آموزش آناتومی زانو – تصویری و به زبان ساده

اندام‌های تحتانی بدن انسان از استخوان‌های لگن شروع شده و به انگشتان پا ختم می‌شود. این اندام‌ها به بخش‌های ران، مفصل زانو، ساق، مفصل قوزک، کف پا و انگشتان پا تقسیم می‌شود. هر یک از این بخش‌ها مجموعه‌ای بافت‌های استخوانی، ماهیچه‌ای، پیوندی، رگ‌ها و رشته‌های عصبی است که در حرکت انسان نقش دارند. آناتومی زانو بخشی از آناتومی اندام‌های تحتانی است. در این مطلب از مجله فرادرس ابتدا آناتومی زانو شامل استخوان‌ها، ماهیچه‌ها، رباط‌ها، گردش خون و شبکه عصبی را توضیح می دهیم و در پایان آسیب‌های این مفصل را بررسی می‌کنیم.

ران از استخوانی بلند، چهار گروه ماهیچه در جلو و سه ماهیچه در پشت تشکیل شده است. استخوان این بخش از بالا با استخوان پهلو در تشکیل مفصل پهلو و از پایین با استخوان‌های ساق در تشکیل مفصل زانو شرکت می کند. ساق از دو استخوان بلند، چهار ماهیچه جلویی و دو گروه ماهیچه‌ای در پشت تشکیل شده است. استخوان‌ بزرگ‌تر این بخش از بالا در تشکیل مفصل زانو با استخوان ران شرکت می‌کند. هر دو استخوان ساق در پایین مفصل قوزک را با استخوان‌های مچ پا تشکیل می‌دهند. مفصل زانو یکی از مفصل‌های لولایی بدن است که به خم شدن پا هنگام پیاده‌روی، دویدن، بالا پریدن و سایر حرکات اندام تحتانی کمک می‌کند. پس اگر می‌خواهید با آناتومی زانو به طور کامل آشنا شوید، تا انتهای این مطلب از مجله فرادرس همراه باشید.

آناتومی زانو

مفصل زانو بخشی از اسکلت استخوانی اندام‌های تحتانی است که ران را به ساق وصل می‌کند. این مفصل لولایی و کپسول‌دار از اتصال استخوان‌های کشک یا «پاتلا» (Patella)، فمور و درشت‌نی تشکیل می‌شود. بافت غضروفی مینیسک، رباط‌ها و تاندون ماهیچه‌های ران و ساق این استخوان‌ها را در مفصل زانو کنار هم نگه می‌دارد. این مفصل بخشی از وزن تنه و قسمت‌های بالایی بدن را تحمل کرده و به حرکت اندام‌های تحتانی کمک می‌کند.

فیلم آموزش آناتومی اندام تحتانی در فرادرس

کلیک کنید

استخوان های زانو

مفصل زانو از اتصال سطح مفصلی انتهای فمور ران، استخوان کشکک و استخوان درشت‌نی ساق تشکیل می‌شود. استخوان‌های فمور و درشت‌نی از استخوان‌های بلند و استخوان کشکک از استخوان‌های کنجدی اسکلت بدن است.

فمور

فمور تنها استخوان ران و بلندترین استخوان در آناتومی بدن انسان است که تعداد زیادی از ماهیچه‌های اسکلتی و رباط‌های اندام تحتانی به آن متصل می‌شود. این استخوان به سه قسمت نزدیک یا پروکسیمال، شفت یا دیافیز و دور یا دیستال تقسیم می‌شود. فمور پروکسیمال از سر، گردن و دو برآمدگی استخوانی یا تروکانتر بزرگ و کوچک تشکیل شده است. سر فمور با استابولوم لگن در تشکیل مفصل پهلو شرکت می‌کند. بافت غضروفی مفصل سطح صاف این بخش بخش از فمور را می‌پوشاند. فرورفتگی کوچک سر محل اتصال رباط «لیگامنتوم تِرِس» (Ligamentum Teres) ناحیه شکمی است.

