آرایه کنایه چیست؟ – توضیح به زبان ساده با مثال و تمرین

وقتی منظور ما از گفتن جمله یا عبارتی، معنای اولیه آن نیست، از آرایه‌ای به نام کنایه استفاده کرده‌ایم. پس آرایه کنایه، به کار بردن یک جمله یا عبارت، با دو معنای دور و نزدیک است که هدف گوینده، معنای دور آن باشد. برای مثال، عبارت «آب نچکیدن از دست کسی» دارای معنای کنایی «خسیس بودن کسی» است. این معنای کنایی، معنای دور این عبارت است اما منظور اصلی گوینده از گفتن آن، همین بوده و معنای ظاهری و اولیه آن را در نظر نداشته است. در این مطلب از مجله فرادرس یاد می‌گیریم آرایه کنایه چیست، چه انواعی دارد و کاربرد آن چیست. همچنین تفاوت آرایه ادبی کنایه و استعاره و کنایه‌های مشهور زبان و ادبیات فارسی را بررسی می‌کنیم. در انتهای مطلب نیز، پرسش‌هایی چهارگزینه‌ای قرار داده‌ایم که با پاسخ دادن به آن‌ها می‌توانید میزان یادگیری خود را ارزیابی کنید.

آرایه کنایه چیست؟

آرایه کنایه، به کارگیری جمله یا عبارتی با دو معنای دور و نزدیک است که فقط معنای دور آن درست باشد. اگر گوینده بخواهد مفهومی را محترمانه یا به‌صورت غیرمستقیم به مخاطب خود منتقل کند، از کنایه استفاده می‌کند. برای مثال جمله «برایت خواب بدی دیده‌ام.» کنایه از «نقشه ریختن برای نابودی کسی» است اما به جای بیان مستقیم این معنا، به طور کنایی بیان شده و ارزش ادبی پیدا کرده است. کنایه‌ها در زبان فارسی به انواع مختلفی تقسیم می‌شوند که در همین مطلب با همه آن‌ها آشنا خواهیم شد.

پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری کامل کنایه، فیلم آموزش رایگان آرایه‌های ادبی در فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.

مثال آرایه کنایه

در جدول زیر، نمونه‌هایی از آرایه کنایه را آورده‌ایم و معنای دور یا همان معنای اصلی هرکدام را نیز در روبه‌روی آن قرار داده‌ایم.

تا اینجا یاد گرفتیم آرایه کنایه چیست، در ادامه با انواع کنایه آشنا می‌شویم.

مکنی به و مکنی عنه در آرایه کنایه چیست؟

در آرایه کنایه جملات و عبارات، دارای یک معنای ظاهری (نزدیک) و یک معنای اصلی (دور) هستند. به معنای ظاهری آن‌ها، «مکنی به» و به معنای اصلی آن‌ها، «مکنی عنه» می‌گوییم. در ادامه، منکی به و مکنی عنه را در دو نمونه از آرایه کنایه بررسی می‌کنیم تا این مفاهیم را به‌طور کامل یاد بگیرید.

مثال ۱

مکنی به و مکنی عنه کنایه زیر را در جدول پایین مشخص کرده‌ایم.

مثال ۲

در جدول زیر نیز، مکنی به و مکنی عنه کنایه کادر پایین را نوشته‌ایم.

کاربرد کنایه

در زبان و ادبیات فارسی از آرایه‌ کنایه به یکی از علت‌های موجود در فهرست زیر استفاده می‌کنیم.

