مصوت (صامتی است که ادای آن به مصوت شبیه است.)
• چاکنایی (هنگام ادا عضله‌های گلو بسته یا تنگ می‌شود.)

قواعد واجی چیست ؟

واج‌هایی که واجگاه نزدیک به هم دارند، معمولاً نمی‌توانند بدون فاصله در کنار هم قرار بگیرند. مثلاً واجگاه «ل / ر» و «ب / پ» و «چ / ش»‌ به هم نزدیک است. به‌ همین دلیل از آن‌ها بدون فاصله، هجایی ساخته نمی‌شود. مگر این که در بین آن‌ها یک مصوت فاصله بیندازد. مثلاً در واژه «بپَر» که مصوت «-َ» میان «ب / پ» قرار دارد. این قاعده را قاعده واجی می‌گویند.

هجا

از ترکیب واج‌ها با یکدیگر هجا به‌وجود می‌آید. هجا از ترکیب یک مصوت با یک یا چند صامت به‌وجود می‌آید. هجا کوچک‌ترین مجموعه واجی است که از ترکیب چند واج حاصل می‌شود و می‌توان آن را در یک دم زدن بی‌فاصله و قطع، ادا کرد. هجا گاهی کوتاه است مانند هجای «سر» و گاهی بلند است مانند هجای «دور».

فیلم آموزش فارسی – پایه نهم در فرادرس

کلیک کنید

الگوی هجاهای زبان فارسی را در ادامه برای شما فهرست کرده‌ایم.

• cv: صامت + مصوت کوتاه
• cv: صامت + مصوت بلند
• cvc: صامت + مصوت کوتاه + صامت
• cvc: صامت + مصوت بلند + صامت
• cvcc: صامت + مصوت کوتاه +‌ صامت + صامت
• cvcc: صامت + مصوت بلند +‌ صامت + صامت

مصوت مرکب

علاوه بر شش مصوتی که در این مطلب برشمردیم، محققان به دو مصوت دیگر هم در زبان فارسی قائلند که آن‌ها را مصوت مرکب می‌نامند. یکی مصوتی است که در قدیم آن را [av] یا [aw] تلفظ می‌کردند و امروزه به صورت [ow] تلفظ می‌شود. در واژه‌های زیر نمونه‌هایی از این مصوت مشاهده می‌کنید.

• روشن /rowʃan/
• گوهر /gowhar/
• جور /jowr/
• رو /row/

دیگری مصوتی است که تلفظ قدیم آن [ay] بوده و امروز [ey] شده است. در واژه‌های زیر نمونه‌هایی از این مصوت مرکب را مشاهده می کنید.

• می /mey/
• وی /vey/
• شیدا /ʃeydā/

زبان‌شناسان به حکم ساخت هجایی زبان فارسی که پیشتر به آن اشاره کردیم، ترجیح می‌دهند که مصوت‌های مرکب را متشکل از دو واج جداگانه بدانند. این فرض درباره [ey] مشکلی ایجاد نمی‌کند چراکه /e/ و /y/ هردو در شمار صامت‌ها و مصوت‌های فارسی‌اند.

اما درباره مصوت مرکب [ow] مشکلی داریم و آن وجود واج [w] است. امروزه زبان‌شناسان این واج را گونه‌ای از صامت [v] برمی‌شمارند. بنابراین مجموعه مصوت مرکب [ow] را متشکل از دو واج /v/ و /o/ به‌حساب می‌آورند.

تحول واج‌ها

تلفظ واج‌ها، تعداد آن‌ها، و اساساً دستگاه واجی زبان فارسی مانند هر زبان دیگری از گذشته تا امروز دستخوش تغییرات بوده است. برای مثال «واو معدوله» را در نظر بگیرید. واو معدوله واج واو است که در کتابت زبان فارسی نوشته می‌شود ولی خوانده نمی‌شود. واژه «خواندن» دارای واو معدوله‌ است؛ یعنی آنکه این واژه «خواندن» نوشته می‌شود ولی «خاندن» خوانده می‌شود. واو در واژگان «خود» و «خویش» هم واو معدوله‌ به شمار می‌آید. این واو را به این دلیل معدوله نامیده‌اند که از خواندن آن عدول می‌شود.

فیلم آموزش ادبیات فارسی – پایه دهم در فرادرس

کلیک کنید

تلفظ واو معدوله در آن واحد از دو واجگاه لب و نرمکام یا به بیانی دقیق‌تر از تماس و انقباض بیخ زبان و نرمکام و در عین حال از میان دو لب گرد شده ادا می‌شود، در نتیجه واجی لبی‌ونرمکامی به‌صورت ترکیبی از «خ» از گلو و «و» از لب‌ها یا آوای [xʷ] تلفظ می‌شود. در ادامه چند واژه با این واج قدیمی و تلفظ قدیم آن‌ها را مشاهده خواهید کرد.

