فرادرس
آرایه تضمین چیست؟ – توضیح به زبان ساده
پیش از این در مجله فرادرس «آرایههای ادبی» را به شما معرفی کردهایم. در این مطلب میخواهیم بدانیم «آرایه تضمین چیست؟» در معنی لغت «تضمین» فرهنگ فارسی معین دو معنی آورده است؛ نخست برعهده گرفتن تاوان، ضمانت کردن و دوم بیتی یا مصراعی که شاعری از شاعر دیگر در شعر خود بیاورد. معنی دوم بخشی از تعریف آرایه تضمین است و معنی نخست دلیل استفاده از آرایه تضمین. ما در این مطلب آرایه تضمین را با ذکر نمونههای گرانبها از شعر و ادب فارسی معرفی خواهیم کرد.
آرایه تضمین چیست؟
برای درک آرایه تضمین ابتدا به بیت شعر زیر توجه کنید.
چشم حافظ زیر بام قصر آن حوری سرشت
شیوه جَنّاتُ تَجری تَحتِهَا الاَنهار داشت
(حافظ)
در مصراع دوم بیت فوق، شاعر بخشی از آیه هشتم سوره «البینه» را عیناً آورده است. در ادامه آیه هشتم سوره «البینه» را بههمراه معنی مشاهده میکنید.
جَزَاؤُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ جَنَّاتُ عَدْنٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا أَبَدًا ۖرَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ ۚذَٰلِكَ لِمَنْ خَشِيَ رَبَّهُ (۸)
پاداششان نزد پروردگارشان بهشتهای پایندهای است که از زیرِ [درختانِ] آن نهرها جاری است، در آنها جاودانهاند، خدا از آنان خشنود است و آنان هم از خدا خشنودند؛ این [پاداش] برای کسی است که از پروردگارش بترسد.
با استفاده از این بیت شاعر هم مقصود خودش را رسانده است، به این معنا که چشمان حافظ، درپای ديوار قصر آن فرشتهخو، بهمانند باغهایی بود كه در پای درختهای آن آب روان باشد، و هم با ایجاد تنوع در کلام ذهن مخاطب را به وادی دیگری برده است، یعنی او را به سمت دنیای قرآن و آنچه از بهشت و قرآن و... میداند، هدایت کرده است. میدانیم این بازیها برای ذهن بسیار جذاب است و کلام را گیراتر میکند.
نکته: آوردن آیه قرآن یا حدیث در سخن، «اقتباس» و «درج» نیز خوانده شده است.
برای آشنایی بیشتر با آرایه تضمین به شعر بعدی توجه کنید.
چه خوش گفت فردوسی پاکزاد
که رحمت بر آن تربت پاک باد
«میازار موری که دانهکش است
که جان دارد و جان شیرین خوش است»
(سعدی)
سعدی بیتی را بهطور کامل از شاعر دیگری یعنی فردوسی در شعر خود آورده است. این بار شاعر نام فردوسی را در شعر خود ذکر کرده است. همچنین خوب است مانند مثال بالا بخشی را که شاعر به امانت گرفته است، در گیومه قرار دهیم. مخصوصاً اگر شاعر یا شعری که به امانت گرفتهایم، مشهور نباشد. حال با کمک این بیت، کاربرد و استفادههایی که آرایه تضمین برای شاعر دارد را فهرست خواهیم کرد.
- آرایه تضمین باعث میشود شاعر مقصود خود را به بهترین شکل ادا کند.
- با کمک این آرایه در ذهن خواننده تنوع ایجاد میشود و او از شنیدن کلام لذت بیشتری میبرد.
- شاعر بهشکل غیرمستقیم اشاره میکند که آثار شاعر مذکور مثلاً در مورد فوق، شاهنامه را خوانده است و بر آن تسلط دارد.
حال به آخرین شاهد ما در وصف آرایه تضمین توجه کنید.
درویش بیمعرفت نیارامد تا فقرش به کفر انجامد؛ كَادَ اَلْفَقْرُ أَنْ يَكُونَ كُفْراً.