• افزودن زیبایی معنایی به سخن: بسیاری اوقات، شاعران و نویسندگان برای افزایش ارزش ادبی سخن خود از آرایه کنایه استفاده می‌کنند. زیرا برای درک آرایه کنایه باید ترکیب واژه‌ها با هم را از نظر معانی مختلف، برررسی کنیم تا موفق به درک معنای درست آن شویم و همین کار، ارزش ادبی یک سخن را افزایش می‌دهد.
• پیچیده کردن سخن: گاهی هدف گوینده از بیان کنایه، این است که سخن خود را پیچیده کند. زیرا ذهن مخاطب برای درک معنای اصلی آرایه کنایه، دچار چالش می‌شود.
• رعایت ادب یا احترام: در کنایه، منظور و مقصود خود را غیرمستقیم بیان می‌کنیم و این بیان غیرمستقیم گاهی باعث رعایت ادب و احترام می‌شود. زیرا بیان مستقیم برخی سخن‌ها برعکسِ بیان غیرمستقیم آن‌ها، باعث بی‌احترامی به مخاطب می‌شود.
• ایجاد اغراق و مبالغه در سخن: گاهی نیز، گوینده از بیان کنایی استفاده می‌کند تا درباره موضوعی، اغراق یا مبالغه کند. یعنی چیزی را بزرگ‌نمایی کند.
• ترس از بیان مستقیم منظور: گاهی ترس از بیان مستقیم سخن به مخاطب باعث می‌شود که آن را به‌صورت کنایی مطرح کنیم.

یادگیری آرایه کنایه در فارسی هشتم با فرادرس

تا اینجا یاد گرفتیم آرایه کنایه چیست و نمونه‌هایی از آن را نیز بررسی کردیم. آرایه کنایه یکی از انواع آرایه و صنعت‌های ادبی در زبان و ادبیات فارسی است که از طریق ایجاد پیچیدگی در فهم معنا، باعث زیبایی کلام می‌شود. اما گاهی کنایه‌ها علاوه بر زیبایی دارای سختی نیز هستند. یعنی اگر آن‌ها را به‌خوبی یاد نگرفته باشیم، ممکن است در شناسایی آ‌ن‌ها دچار اشتباه شویم یا این آرایه را با آرایه‌های دیگری چون استعاره اشتباه بگیریم. به همین دلیل در این بخش، برخی از فیلم‌های آموزشی فرادرس را آورده‌ایم که در یادگیری و شناخت آرایه‌های ادبی و به‌خصوص آرایه کنایه، مفید هستند.

• فیلم آموزش رایگان آرایه‌های ادبی زبان فارسی در فرادرس
• فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هشتم فرادرس
• فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دوازدهم فرادرس
• فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۲ پایه یازدهم فرادرس فرادرس
• فیلم آموزش علوم و فنون ۲ همراه با نمونه سؤال کنکور در فرادرس
• فیلم آموزش رایگان فعل فارسی فرادرس

همچنین می‌توانید برای یادگیری کامل‌تر انواع آرایه‌های ادبی و بررسی نمونه‌های زیادی از هرکدام از آن‌ها، از مجموعه آموزش زیر استفاده کنید.

• مجموعه فیلم‌های آموزش ادبیات فارسی و نگارش دوره متوسطه فرادرس

انواع آرایه کنایه

تا اینجا یاد گرفتیم آرایه کنایه چیست و نمونه‌هایی از آن را بررسی کردیم. در این بخش با انواع آرایه کنایه آشنا می‌شویم. کنایه‌ها از نظر نقش دستوری مکنی عنه، از نظر وضوح معنا و از نظر انتقال معنا به انواعی تقسیم می‌شوند که همه آن‌ها را در همین بخش با مثال بررسی می‌کنیم. در فهرست زیر، انواع کنایه را آورده‌ایم.

• کنایه از موصوف
• کنایه از صفت
• کنایه از فعل
• کنایه قریب
• کنایه بعید
• کنایه تلویحی
• کنایه ایمائی
• کنایه رمزی
• تعریض

در ادامه، هرکدام از موارد بالا را با مثال برررسی می‌کنیم. پیش از آن می‌توانید با تماشای فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هشتم فرادرس که لینک آن را در بالا آورده‌ایم، آرایه کنایه را به سادگی یاد بگیرید.

کنایه از موصوف

منظور از کنایه به موصوف، این است که معنای اصلی کنایه، یک موصوف است که به جای اینکه خود این موصوف در سخن وجود داشته باشد، صفت آن در جمله قرار دارد. در واقع، «مکنی به» این نوع کنایه، صفت و «مکنی عنه» آن، موصوفِ آن صفت است. برای درک بهتر این نوع از آرایه کنایه، کافی است به مثال‌ زیر توجه کنید.