گردن با زاویه ۳۵ درجه‌ای نسبت به شفت قرار دارد. زاویه بین این دو بخش آزادی حرکت ران در مفصل پهلو را افزایش می‌دهد. برآمدگی بزرگ در سطح جلویی-جانبی فمور قرار دارد و محل اتصال ماهیچه‌های ناحیه سرینی است. برآمدگی کوچک در سطح پشتی-میانی و پایین محل اتصال گردن به شفت فمور قرار دارد. شفت، استوانه‌ای است که انتهای دیستال و پروکسیمال آن صاف می‌شود. تیغه‌های سطح پشتی شفت تیغه استخوانی قرار دارد که از دو شاخه شدن بخش دیستال خط میانی و جانبی بالای کوندیل، و از دو شاخه شدن انتهای پروکسیمال آن خط پکتینال و برآمدگی گلوتئال ایجاد می‌شود.

فمور دیستال از کوندیل‌های میانی و جانبی، اپی‌کوندیل‌های میانی و جانبی و شکاف بین دو کوندیل تشکیل شده است. کوندیل‌ها انتهای دایره‌ای فمور هستند که تشکیل مفصل زانو شرکت می‌کنند. سطح پشتی و پایینی کوندیل‌ها با درشت‌نی و مینیسک زانو، و سطح جلویی آن‌ها با استخوان کشک مفصل تشکیل می‌دهد. اپی‌کوندیل میانی و جانبی برآمدگی استخوانی کنار کوندیل‌ها هستند که در تشکیل مفصل شرکت نمی‌کنند. اما رباط‌های جانبی و میانی مفصل زانو به اپی‌کوندیل‌ها متصل می‌شود. شکاف بین دو کوندیل در سطح پشتی فمور دیستال قرار دارد و دو سطح آن محل اتصال رباط‌های داخل کپسولی مفصل زانو است.

استخوان درشت نی

درشت‌نی دومین استخوان بلند اسکلت بدن انسان است که در تشکیل مفصل زانو و مچ پا شرکت می‌کند. درشت‌نی مثل سایر استخوان‌های بلند بدن از سه قسمت پروکسیمال، شفت و دیستال تشکیل شده است. سطح صاف کوندیل‌های جانبی و میانی بخش پروکسیمال درشت‌نی با کوندیل‌های فمور مفصل تشکیل می‌دهند. بین کوندیل‌ها برآمدگی وجود دارد که رباط‌های داخل کپسولی مفصل زانو به آن متصل می‌شود. دو برآمدگی کوچک در دو طرف این بخش با شکاف بین کوندیل‌های فمور مفصل تشکیل می‌دهد.

شفت این استخوان شبیه یک منشور است. برآمدگی لبه جلویی شفت، محل اتصال رباط کشک، سطح پشتی آن محل اتصال ماهیچه سولئوس و لبه جلانبی محل اتصال غشای بین استخوانی است. قوزک میانی برآمدگی لبه میانی بخش دیستال است که در تشکیل مفصل با استخوان‌های ناحیه تارسال مچ پا و شکاف نازک‌نی لبه جانبی در تشکیل مفصل با استخوان نازک‌نی شرکت می‌کند. شیار سطح پشتی این بخش درشت‌نی محل عبور تاندون ماهیچه درشت‌نی پشتی است.

استخوان کشکک زانو

کشکک زانو بزرگترین استخوان کنجدی بدن است. این استخوان مثلثی به سطح جلویی و پشتی تقسیم می‌شود. راس این مثلث پایین قرار دارد و به‌وسیله رباط کشکک یا پاتلار به برآمدگی درشت‌نی متصل می‌شود. قاعده این مثل سمت فمور قرار گرفته و به تاندون ماهیچه چهار سر وصل می‌شود. سطح پشتی این استخوان با کوندیل میانی و جانبی فمور مفصل تشکیل می‌دهد.

کپسول مفصلی زانو

کپسول مفصلی زانو از یک لایه بافت پیوندی رشته‌ای خارجی و یک لایه غشای سینوویال داخلی تشکیل شده است. بخش جلویی کپسول به لبه‌های استخوان کشکک وصل می‌شود. سلول‌های غشای سینوویال وظیفه ترشح مایع مفصلی را بر عهده دارند. این مایع اصطکاک بین استخوان‌ها و غضروف را در حرکت کاهش می‌دهد.

