مختصات قطبی – از صفر تا صد
دستگاه مختصات، مفهومی است که با استفاده از آن مکان نقاط در یک صفحه تعیین میشوند. معمولا در فیزیک و ریاضیات دو یا سه محور عمود بر هم در نظر گرفته شده و فاصله نقطهی مفروض از محورها بهعنوان مختصات نقطه در نظر گرفته میشود. به چنین دستگاه مختصاتی، دستگاه مختصات کارتزینی (Cartesian Coordinate System) گفته میشود. احتمالا تاکنون با این نوع از دستگاه مختصات آشنا شدهاید. از این رو در این مطلب قصد داریم تا دستگاه مختصاتی پرکاربرد، تحت عنوان مختصات قطبی را معرفی کنیم.
بیان نقطه در مختصات قطبی
همانطور که احتمالا میدانید، در دستگاه مختصات کارتزینی، فاصله افقی تا محور y را x و فاصله عمودی تا محور x را y مینامند. در شکل زیر این فواصل نشان داده شدهاند.
از طرفی میتوان نقطه بالا را به شکلی متفاوت نیز نشان داد. در این روش مختصات نقطه را با استفاده از دو پارامتر نشان میدهند. این دو پارامتر، فاصله از مرکز مختصات و زاویه با محور افقی هستند. در شکل زیر مختصات قطبی نقطه، فاصله و زاویه آن نشان داده شدهاند.
برای نمونه مختصات دو نقطهی نشان داده شده در شکل زیر بهترتیب برابر با و هستند. همانطور که احتمالا متوجه شدهاید، عدد سمت چپ، فاصله از مبدا مختصات و عدد سمت راست، زاویه خط متصلکننده مبدا و نقطه، با محور افقی است. توجه داشته باشید که زمانی r و θ همعلامت هستند که هر دو در یک ربع قرار گیرند. برای نمونه در شکل زیر نقطه مربوط به خطچین را میتوان بهصورت نیز بیان کرد. در حقیقت در این حالت زاویه و اندازه بهشکل زیر در نظر گرفته شدهاند.
در حالت کلی یک نقطه در دستگاه مختصات قطبی را میتوان به ۴ طریق بیان کرد. برای نمونه نقطهی زیر را در نظر بگیرید.
همانطور که در شکل بالا نیز مشخص شده زاویه این نقطه با محور افقی برابر با ۶۰ درجه و فاصله نقطه تا مبدا برابر با ۵ است. از این رو مختصات نقطه فوق برابر با در نظر گرفته میشود. اما در حالت کلی نقطهی مفروض را میتوان به فرمهای زیر نمایش داد.
همانطور که میدانید اگر هر زاویهای را با ۳۶۰ درجه () جمع کنیم، دایره را یک دور زده و به مکان اولیه میرسیم. در نتیجه مختصات (r,θ) برابر با است.
تبدیل مختصات قطبی و کارتزینی به یکدیگر
در شکل زیر یک نقطه در دو مختصات قطبی و کارتزینی نشان داده شده است.
با توجه به این شکل و مفاهیم مثلثات، مختصات x و y را میتوان بر حسب r و θ، به شکل زیر بیان کرد.
البته گاهی اوقات یک معادله یا نقطه در دستگاه مختصاتی قطبی بیان شده و نیاز است آن را در مختصات کارتزینی بیان کنیم. با توجه به عبارتهای x و y ارائه شده در رابطه بالا، اندازه r برابر است با:
همچنین با تقسیم کردن عبارتهای x و y به یکدیگر داریم:
در نتیجه زاویه مختصات قطبی بر حسب مختصاتِ کارتزینی با استفاده از رابطه زیر بدست میآید.
توجه داشته باشید که در رابطه بالا مقدار زاویه در بازهی بیان میشود. معمولا راحتتر آن است که همواره مقدار r، مثبت بیان شود. نهایتا مختصات کارتزینی را میتوان با استفاده از رابطه زیر بر حسب مختصات قطبی بیان کرد:
برای درک بهتر به مثالی که در ادامه آمده توجه فرمایید.
مثال ۱
- را در مختصات کارتزینی بیان کنید.
- (۱-,۱-) در مختصات قطبی به چه صورت است.
(۱): با استفاده از رابطه ۱، مختصات x و y برابرند با:
در نتیجه مختصات نقطه در دستگاه کارتزینی برابر با است.