مثال

عبارت «آب سیر آتش‌فعل» در بیت زیر، کنایه از شراب است. «سیر» و «آتش‌فعل» بودن از ویژگی‌های شراب است. پس در این بیت، صفت، کنایه از موصوف است.

نکته: برخی از صفت‌ها آنچنان به موصوف خود مرتبط هستند که در حافظه ما ثبت‌شده هستند و نیاز به تفکر زیادی برای درک آن‌ها نداریم اما رابطه همه موصوف و صفت‌ها این‌چنین نیست و برای درک بعضی از آن‌ها، نیاز به تفکر و دقت بیشتری است.

کنایه از صفت

در کنایه از صفت، گوینده کلام یک صفت را بیان می‌کند اما منظور اصلی او از آن صفت، صفت دیگری است. یعنی در این نوع کنایه، هم مکنی به و هم مکنی عنه، صفت هستند. مثال زیر را مشاهده کنید.

مثال

صفت «بی‌نمکی» در بیت زیر، کنایه از «بدون مزه (بی‌مزه)» بودن است. پس منظور از صفت بی‌نمکی (مکنی به)، صفت بی‌مزگی (مکنی عنه) است.

کنایه از فعل

این نوع از کنایه، رایج‌ترین نوع کنایه در ادبیات فارسی است. در این نوع کنایه، جمله یا فعل یا مصدر یا اصطلاحی در معنای جمله، فعل، مصدر و اصطلاح دیگری به کار رفته است. برای مثال، جمله «کمر بستن» کنایه از «آماده انجام کاری شدن» است. در ادامه، نمونه‌های بیشتری از این نوع کنایه را مشاهده می‌کنید.

پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری فعل فارسی و انواع آن از فیلم آموزش رایگان فعل فارسی در فرادرس استفاده کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.

مثال ۱

جمله «از دل دست شستم.» در بیت زیر، به معنای «ترک کردن و رها کردن دل» است.

مثال ۲

در بیت زیر، مقصود اصلی شاعر از جمله «آب در هاون مکوب.» این است که «کار بیهوده انجام نده.» پس آرایه کنایه موجود در این بیت، از نوع فعل است.

در مطلب زیر از مجله فرادرس درباره فعل فارسی و قواعد مربوط به آن توضیح داده‌ایم و همه انواع آن را با مثال‌های مختلفی بررسی کرده‌ایم.

تا اینجا یاد گرفتیم آرایه کنایه چیست و انواعی از آن مانند کنایه از موصوف و صفت و فعل را شناختیم. در ادامه، دیگر انواع آرایه کنایه مانند کنایه قریب، بعید، تلویحی، رمزی و... را با مثال یاد می‌گیریم.

کنایه قریب

کنایه‌ها از نظر مشخص بودن یا نبودن ارتباط بین معنای ظاهری و معنای اصلی، به دو نوع کنایه قریب و کنایه بعید تقسیم می‌شوند. آرایه کنایه قریب در جایی وجود دارد که ارتباط معنایی میان معنای ظاهری و معنای اصلی طوری باشد که به‌سادگی بتوانیم به معنای اصلی پی ببریم. برای مثال، عبارت «چشم داشتن به چیزی» کنایه از امیدواری به آن چیز و انتظار داشتن است. ارتباط بین «مکنی به» و «مکنی عنه» این کنایه، واضح و مشخص است. در ادامه نمونه‌هایی دیگر از کنایه قریب را با هم بررسی می‌کنیم.

مثال ۱

در جمله زیر، منظور اصلی گوینده از صفت «پرچانه»، «زیاد حرف زدن» است. از آنجا که انسان از طریق باز و بسته کردن فک و تکان دادن چانه خود، صحبت می‌کند، به‌راحتی متوجه می‌شویم که بین این صفت و صفت «وراج» رابطه برقرار است و منظور اصلی نویسنده نیز همین «پرحرفی» بوده است.

