انواع ویراستاری + کاربرد و اصول هر نوع

ویرایش به معنی زدودن متن از خطاهای صوری، فنی و زبانی است، به‌گونه‌ای که به زبان معیار نزدیک‌تر شود و ضمن حفظ انسجام میان جمله‌ها و فهم بهتر متن، خواننده بتواند با آن به‌راحتی ارتباط برقرار کند. وظیفه ویراستار، آموختن مهارت‌های لازم برای ویرایش است. در این مقاله به انواع ویراستاری در زبان فارسی و وظایف ویراستار اشاره خواهیم کرد و در ادامه به نکات مهمی در خصوص ویرایش کتاب یا مقاله می‌پردازیم.

ویراستاری چیست ؟

کلمه «ویرایش» از بن مضارع «ویرای+ش» تشکیل شده که اسم مصدر از ریشه «ویراستن» است. ویرایش به انجام مراحلی گفته می‌شود که در نهایت متن فارسی را برای خواننده ساده‌تر، قابل‌فهم‌تر و روان‌تر می‌کند. بنابراین ویراستاری را می‌توان مهارتی در نظر گرفت که می‌بایست به‌کمک منابع مختلف یا شرکت در کلاس‌های آموزشی، به آن دست یافت و آن را یاد گرفت.

در زبان انگلیسی، معادل «Editing» را برای «ویرایش» در نظر گرفته‌اند. مانند سایر مهارت‌های زبانی، اصول ویراستاری شامل مواردی می‌شود که با آموختن آن‌ها می‌توانیم در متن‌های مختلفی ازجمله، کتاب، مقاله، پایان‌نامه، روزنامه و حتی زیرنویس فیلم‌ها یا اخبار، از جمله‌هایی ویراسته استفاده کنیم تا خواننده به‌راحتی بتواند مفهوم آن‌ را درک کند. پس از گذراندن مراحل یادگیری ویراستاری، می‌توانیم به‌عنوان ویراستار مشغول به کار شویم و در این حرفه به‌طور مستمر فعالیت داشته باشیم.

برای این‌که به یک ویراستار حرفه‌ای تبدیل شویم، باید با انواع ویراستاری به‌طور کامل آشنا شویم. همچنین باید این نکته را در نظر بگیریم که زبان فارسی به دو شکل زبان معیار و عامیانه شناخته شده است و برای ویرایش، لازم است اصول ویراستاری را برای هر یک از این دو حالت بدانیم. در مقاله‌ها یا روزنامه‌ها معمولاً به‌ندرت جمله‌های عامیانه می‌بینیم، اما در کتاب‌ها، به‌ویژه رمان‌های فارسی یا ترجمه‌شده، به‌وفور با مکالمه‌های عامیانه و روزمره روبه‌رو می‌شویم. به همین خاطر، باید نحوه ویرایش آن‌ها را به طور کامل بیاموزیم.

علاوه بر دانستن نحوه ویراستاری زبان معیار و عامیانه، باید با نشانه‌گذاری در نوشتار نیز به‌اندازه کافی آشنایی داشته باشیم، چراکه نشانه‌ها و علائم سجاوندی (مانند نقطه، کاما، نقطه‌کاما، علامت تعجب و...) به خواندن متن و درک آن کمک شایانی خواهد کرد.

وقتی با کسی صحبت می‌کنیم، با عواطف، احساسات و نگرش شخص گوینده، به‌کمک لحن و زبان بدن او، ارتباط مستقیم داریم و هرگونه تغییر آهنگ یا تکیه بر هجاها، حتی بخشی از حرکات دست و صورت می‌تواند در درک مقصود گوینده، ما را یاری کند.

اما زبان نوشتار در این زمینه ناتوان است و برای این‌که بتوانیم این نقص را برطرف سازیم، لازم است نشانه‌هایی را به کار بگیریم که سخن مخاطب را واضح‌تر و نافذتر کند. درواقع باید بتوانیم زبان نوشتار را نیز تا حدودی به‌اندازه زبان گفتار تأثیرگذار کنیم. در غیر این صورت، مخاطب قادر نیست با نوشته ارتباط برقرار کند.