(۲): جهت بدست آوردن مختصات قطبی نیز میتوان از رابطه ۲ استفاده کرد. با قرار دادن ۱- بهجای مقادیر x و y در رابطه ۲، داریم:
در نتیجه مختصات (۱-,1-) در دستگاه کارتزینی برابر با در دستگاه قطبی است.
مثال ۲
- رابطه را در مختصات قطبی بیان کنید.
- رابطه r=-8cos θ را بر حسب x و y، در مختصات کارتزینی بنویسید.
(۱): جهت بیان کردن رابطه کارتزینی بر حسب قطبی، کافی است از تبدیل x=rcos θ و y=rsin θ استفاده کنید [این تبدیل همان رابطه ۱ است]. با جایگذاری تبدیل مذکور داریم:
رابطه بالا بر حسب r و θ بیان شده بنابراین رابطه مذکور در دستگاه قطبی بیان شده است.
(۲): با جایگذاری r2=x2+y2 در صورت سوال، رابطه ارائه شده در مختصات قطبی بهشکل زیر بدست میآید.
با توجه به مطلب معادله دایره، رابطه بالا نشان دهنده یک دایره است، چراکه با اضافه کردن ۱۶ به طرفینِ رابطه و مرتب کردن، میتوان آن را بهصورت زیر بازنویسی کرد.
مرکز این دایره در مختصات (4,0-) و اندازه شعاع دایره مذکور برابر با ۴ است. انیمشین زیر مراحل تبدیل شدن یک نمودار از مختصات کارتزینی به قطبی را نشان میدهد. در مرحله اولِ حرکت، تابع در مختصات کارتزینی معکوس شده، پس از آن محور x بهشکل زاویهای در میآید.
نمودارهای پرکاربرد در مختصات قطبی
در این قسمت برخی از نمودارهای شناخته شده در مختصات کارتزینی را در مختصات قطبی بیان خواهیم کرد.
۱. θ=β
رابطه بالا شکل یک منحنی را در مختصات قطبی نشان میدهد. در این رابطه θ متغیر و مقدار β، عددی ثابت است. جهت درک شکل نمودار این رابطه بهتر است آن را در مختصات کارتزینی بیان کنیم. از این رو از رابطه ۲ استفاده میکنیم. بنابراین با استفاده از رابطه ۲ داریم:
عبارت tan β عددی ثابت است. از این رو رابطه θ=β خطی با شیب ثابت tan β را نشان میدهد. شکل زیر چنین نموداری را نشان میدهد.
2. r=2a cosθ
جهت بیان کردن رابطه بالا در مختصات کارتزینی، بایستی طرفین رابطه را ابتدا در r ضرب کرد. با انجام این کار داریم:
مطابق با رابطه ۱، rcos θ در معادله بالا برابر با x است. در نتیجه رابطه بالا را میتوان بهصورت زیر بازنویسی کرد.
با اضافه کردن عبارت a2 به طرفین معادله بالا داریم:
رابطه بالا دایرهای به شعاع a و مرکز (a,0) را نشان میدهد.
3. r=2b sinθ
مشابه با حالت قبل میتوان اثبات کرد که این رابطه نیز نشان دهنده تابعی به مرکز و شعاع b است. البته بهتر است بهجای حفظ کردن رابطه مربوط به هر نمودار، روش تبدیل مختصاتها به یکدیگر را تمرین کنید.
مثال 3
نمودارهای زیر را در یک دستگاه مختصات x-y رسم کنید.
- r=7
- r=4cos θ
- r=-7sin θ
همانطور که میدانید رابطه r=7 نشان دهنده دایرهای به شعاع ۷ است. از طرفی روابط b و c بهترتیب نشان دهنده دایرههایی به شعاعهای ۲ و ۳.۵ هستند. در شکل زیر هر سه نمودار رسم شدهاند.
مختصات قطبی مبحث مهمی در رشتههای ریاضیات، علوم پایه و مهندسی محسوب میشود و کاربرد زیادی در تعیین مختصات استوانهای نیز دارد. بسیاری از معادلات مرتبط با پدیدههای فیزیکی را میتوان در این دستگاه مختصات بیان کرده و حل آنها را آسانتر کرد.
بسیار عالی بود واقعا تشمر میکنم از سایت خوبتون منی مه اصلا به ریاضی علاقه نداشتم از وقتی مطالب سایت شما رو میخونم خیلی علاقه مند و پیشرفت داشتم
اگر ما معادله یک دایره در مختصات قطبی داشته باشیم و انرا به مختصات دکارتی ببریم تغییری در شکل دایره یا همان منحنی ایجاد میشود؟؟؟؟
سلام سوال ۲ تبدیل (۱-,۱-) به مختصات قطبی متوجه نشدم چطور منفی یک رو به ۵پی چهارم با استفاده از تانژانت زاویه به دست آوردید. میشه بیشتر توضیح بدید.