مثال ۲

عبارت «گذشتن از هفت‌خوان رستم» در جمله زیر، کنایه از «گذشتن از سختی‌های خیلی زیاد» است. از آنجا که رستم برای رد کردن مراحل هفت‌خوان، دشواری‌های زیادی کشید، بین معنای ظاهری و اصلی این کنایه، ارتباط مشخص و واضحی برقرار است.

کنایه بعید

در کنایه بعید، برعکس کنایه قریب، ربط میان معنای ظاهری و معنای اصلی کنایه، به آسانی مشخص و معلوم نیست و درک آن نیاز به دقت بیشتری دارد. معمولاً در این موارد، بین مکنی به و مکنی عنه، چند واسطه وجود دارد. با بررسی مثال زیر، مفهومِ کنایه بعید را بهتر درک می‌کنید.

مثال

مصرع دوم از بیت زیر، کنایه از «بخشنده بودن» است زیرا برگ گیاه گندنا (برگ تَره) آنچنان نازک است که نمی‌توانیم با استفاده از آن، سر کیسه پول خود را محکم ببندیم و شل بودن سر کیسه پول نیز معنای بخشندگی و سخاوت می‌دهد.

نکته: کنایه بعید معمولاً به چیزهایی مربوط است که در دنیای امروز انجام نمی‌شود و به همین دلیل نیز، درک ارتباط میان معنای دور و نزدیک آن سخت است. البته هرکاری که در گذشته انجام می‌شده و در دنیای امروز انجام نمی‌شود، کنایه بعید نیست. برای مثال، عبارت «خاک بر سر شدن» کاری است که در گذشته در مراسم‌های سوگواری انجام می‌دادند اما این عبارت، هنوز هم معنای کنایی «بدبخت شدن» را می‌دهد و کنایه قریب است چون هنوز هم در زبان معیار فارسی با معنایی کنایی خود به کار می‌رود.

کنایه تلویحی

اگر واسطه‌های میان معنای ظاهری (مکنی به) و معنای اصلی (مکنی عنه) زیاد باشند، آرایه کنایه از نوع تلویحی است. کنایه تلویحی، بیشتر در متون ادبی کهن دیده می‌شود و در زبان محاوره به کار نمی‌رود چون فهمیدن آن نیاز به دانستن معنای موارد زیادی دارد. در جدول زیر، نمونه‌هایی از این نوع کنایه را آورده‌ایم و علت تلویحی بودن آن‌ها را نیز توضیح داده‌ایم.

کنایه ایمائی

این نوع کنایه، در مقابل کنایه تلویحی قرار دارد. یعنی تعداد واسطه‌های میان معنای ظاهری و معنای اصلی سخن، کم است و به‌راحتی می‌توانیم معنای اصلی را متوجه شویم. این نوع کنایه، در زبان امروز هم کاربرد دارد و به‌طور کلی، رایج‌ترین نوع کنایه است. در ادامه، نمونه‌هایی از این نوع کنایه را بررسی می‌کنیم.

مثال ۱

در بیت زیر، جمله «رخش سرخ شد.» کنایه از «خجالت‌زده شد.» است. معمولاً انسان در هنگام احساس شرم، گُرگرفته و سرخ می‌شود. پس واسطه‌های میان معنای دور و نزدیک این کنایه کم است و نوع آن، ایماء است.

مثال ۲

جمله «رخت بربستم.» در بیت زیر، کنایه از «رفتن» است. انسان برای ترک‌کردن و رفتن از جایی، وسایل خود را جمع‌آوری می‌کند. پس بین معنای ظاهری و اصلی این جمله، واسطه‌های زیادی وجود ندارد و این کنایه از نوع ایماء است.

تا اینجا دانستیم آرایه کنایه چیست و انواع آن مانند کنایه قریب و بعید و... را یاد گرفتیم. در ادامه، چند نوع دیگر از کنایه مانند کنایه رمزی و تعریض را توضیح می‌دهیم.