یکی از روش‌هایی که به ما در رفع این ناتوانی کمک می‌کند، استفاده از نشانه‌های سجاوندی و نمادهای فارسی است. این کار نیز از وظایف ویراستار به شمار می‌رود و مهم‌ترین مزایای آن عبارت‌اند از:

• انتقال درست معنی و مفهوم
• سهولت در برقراری ارتباط با خواننده
• انتقال عواطف و ایده‌های نویسنده
• رفع ابهام و کژتابی از جمله
• ایجاد نظم و انسجام بیشتر در متن
• آراستگی و جذابیت بیشتر متن

در این آموزش قصد داریم انواع ویراستاری در زبان فارسی را یاد بگیریم و با انواع ویراستاری کتاب آشنا شویم. همچنین به اهمیت ویراستاری کتاب و مقاله اشاره خواهیم کرد و به نکات مهمی در خصوص انواع ویراستاری می‌پردازیم. در انتها نیز ضمن ارائه جمع‌بندی کلی مطلب، به برخی از سؤالات رایج در خصوص ویراستاری اشاره خواهیم کرد.

انواع ویراستاری در زبان فارسی

انواع ویراستاری در زبان فارسی را می‌توانیم به سه دسته کلی زیر تقسیم‌بندی کنیم:

• ویرایش فنی
• ویرایش زبانی
• ویرایش تخصصی یا علمی یا محتوایی

ویرایش فنی

ویرایش فنی به‌طور کلی شامل ویرایش ظاهری متن است و شامل موارد زیر می‌شود:

• یکدست کردن رسم‌الخط کلمه‌ها: کلمه‌هایی که در متن به کار می‌روند، در صورتی که تکرار شوند، باید همه به یک شکل نوشته شوند، مانند «اینجا/این‌جا» یا «آنجا/آن‌جا». یا اگر کلمه‌ «اینجانب» به‌صورت پیوسته نوشته می‌شود، باید در کل متن به همین شکل به کار برود و نمی‌توانیم یک جا آن را سرهم و یک جا با نیم‌فاصله (این‌جانب) بنویسیم.
• ویرایش غلط‌های املایی: برای پیدا کردن غلط‌های املایی در متن می‌توانیم از نرم‌افزارهای مخصوص این کار کمک بگیریم. اما در برخی موارد، غلط‌های املایی درست تشخیص داده نمی‌شود یا حتی کلمه‌های درست با توجه به متن به‌ شکل نادرستی درمی‌آید. به همین دلیل، باید از یک ویراستار مجرب و متخصص برای ویرایش فنی کمک بگیریم. برای مثال، در بسیاری از متن‌ها مشاهده شده که «برخاستن» به‌صورت «برخواستن» نوشته شده است که از نظر املایی اشتباه است. یا «سپاس‌گزارم» به‌‌اشتباه به‌صورت «سپاس‌گذارم» نوشته شده است. وظیفه ویراستار در چنین مواقعی، تشخیص درست کلمه‌ها و تصحیح املایی آن‌هاست. بنابراین، پیدا کردن غلط‌های املایی و ویرایش آن‌ها یکی از روش‌های ویرایش فنی است.
• بررسی ساختارهای جمله و پاراگراف‌بندی: ساختار جمله‌ها باید انسجام کافی داشته باشد. برای پاراگراف‌بندی نیز باید این به نکته توجه داشته باشیم که چه جمله‌هایی را در کنار هم و در یک پاراگراف قرار دهیم و چگونه ارتباط بین پاراگراف‌ها را حفظ کنیم. برای این منظور، ویراستار باید با جمله محوری و جمله‌های پشتیبان آشنایی داشته باشد و نظمی بین جمله‌های هر پاراگراف ایجاد کند.
• ویرایش نشانه‌های سجاوندی در متن: نشانه‌‌گذاری در متن تأثیر بسیار زیادی در انتقال احساس نویسنده به مخاطب دارد، زیرا برعکس زبان گفتار، نوشتار این ضعف را دارد که نمی‌تواند عواطف و احساسات را با زبان بدن یا حالت چهره منتقل کند. به همین دلیل باید برای زبان نوشتار از نشانه‌هایی استفاده کنیم که بتواند این کاستی را جبران کند. نشانه‌های سجاوندی یعنی گذاشتن علامت نقطه، کاما، دونقطه، سه‌نقطه، علامت تعجب و مواردی از این قبیل است که باعث می‌شود خواننده لحن نویسنده را راحت‌تر درک کند.
• رعایت فاصله و نیم‌فاصله کلمه‌ها: علاوه بر ویرایش غلط‌های املایی، در ویرایش فنی، ویراستار موظف است نیم‌فاصله یا فاصله‌های کلمه‌ها را نیز اصلاح کند. برای درک بهتر، دو مثال زیر را در نظر بگیرید که اولی بدون رعایت نیم‌فاصله و دومی یا رعایت نیم‌‌فاصله ویرایش شده است.