بورسا

بورسا کیسه پر از مایع مفصلی کپسول زانو است که فشار ناشی از ضربه به زانو را کاهش می‌دهد. بورسای بالای کشکک بین تاندون عضله چهار سر و استخوان فمور، پری‌پاتالار بروسا بین راس کشکک و پوست، بخش عمقی بورسای پایین کشکک بین درشت‌نی و رباط کشکک و بخش سطحی آن بین رباط کشکک و پوست، و بروسای نیم‌غشایی پشت مفصل زانو بین ماهیچه‌های نیم‌غشایی و دوقلو قرار دارد.

رباط های زانو

رباط‌ها بافت پیوندی رشته‌ای هستند که اتصال استخوان‌ها در محل مفصل را محکم می‌کنند. رباط کشکک، رباط‌های موازی و رباط‌های صلیبی استخوان‌های آناتومی زانو را به هم وصل می‌کنند.

• رباط کشکک: رباط کشکک در امتداد تاندون عضله چهارسر فمور و جلوی استخوان کشکک قرار دارد. این رباط استخوان کشکک را به برآمدگی درشت‌نی وصل می‌کند.
• رباط های موازی: دو رباط موازی مفصل زانو حرکت لولایی مفصل را تسهیل، و چرخش جانبی و میانی آن را محدود می‌کند. رباط مسطح و عریض درشت‌نی سمت میانی (داخلی) مفصل زانو، اپی‌کوندیل میانی فمور را به کوندیل میانی درشت‌نی وصل می‌کند. رباط طنابی و باریک نازک‌نی سمت جانبی، کوندیل جانبی فمور را به فرورفتگی سطح جانبی سر استخوان نازک‌نی وصل می‌کند.
• رباط های صلیبی: دو رباط صلیبی فمور و درشت‌نی را به شکل مورب به هم وصل می‌کنند. رباط صلیبی جلویی لبه جلویی برآمدگی بین دو کوندیل درشت‌نی را به لبه پشتی فرورفتگی بین کوندیل‌های فمور وصل می‌کند. رباط صلیبی پشتی لبه پشتی برآمدگی بین کوندیل‌های درشت‌نی را به لبه جلویی کوندیل میانی فمور وصل می‌کند.

رباط عرضی، منیسک-فمور، منیسک-درشت‌نی و کشکک-منیسک، منیسک را به ساختارهای دیگر مفصل زانو وصل می‌کنند. رباط عرضی لبه جلویی منیسک میانی را به لبه جلویی منیسک جانبی، رباط منیسک-فمور لبه پشتی منیسک جانبی را به به لبه جانبی کوندیل میانی، رباط منیسک-درشت‌نی لبه منیسک جانبی را به لبه کوندیل‌های درشت‌نی و رباط‌های کشکک-منیسک یک‌سوم پایینی کشکک را به جلوی منیسک جانبی و میانی وصل می‌کند.

آناتومی مینیسک زانو

منیسک‌های چپ و راست در آناتومی زانو، غضروف رشته‌ای بین سطح مفصلی استخوان‌های درشت‌نی و فمور است. این بافت غضروفی استحکام مفصل را افزایش داده و از آسیب زانو بر اثر ضربه جلوگیری می‌کند. این دو غضروف C شکل، به دو برآمدگی بین کوندیل‌های درشت‌نی وصل می‌شود. مینیسک چپ علاوه بر درشت‌نی به رباط موازی و کپسول مفصل متصل است. بافت یک‌سوم خارجی این غضروف ضخیم و با رگ‌های خونی فراوان و دو-سوم داخلی آن نازک‌تر، بدون رگ خونی با رشته‌های کلاژن شعاعی است.

فیلم آموزش آناتومی اندام تحتانی در فرادرس

کلیک کنید

آناتومی ماهیچه های زانو

ماهیچه‌های ران و ساق به خم و صاف شدن زانو کمک می‌کنند. ماهیچه‌های دوسر فمور، نیمه وتری، نیم‌غشایی و دوقلو پشت ساق ماهیچه‌های اصلی هستند که انقباض آن‌ها با خم شدن زانو همراه است. ماهیچه‌های نواری و خیاطه به خم کردن زانو کمک می‌کنند.