• خواهر /xʷāhar/
• خویش /xʷiʃ/
• خوردن /xʷardan/
• خوش /xʷaʃ/

خصوصیت لبی این واج امروز جز در بعضی از لهجه‌ها باقی مانده است.

نقش‌ های واج چیست ؟

واج‌ها و به‌طور کلی همه عناصر آوایی در هر زبان سه نقش عمده دارند که در هر نقطه از زنجیر کلام یکی از آن‌ها را، یا همه آن‌ها را با هم به‌کار می‌گیرند. این نقش‌ها، نقش ممیز یا تقابلی، نقش تباینی یا مرزنما و نقش عاطفی است. در ادامه همه این نقش‌ها را برای شما توضیح خواهیم داد.

نقش ممیز یا تقابلی

نقش ممیز یا تقابلی برای وقتی است که در یک نقطه از زنجیر کلام، روی محور جانشینی، واجی در تقابل با واج‌های دیگر قرار می‌گیرد و تمایز معنایی ایجاد می‌کند. برای مثال تکواژ «بار» را در زبان فارسی در نظر بگیرید. واج اول این کلمه در تقابل با واج‌های پ، ت، ج، چ،‌ خ، ز، س، غ، ک، م، ن، و، ه، ی و... قرار می‌گیرد؛ و میان تکواژهای بار، پار،‌ تار، جار، چار، خار، دار، زار،‌ سار،‌ غار،‌ کار،‌ مار،‌ نار،‌ وار، هار، یار و... تمایز معنایی ایجاد می‌کند. از این بحث به نتایجی که در ادامه فهرست کرده‌ایم، می‌رسیم.

• اولاً این واج‌ها از یکدیگر مستقل و متمایزند.
• دوماً همه آن‌ها در زبان فارسی معتبرند.

خصوصیت این نقش در تشخیص واج‌هایی است که اگر هم بالفعل در زنجیر کلام موجود نباشند، بالقوه در ذهن اهل زبان وجود دارند و به همین‌خاطر به این نقش، ممیز یا تقابلی می‌گویند.

نقش تباینی یا مرزنما

برای درک این نقش با مثال همزه در زبان فارسی شروع می‌کنیم. همزه را در واژه‌های اصیل زبان فارسی و نه واژگان دخیل، در نظر بگیرید. همزه در زبان فارسی جز در اول واژه جای دیگری قرار نمی‌گیرد. به‌ این‌ ترتیب مرز واژه‌ای که اول آن قرار گرفته است را با واژه بعدی مشخص می‌کند.

یک واج می‌تواند هم مرزنما باشد و هم ممیز. برای مثال واج «h» در زبان انگلیسی را در نظر بگیرید. این واج علاوه‌ بر اینکه تمایز معنایی ایجاد می‌کند، چنانکه واژه «hill» به معنی تپه را در تقابل با «pill» به معنی قرص و «bill» به معنی صورت‌حساب قرار می‌دهد، همچون همزه در زبان فارسی فقط در ابتدای تکواژ قرار می‌گیرد.

نقش تباینی یا مرزنمای واج‌ها روی محور همنشینی عمل می‌کند. به‌ این‌ معنا که زنجیر کلام را برای شنونده به واحدهای متوالی تقسیم‌ می‌کند.

نقش عاطفی

برای درک نقش عاطفی واج‌ها سعی کنید واژه «همیشه» را با خشم ادا کنید. ادا کردن این واژه با خشم سبب می‌شود که واج «م» را با تشدید و تکیه ادا کنید. در این مورد می‌گویند که «میم مشدد» نقش عاطفی دارد. بنابراین نقش عاطفی واج‌ها آن وقتی است که واج، حالت عاطفی و روانی گوینده را آشکار سازد.

نکات شمارش واج

برای اینکه بدانیم واج چیست و برای شمارش واج‌ها، خوب است به نکاتی که در ادامه برای شما آورده‌ایم، توجه کنید.

• همه حرکت‌ها، یعنی فتحه، ضمه و کسره واج به شمار می‌آیند:

• حروفی که تشدید دارند، دو واج محاسبه می‌شوند؛ واجی در انتهای هجا، واجی ابتدای هجای بعد:

• حروفی چون واو معدوله یا «ه» غیر ملفوظ پایانی در واژگانی مانند «ستاره» یا «نویسنده» که نوشته می‌شوند اما خوانده نمی‌شوند، در شمارش واج‌ها محاسبه نمی‌شوند:

• «آ» از صامت «ء» (همزه) و مصوت «ā» تشکیل شده است، بنابراین دو واج به حساب می‌آید:

• وقتی همزه بر روی «ا»، «و» و «ﺌ» قرار می‌گیرد آنچه شمرده می‌شود، فقط همزه است، چرا که کرسی همزه خوانده نمی‌شود:

• کلمه‌هایی که دو تلفظ دارند را به دو شکل تلفظشان می‌توانیم واج‌نویسی کنیم:

سوالات متداول درباره واج

برای درک بهتر مطلب «واج چیست؟» در ادامه این مطلب از «مجله فرادرس» به تعدادی از پرسش‌های رایج در این خصوص پاسخ داده‌ایم.