• اضافه کردن کلمه‌های لاتین در صورت نیاز به متن یا در پاورقی: در برخی موارد، برای راحت‌تر خواندن اسم‌های لاتین، انگلیسی یا غیرانگلیسی آن‌ها را در پاورقی اضافه می‌کنیم. البته این کار از وظایف ویراستار نیست، اما ویراستار می‌تواند با هماهنگی با مترجم یا نویسنده آن را انجام دهد. همچنین می‌تواند با توجه به شیوه‌نامه نشر، جلوی اسم نویسنده یا اصطلاح مربوطه در خود متن، یا در انتهای کتاب آن‌ها را ذکر کند.
• رعایت کردن اصول و قواعد عددنویسی، فرمول‌نویسی، اعراب‌گذاری و علامت‌های اختصاری: این کار جزو وظایف ویراستار محسوب می‌شود و در حقیقت یکی از عوامل مهم در ایجاد متنی یکدست و منسجم است.
• مشخص کردن ارجاعات و مآخذ و پانوشت‌ها و پی‌نوشت‌ها: یکی از موارد مهم در ویرایش فنی محسوب می‌شود و ویراستار باید در این رابطه دقت‌ نظر لازم و کافی را به خرج دهد تا در نهایت متنی با ویژگی‌های استاندارد به ناشر تحویل دهد.
• مرتب کردن نمایه‌ها، جدول‌ها، نمودارها، تصاویر، فهرست‌ها، واژه‌نامه‌ها و مواردی از این قبیل: برای مثال، بعضی از انتشاراتی‌های معتبر از افراد خاصی علاوه بر ویراستار کمک می‌‌گیرند که به‌عنوان «Indexer» برای ایجاد «نمایه» مشغول به کار می‌شوند.
• نمونه‌خوانی متن: یکی از ویژگی‌های ویراستار نمونه‌خوانی متن است، اما معمولاً هر نشری علاوه بر ویراستار، شخصی را به‌عنوان نمونه‌خوان استخدام می‌کند تا دو شخص متفاوت متن را بخوانند. وقتی ویراستار متنی را ویرایش می‌کند، چشمان او به مرور به متن عادت می‌کند و ممکن است برخی از خطاها را نبیند. به همین دلیل ترجیحاً کمک گرفتن از شخصی دیگر به‌عنوان نمونه‌خوان، می‌تواند اشتباهات متن را کمتر کند. نمونه‌خوانی بعد از ویراستاری انجام می‌شود و هدف از این کار غلط‌گیری تایپی است. بنابراین، اگر قصد دارید کتابی با ایرادهای ناچیز یا تقریباً بدون ایراد منتشر کنید، علاوه بر ویراستار، متن را به دست نمونه‌خوان نیز بدهید تا نتیجه دلخواهی حاصل شود.

ویرایش زبانی

ویرایش زبانی، بر استفاده درست از قواعد و دستور زبان تأکید دارد و مهم‌ترین بخش ویرایش محسوب می‌شود. برای ویرایش زبانی، لازم است موارد زیر را مدنظر داشته باشیم:

• رفع خطاهای دستوری و جمله‌بندی: بیشتر خطاهای دستور زبان فارسی یا جمله‌بندی، به کاربرد نادرست اجزای جمله مربوط می‌شود. مثال زیر را در نظر بگیرید.