(سعدی)
در این شعر سعدی نیز بخشی از حدیث زیر را در شعر خود آورده است.
قَالَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ : كَادَ اَلْفَقْرُ أَنْ يَكُونَ كُفْراً وَ كَادَ اَلْحَسَدُ أَنْ يَغْلِبَ اَلْقَدَرَ.
رسول خدا صلى اللّٰه عليه و آله فرمود: فقر نزديک به كفر است و حسد نزديك است كه بر قدر غلبه كند.
در این نمونه، سعدی بخشی از حدیث را در کلام خویش به عینه تکرار کرده است. در این تضمین چند نکته خاص وجود دارد که در ادامه آنها را فهرست کردهایم.
- این تضمین ایجاز دارد، یعنی با یک حدیث پنج کلمهای ارتباط فقر را با ایمان که مفهوم گستردهای است به بهترین شکل ممکن نشان داده است.
- استفاده از این آرایه تنوعی در کلام سعدی ایجاد کرده است که برای خواننده جذاب است.
- سعدی با ذکر این حدیث آگاهی خود را از معارف اسلامی نشان داده است.
پس در نهایت «آرایه تضمین» عبارت است از آوردن آیه، حدیث، مصراع یا بیتی از شاعری دیگر در کلام خود.
انواع آرایه تضمین
به شعر زیر توجه کنید.
سعدیا چون تو کجا نادره گفتاری هست؟
یا چو شیرین سخنت نخل شکر باری هست؟
یا چو «بستان» و «گلستان» تو گلزاری هست
هیچم ار نیست تمنّای توام باری هست
«مشنو ای دوست که غیر از تو مرا یاری هست
یا شب و روز به جز فکر توام کاری هست»
(ملک الشعرای بهار)
همانطور که مشاهده کردید گاهی شاعر بیت یا آیه را کاملاً در شعر خود میآورد و نام شاعر یا نشانهای از او را بهصورت واضح بهجا میگذارد. در ابیات فوق، ملک الشعرای بهار با خطاب کردن سعدی (سعدیا) و ذکر نام آثار او (بوستان و گلستان) تضمین ساخته است. به این نوع تضمین، تضمین آشکار میگویند.
حال به شعر زیر توجه کنید.
«سر آن ندارد امشب که برآید آفتابی»
تو خود آفتاب خود باش و طلسم کار بشکن
(شفیعی کدکنی)
در این بیت شفیعی کدکنی یک مصرع مشهور از سعدی را به ضمانت گرفته است. این نحوه استفاده از آرایه تضمین بدون ذکر نام، بیشتر بهخاطر شهرت سخن مورد استفاده است. به این نوع تضمین، تضمین پنهان میگویند.
نکته: هرچه آرایه تضمین طبیعیتر باشد، هنریتر و زیباتر است. شاعران چیرهدست بهگونهای از کلام دیگران استفاده میکنند که با بافت کلام خودشان همرنگ شود و خوشلحنتر و شنیدنیتر باشد.
تفاوت آرایه تضمین و آرایه تلمیح
«تلمیح» در لغت یعنی به گوشه چشم اشاره كردن. اما آرایه تلمیح آن است که گوینده در ضمن كلام خویش به آیه، حدیث، داستان، اتفاق تاریخی، اسطوره و یا افسانهای اشاره کند. برای درک بهتر به مثال زیر توجه کنید.
آسمان بار امانت نتوانست کشید
قرعه فال به نام من دیوانه زدند
(حافظ)
این بیت حافظ اشاره دارد به آیه ۷۳ سوره احزاب از قرآن کریم.
إِنَّا عَرضْنَا الاَمانَةَ عَلی السَّمَـاواتِ والأرْضِ وَالْجِبَالِ فَأبَیْنَ أَن یَحْمِلْنَها واشْفَقْنَ مِنْهَا وحَملهَا الإِنْسَـانُ إِنَّهُ کَانَ ظَلُوماً جَهُولاً
ما امانت را بر آسمانها و زمین و کوه ها عرضه داشتیم، اما از تحملش سر باز زدند و از آن ترسیدند. اما انسان آن را حمل کرد که همانا ستمگر و جاهل بود.