• ماهیچه دو سر فمور: سر بلند این ماهیچه از براآمدگی استخوان ایسکیوم لگن و سر کوتاه آن از تیغه پشتی استخوان فمور شروع می‌شود. تاندون مشترک دو سر این ماهیچه به سر نازک‌نی وصل می‌شود.
• ماهیچه نیمه وتری: این ماهیچه از برآمدگی استخوان ایسکیوم لگن شروع و به بخش بالایی سطح میانی درشت‌نی وصل می‌شود.
• ماهیچه نیم‌غشایی: این ماهیچه از برآمدگی استخوان ایسکیوم لگن شروع و به پشت کوندیل میانی درشت‌نی وصل می‌شود.
• ماهیچه نواری: این ماهیچه از شاخ پایینی و تنه استخوان پیوبیس لگن شروع و به سطح میانی شفت استخوان درشت‌نی وصل می‌شود.
• ماهیچه دوقلو: یک سر این ماهیچه پشت ساق از کوندیل جانبی فمور و سر دیگر آن از کوندیل میانی و برآمدگی شفت فمور شروع می‌شود. تاندون مشترک این دو سر به استخوان پاشنه پا وصل می‌شود.
• ماهیچه خیاطه: این ماهیچه جلوی ران از تیغه بالایی استخوان ایلیوم لگن شروع و به سطح میانی درشت‌نی پروکسیمال وصل می‌شود.

علاوه بر ماهیچه‌های بالا، ماهیچه پشت‌زانویی زمانی که زانو کاملا باز شده و ران و ساق در یک خط قرار دارند، به خم کردن پا کمک می‌کند. این ماهیچه از کوندیل جانبی فمور و شاخ پشتی منیسک شروع و به سطح پشتی درشت‌نی پروکسیمال متصل می‌شود.

انقباض ماهیچه‌های چهار سر جلوی ران (پهن میانی، پهن جانبی، پهن وسطی و رکتوس فمور) با صاف شدن زانو همراه است. این ماهیچه‌ها به‌وسیله تاندون چهار سر به کشکک و با تاندون کشکک به برآمدگی درشت‌نی وصل می‌شوند. ماهیچه پهن میانی از خط وصل‌کننده برآمدگی کوچک و بزرگ و به خط میانی تیغه پشت فمور، ماهیچه پهن جانبی از سطح خارجی برآمدگی بزرگ و نیمه بالایی تیغه پشت فمور، ماهیچه پهن وسطی از سطح میانی و جانبی فمور و ماهیچه رکتوس از تیغه پایینی سطح جلویی استخوان ایلیوم شروع می‌شود.

آناتومی پشت زانو

پشت مفصل زانو حفره‌ای به شکل الماس وجود دارد که محل عبور رگ‌‌ها و تارهای عصبی ران و ساق است. ماهیچه نیم‌غشایی لبه بالایی-میانی، ماهیچه دو سر فمور لبه بالایی-جانبی، سر میانی ماهیچه دوقلو لبه پایینی-میانی و سر جانبی ماهیچه دو قلو و ماهیچه پلانتاریس لبه جانبی-پایینی حفره پشت زانو را مشخص می‌کند. سطح پشتی کپسول مفصلی، ماهیچه زانویی و سطح پشتی فمور کف، و فاسیای زانو و پوست سقف حفره پشت زانو را می‌سازد. سرخرگ زانو، سیاهرگ زانو، عصب درشت‌نی و عصب مشترک نازک‌نی به ترتیب از سمت میانی (داخلی) به جانبی (خارجی) پشت زانو عبور می‌کند. عصب درشت‌نی و عصب مشترک نازک‌نی سطحی‌ترین ساختارهای پشت زانو و شاخه‌های عصب سیاتیک هستند. سیاهرگ‌های کوچک سافنوس با عبور از فاسیای زانو در این منطقه خون خود را به سیاهرگ زانویی تخلیه می‌کنند. سرخرگ زانویی عمقی‌ترین ساختار پشت زانو است که در امتداد سرخرگ فمور قرار دارد.