در مثال فوق، فعل اول به‌صورت کامل به کار نرفته است و شکل درست آن «استفاده کرد» است. فقط در صورتی می‌توانیم آن را حذف کنیم که انتهای فعل دوم هم «کرد» داشته باشد که در این صورت می‌تواند به قرینه از جمله برداشته شود. به همین دلیل مثال اول نادرست و مثال دوم درست است.

• نزدیک شدن متن به ساختار زبان معیار و یکدست کردن متن: زبان معیار به زبانی گفته می‌شود که در یک کشور به‌عنوان وسیله برقراری ارتباط میان افراد مشخص شده است و اغلب با زبان نوشتار یکی است. برای ویرایش متن، در صورتی که گفت‌وگو یا زبان عامیانه نباشد، از زبان معیار کمک می‌گیریم و متن را با در نظر گرفتن این مسئله ویرایش می‌کنیم. همچنین برای یکدست کردن متن، باید با رعایت ساختار یکسان برای کلمه‌هایی که در متن تکرار می‌شوند، این اصل مهم را مدنظر داشته باشیم، چراکه نایکدستی در متن آن باعث از بین رفتن انسجام آن می‌شود و خواننده از خواندنش لذت نمی‌‌برد.
• اصلاح جمله‌های نامفهوم و رعایت اصل شکسته‌نویسی: در برخی از رمان‌ها که گفت‌وگوهایی میان شخصیت‌های داستان شکل می‌گیرد یا در بعضی موارد از اصطلاحات عامیانه استفاده می‌شود، رعایت اصل شکسته‌نویسی از وظایف ویراستار به شمار می‌رود. همچنین ویراستار درمورد ویرایش زبانی، باید بتواند جمله‌های نامفهوم را به جمله‌های ساده‌تر تبدیل کند که فهم آن برای مخاطب راحت شود.
• جایگزین کردن کلمه‌های تکراری با مترادف‌ها یا متضادهای آن‌ها: گاهی پیش می‌آید که ویراستار موقع ویرایش متن، متوجه تکرار برخی از کلمه‌ها می‌شود. در این صورت لازم است کلمه‌های مترادف یا متضاد برای آن در نظر بگیریم تا متن زیباتر و شکیل‌تر شود. به مثال زیر و کلمه‌های مترادف آن توجه کنید.

• ساده‌سازی و روان کردن جمله‌های متن: یکی از وظایف مهم ویراستار، ساده‌سازی متن یا نوشته است. این امر هم برای ویرایش کتاب و هم مقاله ضروری است، زیرا هرچه زبان معیار ساده‌تر باشد، خواننده بیشتر جذب آن می‌شود و آن را بهتر درک می‌کند. این تفاوت در نوشته‌های قدیمی و جدید مشهود است؛ در گذشته بیشتر نویسندگان و مترجمان از کلمه‌های دشوار یا جمله‌بندی‌های طولانی و سخت استفاده می‌کردند. درحالی‌که امروزه چه در زبان فارسی چه در سایر زبان‌ها، شاهد ساده‌تر و روان‌تر شدن جمله‌ها هستیم.

ویرایش تخصصی یا علمی یا محتوایی

ویرایش محتوایی، علاوه بر دانش زبانی و دستوری، به تخصص کافی نیز نیاز دارد تا محتوای متن از نظر علمی و تخصصی اصلاح شود. به همین دلیل، معمولاً با توجه به تخصصی که ویراستار دارد، متن به دست او سپرده می‌شود. به‌طور کلی، ویرایش محتوایی شامل موارد زیر است:

• حذف یا خلاصه کردن مطالب تکراری، غیرضروری، طولانی یا نامتعارف: در بعضی موارد، منظور نویسنده را می‌توان در یک جمله خلاصه کرد، اما زیاده‌گویی و تکرار بیش از حد جمله‌ها برای انتقال مفهوم، نه‌تنها باعث خسته شدن خواننده می‌شود، بلکه ممکن است او را سردرگم کند. این موضوع در رابطه با مقاله‌های علمی اهمیت بیشتری پیدا می‌کند، زیرا خواننده تمایل دارد در مدت زمان کوتاهی آن را بخواند و متوجه شود. بنابراین یکی از وظایف ویراستار، ویرایش محتوایی است که با کوتاه کردن یا حذف جمله‌های تکراری یا غیرضروری توصیف می‌شود.
• افزودن موارد فراموش‌شده یا جاافتاده در متن یا پاورقی: بعضی‌وقت‌ها لازم است مواردی که در متن جاافتاده به آن اضافه شود. این کار می‌تواند با هماهنگی با نویسنده نیز صورت بگیرد. همچنین ممکن است بخشی از متن نیاز به توضیحات بیشتری داشته باشد که این کار را می‌توان در پاورقی انجام داد.
• مقابله دادن نوشته با متن اصلی: در صورتی که ترجمه کتاب یا مقاله‌‌ای را ویرایش می‌کنید، بهتر است به زبان اصلی به‌اندازه کافی تسلط داشته باشید تا بتوانید در مواردی که ترجمه نامفهوم یا عجیب به‌نظر می‌رسد، آن را با متن اصلی مطابقت دهید و اشتباهات آن را برطرف سازید. به این کار مقابله گفت می‌شود و یکی از وظایف مهم ویراستار در ویرایش محتوایی به شمار می‌رود.
• بازبینی و اصلاح جمله‌های نادرست و غیرعلمی: در ویرایش محتوایی یا علمی، ویراستار باید به این نکته توجه داشته باشد که متن را پس از ویرایش، چند بار دیگر بخواند و بازبینی کند تا اگر جمله‌‌ای نامفهوم یا غیرعلمی بود، آن را ویرایش یا حذف کند.

انواع ویراستاری کتاب

امروزه، نه‌تنها نویسندگان، مترجمان و ویراستاران کتاب، بلکه خوانندگان نیز به این باور رسیده‌اند که کتاب خوب، علاوه بر داستان مناسب و کیفیت ترجمه و نگارش مطلوب، باید از نظر ویراستاری نیز از ویژگی‌های اصولی برخوردار باشد تا بر دل خواننده بنشیند و انسجام و آراستگی متن، به‌وضوح دیده شود.

بنابراین، هر ناشری که کتابی را برای چاپ در نظر می‌گیرد، بعد از اتمام نگارش یا ترجمه آن، چه عملی و تخصصی باشد چه رمان یا نمایش‌نامه، آن را به دست ویراستاری زُبده می‌سپارد تا بتواند متنی ویراسته تحویل ناشر دهد. بنابراین در چاپ یک کتاب، افراد مختلفی سهیم هستند و هر یک سهم بسزایی در هر یک از مراحل تولید آن دارند.

برخی از ویراستاران، پس از ویرایش، کار صفحه‌آرایی آن را نیز انجام می‌دهند، اما به‌طور کلی، برای صفحه‌آرایی یا انتخاب طرح روی جلد و پشت جلد کتاب، بهتر است از افراد متخصص این امر کمک بگیریم. منظور ما از متخصص، کسی است که دوره‌های لازم برای این حرفه‌ را گذرانده‌ و آمادگی انجام آن را دارد.

انواع ویراستاری کتاب نیز مراحلی مشابه با مواردی را طی می‌کند که در بخش‌های قبلی توضیح داده شد، اما به‌طور کل، سه مرحله اصلی را برای ویراستاری کتاب در نظر گرفته‌اند که در دسته‌بندی زیر شرح داده شده است.

• ویراستاری دستوری
• ویراستاری ادبی
• ویراستاری داستانی

ویراستاری دستوری

ویراستاری دستوری بر نشانه‌گذاری‌ها یا نشانه‌های سجاوندی تأکید دارد. نشانه‌های سجاوندی شامل نقطه، ویرگول، نقطه‌ویرگول و مواردی از این قبیل است که در آموزش‌های قبلی «مجله فرادرس» به آن‌ها اشاره‌ای کردیم. در ویراستاری دستوری، ویراستار موظف است متن کتاب را با دقت بخواند و تک‌تک قواعد نشانه‌گذاری را به‌درستی رعایت کند، زیرا همان‌طور که در ابتدای این مبحث اشاره کردیم، رعایت نشانه‌ها و نمادها در متن، باعث تأثیرگذارتر شدن و فهم بهتر آن برای خواننده می‌شود.