همانطور که پیداست شاعر بر خلاف آرایه تضمین، در این آرایه عین آیه را نقل نکرده و فقط به آن موضوع اشاره کرده است. برای بهرهمندی از تلمیح، آگاهی داشتن از آنچه که شاعر یا نویسنده به آن اشاره میكند، لازم است. پس در نهایت تفاوت اصلی این دو آرایه در نقل عینی و یا اشاره است.
سوالات رایج
برای درک بهتر مطلبی که مطالعه کردید در ادامه این مطلب به تعدادی از پرسشهای رایج در این خصوص پاسخ دادهایم.
آرایه تضمین چیست؟
«آرایه تضمین» آوردن آیه، حدیث، مصراع یا بیتی از شاعری دیگر در کلام خود است. آوردن آیه قرآن یا حدیث در کلام، «اقتباس» و «درج» نیز نامیده شده است. در این آرایه شاعر عیناً چیزی را که میخواهد تضمین کند، در کلام خود میآورد.
چرا از آرایه تضمین استفاده میکنیم؟
آرایه تضمین با تنوعی که ایجاد میکند باعث لذت بردن بیشتر مخاطب از کلام میشود. همچنین سبب ایجاز در سخن میشود و نشان میدهد شاعر در موضوعات مختلف آگاه و مسلط است.
آیا آوردن مثل نیز آرایه تضمین است؟
اگر شاعر یا نویسندهای ضربالمثلی که قبل از او رواج داشته را استفاده کند هم بهتر است آن را تضمین بدانیم. مانند این شعر از سعدی: «تو نیکی میکن و در دجله انداز / که ایزد در بیابانت دهد باز» که مصراع اول مثلی بوده رایج پیش از سعدی به سند استفاده قابوسنامه.
تفاوت تلمیح با تضمین چیست؟
در آرایه تلمیح به داستان، آیه، حدیث، افسانه و… اشارهای میشود اما در آرایه تضمین آیهای از قرآن یا سخنی که از شخص دیگری است عیناً نقل میشود. در آرایه تلمیح باید آنچه به آن اشاره میشود شهرت کافی داشته باشد تا به ذهن مخاطب بیاید.
تمرین
برای ارزیابی عملکرد خود در رابطه با مطلب «آرایه تضمین چیست؟»، میتوانید از تمرینهایی که در ادامه در اختیار شما قرار گرفته است استفاده کنید. آزمون اول شامل ۵ سؤال است و پس از پاسخ دادن به تمامی پرسشها و ظاهر شدن دکمه «دریافت نتیجه آزمون»، میتوانید نمره عملکردتان را مشاهده کنید و جوابهای درست و نادرست را نیز ببینید. پاسخ سؤالات نیز بعد از هر آزمون آمده است.
تمرین اول
گزینه درست را انتخاب کنید.
۱. در ابیات زیر آرایه تضمین در کجاست؟
بفرمود آن سیّد بحر و بر
حدیثی به حجّت به نوع بشر
«که من شهر علمم علیّم در است
درست این سخن گفت پیغمبر است»
بفرمود آن سیّد بحر و بر
حدیثی به حجّت به نوع بشر
«که من شهر علمم علیّم در است
درست این سخن گفت پیغمبر است»
۲. در ابیات زیر آرایه تضمین را بیاید.
ای که از کلک هنر نقش دل انگیز خدایی
حیف باشد مه من کاین همه از مهر جدایی
گفته بودم جگرم خون نکنی، باز کجایی؟
ای که از کلک هنر نقش دل انگیز خدایی
حیف باشد مه من کاین همه از مهر جدایی
گفته بودم جگرم خون نکنی، باز کجایی؟
«من ندانستم از اوّل که تو بی مهر و وفایی
عهد نابستن از آن به که ببندی و نپایی»
(شهریار)
گفته بودم جگرم خون نکنی، باز کجایی؟
«من ندانستم از اوّل که تو بی مهر و وفایی
عهد نابستن از آن به که ببندی و نپایی»
۳. در کلام زیر آرایه استفاده شده چیست؟
مهر او بلانشینان را كشتی نوح است.