سرخرگ و سیاهرگ زانو

«سرخرگ زانویی» (Popliteal Artery) بخشی از سرخرگ فمور است که پشت زانو قرار دارد. شش «سرخرگ جنیکولار» (Genicular Arteries) از این سرخرگ منشعب می‌شود که پنج شاخه بالایی-جانبی، بالایی-میانی، وسطی، پایینی جانبی و پایینی میانی آن با تشکیل شبکه، خون مورد نیاز کپسول و رباط‌های آناتومی زانو را تامین می‌کند. شاخه‌های سرخرگ جنیکولار پایین‌رونده، سرخرگ بازگشتی جلوی درشت‌نی و شاخه پایین‌رونده سرخرگ چرخشی سطح جانبی فمور در تشکیل شبکه سرخرگی زانو شرکت می‌کنند. شاخه‌های دیگر این سرخرگ به ماهیچه‌های دوقلو، پلانتاریس، «نعلی» (Soleus) و ماهیچه‌های پشت ساق (همسترینگ) خونرسانی می‌کند. سرخرگ زانویی در بخش پایینی ماهیچه زانویی به دو سرخرگ جلویی و پشتی درشت‌نی تقسیم می‌شود.

«سیاهرگ زانو» (Popliteal Vein) یکی از رگ‌های عمقی شبکه سیاهرگی اندام تحتانی است که از به هم پیوستن سیاهرگ نازک‌نی و سیاهرگ‌های پشتی و جلویی درشت‌نی تشکیل می‌شود. این سیاهرگ همراه سرخرگ زانویی از حفره پشت زانو عبور کرده و در منفذ بین فمور و ماهیچه ماگنوس به سیاهرگ فمور تبدیل می‌شود. سیاهرگ فمور خون را از بافت‌های اناتومی زانو به بزرگ‌سیاهرگ پایینی تخلیه کرده و در نهایت خون به‌وسیله بزرگ‌سیاهرگ پایینی به دهلیز راست قلب برمی‌گردد.

آسیب آناتومی زانو

کشیدگی و پارگی رباط‌ها یا منیسک زانو، شکستگی استخوان، قفل شدن زانو و دررفتگی آسیب‌های متداول آناتومی زانو است. درد و تورم علائم اصلی این آسیب‌ها است.

فیلم آموزش آناتومی عمومی بدن انسان در فرادرس

کلیک کنید

• آسیب رباط صلیبی جلویی: کشیدگی یا پارگی رابط صلبی جلویی یکی از آسیب‌های رایج ورزشکاران حرفه‌ای است. تغییر مسیر سریع یا پیچ خوردن زانو هنگام پرش ممکن است منجر به این آسیب‌ها شود. کشیدگی رباط صلیبی بر اساس شدت آئیب به سه درجه تقسیم می‌شود. در کشیدگی درجه یک رباط کمی کشیده شده و هنوز به حفظ ساختار مفصل زانو کمک می‌کند. در کشیدگی درجه دو شدت کشیدگی به قدری است که رباط شل می‌شود. به این حالت پارگی جزئی گفته می‌شود. در کشیدگی درجه سه بخشی از رباط صلیبی پاره یا از استخوان جدا شده است. در این حالت استحکام ساختار زانو کاهش می‌یابد.
• آسیب رباط صلیبی پشتی: رباط صلیبی پشتی بسیار کمتر از رباط صلیبی جلویی آسیب می‌بیند و معمولا با آسیب استخوان‌ها، غضروف و رباط‌های دیگر مفصل زانو همراه است. بیشتر آسیب‌های این رباط از انواع پارگی نسبی است که بدون نیاز به مداخله ترمیم می‌شود.
• آسیب رباط‌های موازی: وارد شدن ضربه به یکی از دو طرف مفصل زانو یا انقباض شدید ماهیچه‌های زانو ممکن است منجر به آسیب رباط‌های موازی شود. کشیدگی این رباط مثل رباط صلیبی بر اساس شدت آسیب به سه درجه کشیدگی خفیف، پارگی جزئی و پارگی کامل تقسیم می‌شود. آسیب رباط موازی میانی متداول‌تر از رباط موازی جانبی است.
• پارگی منیسک زانو: پارگی منیسک زانو معمولا به دلیل ضربات مستقیم وارد شده به مفصل زانو حین انجام حرکات ورزشی یا بر اثر افزایش سن ایجاد می‌شود. این آسیب بر اساس شکل منیسک و محل پارگی به انواع قوسی، پرده‌ای و شعاعی تقسیم می‌شود. در حالت قوسی پارگی در مرکز یکی از منیسک‌ها ایجاد می‌شود. در حالت پرده‌ای بخشی از لبه منیسک پاره شده و از بافت غضروفی آویزان می‌شود. در حالت شعاعی یا تحلیل‌رونده پارگی‌ها در لبه میانی منیسک ایجاد می‌شود.