از دیگر موارد حائز اهمیت در ویراستاری دستوری، پیدا کردن غلط‌های املایی است که به‌کمک برخی از نرم‌افزارهای مخصوص این کار نیز می‌توان آن‌ها پیدا و برطرف کرد. اما بدون شک این نرم‌افزارها نمی‌توانند به‌اندازه چشمان ویراستار دقیق عمل کنند. بنابراین ویرایش کتاب از نظر غلط‌های املایی نیز یکی از وظایف خطیر ویراستار در رابطه با ویراستاری دستوری کتاب به شمار می‌رود.

علاوه بر غلط‌های املایی، همان‌طور که از اسم این عنوان پیداست، اشتباهات دستوری نیز باید در اولویت وظایف ویراستار کتاب قرار بگیرد، چراکه متنی که به‌لحاظ دستوری ایراد داشته باشد یا جمله‌بندی‌های آن از ساختار درستی پیروی نکند، نمی‌تواند نظر خواننده را جلب کند و در نهایت، به‌دلیل پیچیدگی‌های جملات، او را از ادامه مطالعه منصرف خواهد کرد. بنابراین، ویراستار در این مرحله از ویرایش، باید به اصول و قواعد نگارشی و دستور زبان فارسی تسلط کافی داشته باشد.

از طرف دیگر، کتاب‌هایی که از زبان‌ انگلیسی یا غیرانگلیسی به فارسی برگردانده می‌شوند نیز باید از نظر دستوری بررسی و با متن اصلی مقابله داده شود. به همین دلیل، توصیه می‌شود برای این کار، از ویراستاری کمک بگیرید که علاوه بر آشنایی با دستور زبان فارسی و انواع ویراستاری، بر زبان اصلی نیز مسلط باشد.

در مجموع، ویراستاری دستوری کار آسانی نیست و برای این کار به شخصی مجرب و متخصص نیاز است تا بتواند با ویرایش صحیح متن، موجب انتقال سریع و صریح معنا به خواننده شود. به‌علاوه، استفاده نادرست از نشانه‌های سجاوندی، می‌تواند در برخی موارد باعث گمراهی خواننده شود یا برداشت نویسنده را به‌درستی به او القا نکند.

ویراستاری ادبی

این نوع ویرایش معمولاً در حوزه‌های عملی و تخصصی کاربرد دارد و برای این کار شخص ویراستار باید علاوه بر داشتن مهارت، تخصص کافی در حیطه مربوطه را داشته باشد. به ویرایش ادبی، ویرایش زبانی نیز گفته می‌شود و به منظور رفع کژتابی، ابهام و هرگونه انحراف از زبان معیار صورت می‌گیرد.

لازم به ذکر است که ویراستار باید با رعایت قوانین زبان معیار، متن را با قواعد دستوری و نگارشی، به‌ شکلی قابل‌فهم برای خواننده تبدیل کند. از دیگر وظایف ویراستار ادبی، می‌توان به رفع اشتباهات دستوری مانند قواعد و ساختار جمله‌ها اشاره کرد. این مورد، به‌ویژه در رابطه با کتاب‌هایی که ترجمه شده‌اند، بیشتر اهمیت پیدا می‌کند.

دلیل این امر، مواردی مانند گرته‌برداری یا به کار بردن جملات طولانی و واژه‌های مترادف است. برای مثال، در زبان انگلیسی، چون معمولاً فعل بلافاصله بعد از فاعل قرار می‌‌گیرد، اغلب جمله‌بندی‌ها از ساختارهای طولانی تشکیل شده‌اند. وقتی این جمله‌ها را به زبان فارسی ترجمه می‌کنیم، ممکن است ساختاربندی جمله با مشکل مواجه شود، زیرا در زبان فارسی، فعل با فاصله از فاعل قرار می‌گیرد و همین مسئله باعث می‌شود خواننده دچار سردرگمی شود.