آرایه تضمین
آرایه تلمیح
۴. چرا در سخن زیر از سعدی آرایه مورد استفاده، تضمین است و نه تلمیح؟
عاكفان كعبه جلالش به تقصیر عبادت معترف كه: ما عبدناك حقّ عبادتك.
زیرا سعدی حدیث «ما عبدناك حقّ عبادتک» را به طور کامل و عیناً تکرار کرده است.
زیرا عبارت «ما عبدناک حقّ عبادتک» عربی است.
۵. معمولاً علامت نگارشی آرایه تضمین چیست؟
«»
:
تمرین دوم
در بیتهای زیر آرایه تضمین را پیدا کنید.
سوال ۱: چه زنم چو نای هردم ز نوای شوق او دم
که لسان غیب خوشتر بنوازد این نوا را
همه شب در این امیدم که نسیم صبحگاهی
به پیام آشنایی بنوازد آشنا را
(شهریار)
سوال ۲: گفت: غالب اشعار او (سعدی) در این زمین به زبان پارسی است. اگر بگویی به فهم نزدیکتر باشد. کَلِّمَ النّاسَ عَلى قَدرِ عُقولِهِم.
سوال ۳: خیز تا خاطر بدان ترک سمرقندی دهیم
کز نسیمش بوی جوی مولیان آیدهمی
(حافظ)
سوال ۴: موسی قارون را نصیحت کرد که أَحْسِنْ کَما أَحْسَنَ اللَّهُ إِلَیْکَ.
(سعدی)
سوال ۵: بهر این فرمود رحمان ای پسر
کُلَّ يَوْمٍ هُوَ في شَأْنٍ ای پسر
(مولوی)
سوال ۶: بیداری زمان را با من بخوان به فریاد
ورد مرد خواب و خفتی
«رو سر بنه به بالین، تنها مرا رها کن.»
(شفیعی کدکنی)
سوال ۷: زینهار از قرین بد، زنهار
وَ قِنا رَبَّنا عَذابَ النَّار
(سعدی)
سوال ۸: من جرعه نوش بزم تو بودم هزار سال
کی ترک آبخورْد کند طبع خوگرم
ور باورت نمیکند از بنده این حدیث
از گفته کمال، دلیلی بیاورم
گر برکنم دل از تو و بردارم از تو مهر
آن مهر بر که افکنم؟ آن دل کجا برم؟
(حافظ)
جمعبندی
در این مطلب دانستیم «تضمین» در لغت یعنی برعهده گرفتن تاوان، ضمانت کردن و آرایه تضمین آن است که شاعر در کلام خود آیه یا حدیث و یا مصرع یا بیتی از شاعر دیگر را عیناً نقل کند. گفتیم آوردن آیه قرآن یا حدیث در سخن، «اقتباس» و «درج» نیز نامیده شده است. در فواید استفاده از این آرایه بیان کردیم که آرایه تضمین سبب میشود شاعر مقصود خود را به بهترین شکل بیان کند، در ذهن خواننده تنوع ایجاد کند و او از شنیدن کلام لذت بیشتری ببرد. همچنین شاعر بهشکل غیرمستقیم اشاره میکند که بر منبعی که از آن تضمین کرده است، تسلط دارد. در ادامه انواع آرایه تضمین را برشمردیم که شامل تضمین پنهان و تضمین آشکار بود. در نهایت به تفاوت ظریف آرایه تلمیح و آرایه تضمین هم اشاره کردیم و گفتیم در آرایه تلمیح بر خلاف آرایه تضمین چیزی را عیناً نمیآوریم بلکه فقط به آن اشارهای میکنیم. در آخر با ذکر سوالات رایج و تمرین مطلب را به پایان رساندیم.