آرایه کنایه رمزی

در این نوع کنایه، واسطه‌های میان معنای ظاهری و معنای اصلی، آنچنان مخفی است که نمی‌توانیم آن‌ها را پیدا کنیم. به همین دلیل نیز، درک معنای اصلی کنایه، سخت است. به چنین کنایه‌هایی، رمز می‌گوییم و چون یافتن ارتباط میان مکنی به و مکنی منه، دشوار است، باید رمزها را حفظ کنیم و معنای آن‌ها را در خاطرمان نگه داریم. در ادامه، معروف‌ترین رمزهای زبان و ادبیات فارسی را یاد می‌گیریم.

مثال

در جدول زیر، پرکاربردترین رمزهای موجود در ادبیات فارسی که در زبان روزمره نیز قابل استفاده هستند را آورده‌ایم.

تعریض چیست؟

تعریض یا گوشه زدن، جمله‌ای است که معنای اصلی آن، حاوی هشدار، نکوهش، سخره و... باشد و با بیانی کنایی و غیرمستقیم مطرح شود. به همین دلیل، تعریض باعث ناراحت شدن مخاطب می‌شود. برای مثال، در کتاب‌های پرورش دانش‌آموز در گذشته، تعریف دانشجو از استاد دیگری جز استاد خود، کاری نپسندیده معرفی شده است زیرا ممکن است استاد، تعریف از دیگری را تعریضی نسبت به خود بداند. تعریض موارد زیادی دارد. در ادامه نمونه‌ها و انواعی از آن را با هم بررسی می‌کنیم.

مثال ۱

اگر از کسی کمکی خواسته باشیم و آن فرد، درخواست ما را نادیده گرفته باشد سپس بیت زیر را خطاب به او بخوانیم، تعریض یا گوشه زده‌ایم.

مثال ۲

اگر جمله زیر را درباره کسی به کار ببریم که شاگرد خوبی نیست یا نمره‌های خوبی نمی‌گیرد، از تعریض استفاده کرده‌ایم. این نوع تعریض، جنبه طنز یا سخره پیدا می کند.

تا اینجا بررسی کردیم آرایه کنایه چیست و انواع آن را با مثال یاد گرفتیم، در ادامه به بررسی روش تشخیص آرایه کنایه، رایج‌ترین کنایه‌های زبان فارسی و تفاوت استعاره و کنایه می‌پردازیم.

روش تشخیص آرایه کنایه چیست؟

برای تشخیص آرایه کنایه باید دانش ادبی خود را گسترش دهیم و با کنایه‌های پرکاربرد در زبان فارسی آشنا شویم. بعضی از آرایه‌های ادبی چون مجاز، از طریق قرینه‌هایی قابل تشخیص هستند اما برای کنایه‌ها، قرینه‌ای وجود ندارد که با استفاده از آن‌ها از معنای ظاهری، معنای اصلی را پیدا کنیم. پس ناچار به فهم و درک کنایه‌های ادبیات فارسی و سپس حفظ آن‌ها هستیم. البته این مسئله نگران‌کننده‌ای نیست زیرا با درک معانی این کنایات، آن‌ها در ذهن ثبت می‌شوند و نیازی به تلاش زیاد برای حفظ آن‌ها نداریم. در ادامه، برای کمک به یادگیری شما، مشهورترین کنایه‌های زبان و ادبیات فارسی را با معنای آن‌ها آورده‌ایم.

پیش از آن می‌توانید با تماشای فیلم آموزش رایگان آرایه‌های ادبی فرادرس، روش تشخیص آرایه کنایه و دیگر آرایه‌های ادبیات فارسی را یاد بگیرید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.

کنایه های مشهور در زبان و ادبیات فارسی

در جدول زیر، پرکاربردترین کنایه‌های زبان و ادبیات فارسی را آورده‌ایم و معنای اصلی آن‌ها را نیز قرار داده‌ایم تا بتوانید با درک این معانی، آن‌ها را در ذهن خود ثبت کنید.

حالا که یاد گرفتیم آرایه کنایه چیست و پرکاربردترین کنایه‌های زبان فارسی را نیز شناختیم، در بخش بعدی به سراغ بررسی تفاوت کنایه و استعاره می‌رویم.