یک اصل در ویراستاری به ما می‌گوید که هر زمان خواننده پاراگرافی را بخواند و متوجه آن نشود، درنتیجه مجبور شود به عقب برگردد و دوباره آن را بخواند، مفهومش این است که آن پاراگراف به‌درستی ویرایش نشده است یا اصول ویراستاری درمورد آن رعایت نشده است. البته این اصل همواره صدق نمی‌کند، چراکه متون تخصصی یا فلسفی را گاهی باید چندین بار خواند تا مفهوم آن را درک کرد.

در هرصورت، اگر فکر می‌کنید جمله‌های طولانی در کتاب استفاده شده است، بهتر است آن را به جمله‌های کوتاه‌تر تبدیل کنید. برای درک بهتر این مبحث، بخشی از کتاب «خورشید خانواده اسکورتا» به قلم «لوران گورده» و برگردان «پرویز شهدی» از نشر کتاب پارسه توجه کنید. این بخش درواقع شروع فصل اول این رمان فرانسوی است که چاپ اول آن در سال ۱۳۹۲ بوده است. به جمله‌های کوتاه این پاراگراف دقت کنید که چقدر به زیبایی متن و درک بهتر آن کمک کرده است.

یکی از موارد مهم دیگر در رابطه با ویراستاری ادبی، توجه به زبان معیار است. درواقع متنی که از نظر ادبی ویرایش می‌شود، باید با زبان معیار کنونی مطابقت داشته باشد و از زبان قدیم فاصله بگیرد. زیرا دستور زبان و صرف و نحو ادبیات فارسی در زمان‌های گذشته با زبان معیار امروزی فاصله دارد. بنابراین، بهتر است به معیارهای کنونی نزدیک باشد و مطابق با استانداردهای زبان معیار امروزی ویرایش شود. چنین کتابی، بدون شک تمام جوانب ویراستاری ادبی را داراست.

اما ممکن است این پرسش مطرح شود که منظور از زبان چیست. زبان معیار، همان زبان قشر تحصیل‌کرده و متمدن جامعه است که در دانشگاه، مؤسسات آموزشی و محافل ادبی استفاده می‌شود. برای مثال، زبانی که نویسندگان امروزی از آن بهره می‌برند و در رمان‌های خود آن‌ را به کار می‌گیرند، به‌عنوان شاخصی برای زبان معیار در نظر گرفته می‌شود. در روزنامه‌ها یا مقاله‌های عملی و تخصصی نیز می‌توانیم شاهد زبان معیار باشیم.

ویراستاری داستانی

با در نظر گرفتن استانداردهای زبان معیار می‌توانیم به‌عنوان ویراستار ادبی، کتاب را ویرایش کنیم. این نکته را فراموش نکنید که زبان معیار درحال‌حاضر، زبانی ساده، قابل‌فهم و به‌ دور از هرگونه اصطلاحات سخت و نامفهوم است. این در حالی‌ است که در گذشته، زبان معیار از ساختارهای سنگینی برخوردار بوده است. برای مثال، وقتی به آثار نویسندگان قدیمی رجوع می‌کنیم، در مقایسه با کتاب‌های امروز، نثر سخت‌تر و کلمه‌های سنگین‌تری را می‌بینیم، درحالی‌که نثر امروز می‌کوشد با جمله‌های روان، اصطلاحات ساده و کلمه‌های آشناتر، متن را برای خواننده جذاب‌تر و نافذتر کند.

بنابراین می‌توان گفت که ویراستاری داستانی بیشترین کاربرد را در ویرایش رمان و کتاب‌ داستان و به طور کلی آثار ادبیات داستانی دارد. در برخی موارد ممکن است جمله‌بندی‌های به نوعی باشد که فهم آن برای خواننده دشوار شود. وظیفه ویراستار در چنین مواقعی این است که تا حد ممکن آن را ساده‌تر و به زبان معیار نزدیک‌تر کند.