نقطه مختصات (۱-,۱-) در ربع سوم قرار داره و زاویهاش ۴۵ درجه هست. یعنی ۱۸۰ یا همون π بعلاوه ۴۵ یا π/۴ که میشه ۲۲۵ درجه. حالا برای جمع π و π/۴ باید مخرج مشترک بگیرید که میشه ۵π/۴
π/۴+π=(π+۴π)/۴=۵π/۴
ببخشید یکم نوشتن فرمول توی نظرات سخته
بسیار عالی بود
شتاب کلویس در دستگاه (r,θ) چیه؟
توی نت چیزی درموردش نیست!
با سلام،
نام درست این شتاب، شتاب کوریولیس است. برای آشنایی با آن میتوانید به مطلب «شتاب کوریولیس — به زبان ساده» مراجعه کنید.
با تشکر از همراهی شما با مجله فرادرس
»
اگرr=2cosθ جواب چی میشه
سلام خسته نباشید
r فاصله از مبدا هست چجوری میشه فاصله منفی باشه
باید نقطه با زاويه تغییر کنه نه با منفی گذاشتن r
واقعا خسته نباشید
سلام
ممنون از آموزش های خوبتون
در قسمت دوم مثال اول یک اشتباه سهوی پیش آمده
وقتی که ما از مختصات دکارتی به مختصات قطبی میریم برای هر تتا ۲ تا آرک تانژانت وجود داره که با فرض مثبت یا منفی گرفتن مقدار r فقط یکی از اون ها قابل قبوله
اما در این مثال مقدار تتا و r در جواب همخوانی ندارند که در رسم شکل کاملا پیدا ست
که البته یک اشتباه کاملا سهوی و پیش پا افتاده است
سلام کاوه عزیز.
متن بازبینی و اصلاح شد.
سپاس از همراهی و بازخوردتان.
سلام با تشكر از تدريس بسيار مفيدتون. خواستم بدونم كه امكان تدريس دلنما و ليماسون رو در مبحث مختصات قطبي براتون مقدوره؟
درود برفرادرس
از هر مختصات دکارتی دو تا مختصات قطبی رو میتونیم بنویسیم یا بیشتر یا کمتر ؟ چطور ؟
باسپاس همیشگی از فرادرس.
سلام و سپاس
– توی شکل دو وسه بر اساس توضیحات شکل 4، بجای پی ششم یا باید نوشت 7پی ششم یا منفی 5پی ششم.
– در پایان قسمت “بیان نقطه در مختصات قطبی”، گفته شده “در شکل زیر”، ولی خبری از شکل نیست.
سلام.
متن اصلاح شد.
از همراهی و بازخوردتان سپاسگزاریم.
با سلام برای معادلات بر حسب مشتق r و teta
یه منبع معرفی کنید
توجه داشته باشید که زمانی r و θ همعلامت هستند که هر دو در یک ربع قرار گیرند.
یعنی چی در یک ربع؟؟؟؟
محور مختصات دارای چهار ربع هست که از قسمت مثبت محور x ها شماره گذاری میشه و به قسمت منفی محور y ها ختم میشوند. بنابراین وقتی میگه در یک ربع یعنی در یک ناحیه قرار میگیرند مثلا ربع ۱
سلام …. مطالبی که ارائه شدند، خوب بود ولی کاش مثال های بیشتری مثل رز چهارپر، نمودار دلنما، مارپیچی ارشمیدوسی و … هم توضیحی میدادید
خو تو اینارو بلدی ، دیگه چه توضیحی?
سلام.
برای آشنایی با موارد مذکور، آموزش «مشتق در مختصات قطبی — به زبان ساده» را مطالعه کنید.
سلام
در مثال ۲،سوال ۲ رو چطور حل کردید؟؟؟یعنی چطور اون عبارت رو در صورت سوال جاگذاری کردید؟؟؟!!!
سلام.
اگر r را در رابطه r=−8cosθ ضرب کنیم، به تساوی r2=−8rcosθ خواهیم رسید. با توجه به r2=x2+y2 و x=rcosθ خواهیم داشت: x2+y2=−8x. درنهایت، با عملیات جبری زیر، به جواب مورد نظر خواهیم رسید:
x2+8x+y2x2+8x+16+y2(x+4)2+y2=0=16=16