• پارگی تاندون زانو: زمین خوردن، ضربه مستقیم به جلوی زانو و پیچ‌خوردگی زانو هنگام پرش ممکن است منجر به پارگی جزئی یا کامل تاندون‌های چهارسر و زانویی شود. پارگی جزئی تاندون‌ها مثل حالتی است که کشیدگی بیش از توان طناب منجر به پاره شدن تعدادی از رشته‌های آن می‌شود. در پارگی کامل تاندون به دو تکه تبدیل شده یا از استخوان جدا می‌شود. در پارگی کامل تاندون چهارسر اتصال ماهیچه و کشکک زانو قطع شده و مفصل زانو با انقباض ماهیچه چهارسر باز نمی‌شود.
• شکستگی زانو: شکستگی استخوان‌های زانو در اثر وارد شدن ضربات شدید به زانو ایجاد می‌شود و شکستگی استخوان کشکک از انتهای فمور و درشت‌نی متداول‌تر است. شکستگی کشکک بر اساس شدت به انواع پایدار، جابه‌جا شده، خرد شده و باز تقسیم می‌شود. در شکستگی پایدار تکه‌های ایجاد شده در استخوان به هم متصل هستند یا بین آن‌ها فاصله بسیار کمی (یک یا دو میلیمتری) ایجاد می‌شود. در شکستگی جابه‌جا شده تکه‌های ایجاد شده در اثر شکستگی کاملا از هم جدا می‌شود و در جای اصلی خود قرار ندارند. ترمیم این شکستگی معمولا به جراحی نیاز دارد. در خردشدگی استخوان کشکک به بیش از دو قسمت شکسته شده که ممکن است به هم متصل یا از هم جدا باشند. در شکستگی باز شدت آسیب در حدی است که بخشی از استخوان کشکک از پوست خارج می‌شود. علاوه بر کشکک زانو، شکستگی فمور دیستال و درشت‌نی پروکسیمال ساختار مفصل زانو را به هم می‌ریزد.

• دررفتگی زانو: دررفتگی به وضعیتی گفته می‌شود که استخوان‌های مفصل زانو به طور جزئی یا کاملا از جای خود خارج می‌شود.

سوالات متداول آناتومی زانو

در این بخش از مطلب مجله فرادرس تعدادی از سوالات متداول پیرامون آناتومی زانو را پاسخ می‌دهیم.

آرتروز زانو چیست؟

آرتروز زانو بیماری است که با التهاب، تورم و درد زانو همراه است و افزایش سن، ناهنجاری‌های استخوانی، نقرس، آسیب‌های فیزیکی، استرس و افزایش وزن احتمال ابتلا به ان را افزایش می‌دهد. به سه نوع استوآرتریت و روماتوئیدآرتریت تقسیم می‌شود. استئوآرتریت متداول‌ترین نوع آرتروز استخوان است. در این بیماری از بین رفتن بافت غضروفی در مفصل زانو منجر به ساییده شدن و تغییر شکل استخوان‌ها می‌شود. روماتوئید آرتریت یک بیماری‌خودایمنی است. در این بیماری سیستم ایمنی سلول‌های بدن را پاتوژن شناسایی کرده و پاسخ التهابی ایجاد می‌کند. التهاب مزمن به بافت غضروفی مفصل آسیب می‌رساند.

زانوی پرانتزی چیست؟

زانو پرانتزی یکی از اختلالت تغییر شکل طبیعی استخوان‌های بدن است. این اختلال کودکان بالای دو سال ایجاد می‌شود. در این اختلال بخش داخلی پا خمیده شده و فاصله بین زانوها افزایش می‌یابد. بیماری بلانت (اختلال رشد استخوان ساق)، نرمی استخوان و اکوندروپلاسیا (کندی رشد استخوان) بیماری‌هایی هستند که احتمال پرانتزی شدن زانو را افزایش می‌دهند.