تفاوت استعاره و آرایه کنایه چیست؟

تا اینجا یاد گرفتیم آرایه کنایه چیست و انواع آن را شناختیم. استعاره یکی دیگر از آرایه‌های ادبی است که ممکن است آن را با آرایه کنایه اشتباه بگیریم. در استعاره، یک واژه در معنای دور آن به کار می‌رود. برای مثال در ادبیات فارسی، سنگ قیمتی و قرمزرنگ «لعل» استعاره از لب معشوق است. بنابراین آرایه استعاره و کنایه از لحاظ دومعنایی بودن و درست بودن معنای دور، شبیه هستند. اما تفاوت آن‌ها در این است که استعاره در کلمه دیده می‌شود اما کنایه در جمله، ترکیب‌های وصفی و ترکیب‌های اضافی و هرچیزی جز یک کلمه وجود دارد. در ادامه، با مثال‌های بیشتری بررسی می‌کنیم تفاوت استعاره و آرایه کنایه چیست و چگونه آن‌ها از هم تشخیص دهیم.

پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری آرایه کنایه و استعاره و دیگر آرایه‌های فارسی از فیلم آموزش رایگان آرایه‌های ادبی فرادرس استفاده کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.

جدول شباهت ها و تفاوت های استعاره و کنایه

در جدول زیر، تفاوت‌ها و شباهت‌های آرایه کنایه و آرایه استعاره را آورده‌ایم تا تفاوت این دو آرایه را بهتر درک کنید.

مثال ۱

در بیت زیر، هرکدام از واژه‌های «فقر» و «قناعت» یک استعاره هستند. فقر استعاره از انسانی است که دارای آبرو است و قناعت نیز دارای همین استعاره است. در آرایه استعاره، یک کلمه و واژه، استعاره از یک معنای دور است.

مثال ۲

«لعل» که در بیت زیر به کار رفته است، یک معنای ظاهری دارد که نام سنگی باارزش و سرخ‌رنگ است. معنای دوم آن، «لب معشوق» است. زیرا لب نیز مانند سنگ لعل، سرخ است. در این بیت، لعل استعاره از لب است پس معنای دور این واژه، درست است. اما نمی‌توانیم آرایه آن را کنایه بدانیم زیرا یک واژه دارای آرایه است پس آرایه آن، استعاره خواهد بود.

نمونه سؤال آرایه کنایه

حالا که یاد گرفتیم آرایه کنایه چیست و انواع آن را بررسی کردیم، می‌توانید با انجام تمرین زیر، میزان یادگیری خود را بسنجید و مهارت خود را در تشخیص کنایه افزایش دهید. برای انجام این تمرین، کافی است در هر سؤال، روی گزینه درست مورد نظر خود کلیک کنید. حالا گزینه «مشاهده جواب» را بزنید تا پاسخ درست را ببینید. با هر یک جواب درست، یک امتیار دریافت می‌کنید که در پایان آزمون یعنی پس از مشخص کردن جواب همه سؤال‌ها، امتیاز نهایی خود را خواهید دید. هرچه این امتیاز به عدد ده نزدیک‌تر باشد، شما این مطلب را بهتر یاد گرفته‌اید.

جدول خلاصه نکات آرایه کنایه در ادبیات فارسی

در این مطلب از مجله فرادرس یاد گرفتیم آرایه کنایه چیست و چه انواعی دارد. سپس هرکدام از انواع آن را با مثال توضیح دادیم. همچنین یاد گرفتیم کاربرد آرایه کنایه چیست و مکنی به و مکنی عنه چه هستند. روش تشخیص آرایه کنایه را نیز همراه با رایج‌ترین کنایه‌های زبان و ادبیات فارسی معرفی کردیم. علاوه بر این موراد، تفاوت استعاره و کنایه را نیز بررسی کردیم. در انتهای مطلب نیز پرسش‌هایی چهارگزینه‌ای قرار دادیم تا میزان یادگیری خود را بسنجید و در زمینه آرایه کنایه، تمرین کنید. خلاصه‌ای از مهم‌ترین نکات بیان‌شده در این مطلب را در جدول زیر آورده‌ایم اما پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری کامل آرایه کنایه، قبل یا بعد از مطالعه این جدول، کل مطلب را نیز مطالعه کنید.