استخراج واج چگونه انجام می‌شود؟

برای استخراج واج‌ها، واحدهای زبان را روی محور همنشینی بر اساس تقابل آن‌ها روی محور جانشینی می‌توان به‌دست آورد. این کار راه‌هایی دارد که ساده‌ترین آن‌ها قرار دادن هر واحد آوایی از طریق جانشین‌سازی، در اول و وسط و آخر تکواژها با واژه‌های یک زبان معین در تقابل با واحدهای آوایی دیگر است. سپس به‌ترتیب یکایک آن‌ها را استخراج می‌کنند. برای اطمینان بیشتر به شکل زیر عمل می‌کنند.

• واج آغازین: پیش از صامت، پیش از مصوت
• واج میانی: میان دو مصوت یا دو صامت، میان یک صامت و یک مصوت و برعکس
• واج پایانی:‌ پس از صامت، پس از مصوت، در مرز دو تکواژ

به‌ این‌ ترتیب، نخست واحدهایی که تمایز معنایی ایجاد می‌کنند، یعنی نقش ممیز دارند را پیدا می‌کنند، آن‌ها را در زبان معین می‌شمارند و بعد تعریف هر یک از آن‌ها را به‌دست می‌آورند. مثلاً واج «ب» در زبان فارسی را «لبی واکدار غیرغنه» طبقه‌بندی می‌کنند. بعد از مشخص شدن نقش‌های دیگر (عاطفی و تباینی) آن‌ها را رده‌بندی می‌کنند.

واج همزه در آغاز هجا چگونه بررسی می‌شود؟

همزه آغازین نقش مرزنما دارد؛ یعنی واژه‌ای حاضر در پیام را از واژه حاضر دیگری جدا می‌کند. در زبان فارسی هیچ کلمه‌ای با مصوت شروع نمی‌شود. اما برخی کلمات مانند «ایران» به‌نظر می‌رسد که با مصوت شروع شده‌اند. از لحاظ آواشناسی این واژه‌ و همه واژه‌هایی که به ظاهر با مصوت شروع می‌شوند در واقع یک همزه پیش از مصوت دارند که واج اول آن‌هاست. برای مثال واژه‌ «ایران» به شکل زیر آوانگاری می‌شود.

تمرین واج

برای ارزیابی عملکرد خود در رابطه با مطلب «واج چیست» می‌توانید از تمرین‌هایی که در ادامه در اختیار شما قرار گرفته است استفاده کنید. پاسخ سؤالات بعد از هر پرسش آمده است.

تمرین

واژگان زیر به سطح واج تجزیه کنید.

جمع‌بندی مطلب واج

برای درک بهتر مطلب «واج چیست» از «مجله فرادرس» به نکته‌هایی که در ادامه برای جمع‌بندی آورده‌ایم، توجه کنید.

• واج کوچک‌ترین واحد صوتی زبان است که می‌تواند در معنا تغییری ایجاد کند.
• واج‌ها دو دسته‌اند؛ واج‌های صامت یا همخوان و واج‌های مصوت یا واکه.
• زبان فارسی دارای بیست‌ و نه واج است؛ بیست‌ و سه صامت و شش مصوت.
• واج و حرف متفاوت‌اند، حرف به اعتبار نوشتار است و واج به اعتبار گفتار.
• واجگاه به دستگاه تولید واج‌ها گفته می‌شود و شامل لب‌ها، دندان‌ها، لثه، کام، نای و... است.
• واج‌هایی که واجگاه نزدیک به هم دارند، به‌طورمعمول نمی‌توانند بدون فاصله در کنار هم قرار گیرند.
• هجا از ترکیب یک مصوت با یک یا چند صامت به‌وجود می‌آید.
• مصوت مرکب در فارسی دو تا است. یکی [av] یا [aw] در تلفظ قدیم و [ow] در تلفظ امروز، دیگری [ay] در تلفظ قدیم و [ey] در تلفظ امروز.
• تلفظ واج‌ها، تعداد آن‌ها و دستگاه واجی زبان فارسی مانند هر زبان دیگری از گذشته تا امروز تغییر و تحولاتی داشته است؛ از قبیل واو معدوله و... .
• نقش‌های واج در زبان سه گونه است؛ نقش ممیز یا تقابلی، نقش تباینی یا مرزنما و نقش عاطفی.

توصیه می‌کنیم نکاتی را که در انتهای مطلب برای شمارش بهتر واج‌ها آورده‌ایم به‌خوبی مطالعه کنید تا در شمارش واج‌ها و حل تمرین دچار سردرگمی نشوید.