همچنین ممکن است در برخی موارد شاهد زیاده‌گویی‌های نویسنده باشیم که در این صورت، برای جلوگیری از خسته‌کننده بودن متن، آن را کوتاه می‌کنیم و حتی در مواردی ناچاریم برخی از جمله‌ها را حذف کنیم. از ویژگی‌های یک ویراستار این است که این موارد را به‌خوبی تشخیص دهد و درصدد رفع آن‌ها بربیاید.

تا به اینجای مطلب با انواع ویراستاری آشنا شدیم و کاربردهای آن را برای کتاب نیز توضیح دادیم. اما کسی که ویرایش انجام می‌دهد، یعنی ویراستار، چگونه ویراستاری را به عهده می‌گیرد و چه مسئولیتی دارد؟ در ادامه این مطلب، به این مقوله نیم‌نگاهی خواهیم داشت.

ویراستار کیست ؟

همان‌طور که در ابتدای مطلب اشاره شد، ویراستار به کسی گفته می‌شود که با رعایت نکات نگارشی و ویرایشی، وظیفه ویرایش متن از نظر دستوری، املایی، نشانه‌گذاری و مواردی از این قبیل را بر عهده بگیرد. ویراستار باید بتواند متن را طوری ویرایش کند که برای خواننده قابل‌فهم شود، ضمن این‌که در محتوای آن دخل و تصرف زیادی نداشته باشد. البته گاهی ایرادها متن به‌قدری زیاد می‌شود که ویراستار به‌ناچار متن را بازنویسی می‌کند، اما در حالت عادی فقط با تغییرات ساده و با اندکی تغییر در ساختار جمله‌ها، آن‌ها را به شکل بهتری تبدیل می‌کند تا درک آن برای مخاطب ساده‌تر شود.

فیلم آموزش ادبیات فارسی – پایه دوازدهم در فرادرس

کلیک کنید

همان‌طور که متن از نظر انواع ویراستاری به دسته‌های مختلفی تقسیم می‌شود، ویراستار نیز بر طبق آن وظایف مختلفی را بر عهده می‌گیرد. بنابراین، با توجه به نقشی که ویراستار دارد و برحسب تخصص او و مسئولیتی که بر دوشش نهاده شده، می‌تواند متن را از نظر ادبی، محتوایی یا غیره ویرایش کند و به غنی‌تر شدن آن کمک کند.

یکی از وظایف ویراستار، بررسی متن از نظر نگارشی، غلط‌های املایی و قواعد نشانه‌گذاری است. او همچنین باید با اصول و قواعد نیم‌فاصله و پاراگراف‌بندی نیز آشنا باشد. بنابراین، ویراستار باید دانش و آگاهی لازم برای ویرایش متن را داشته باشد.

گاهی ممکن است ویراستار درصدد اعمال تغییرات اساسی در متن بربیاید. در این صورت، بهتر است با هم‌فکری نویسنده یا مترجم دست به این کار بزند. زیرا اگر صاحب اثر بعد از تغییر متوجه دگرگونی زیادی در نوشته خود شود، بدون شک ناراضی خواهد بود و حتی ممکن است ویراستار را وادار کند تا مطابق میل او دوباره در ویرایش اثر دست ببرد.

ویراستار می‌تواند هر متنی را ویرایش کند، مانند رمان، مقاله، روزنامه یا کتاب‌های دانشگاهی. در هر صورت باید تخصص کافی برای ویرایش متن داشته باشد و در کنار آن، با انواع ویراستاری آشنا باشد و در این رابطه از آموزه‌های لازم بهره‌مند شود. حتی در برخی موارد که ترجمه متنی را ویرایش می‌کند، لازم است به زبان اصلی نیز تسلط داشته باشد تا در صورت لزوم، متن ترجمه‌شده را با متن اصلی مطابقت دهد.

اهمیت ویراستاری کتاب و مقاله

ویراستاری کتاب و مقاله در هر زبانی از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است و جزو موارد مهم و ضروری قبل از انتشار به‌نظر می‌رسد. دلیل آن هم مشخص است؛ ویراستاری باعث روان‌تر شدن متن و درک بهتر آن برای خواننده می‌شود و از اشتباهات دستوری و املایی جلوگیری می‌کند. بنابراین، ویراستاری وظیفه خطیری را به عهده ویراستار می‌گذارد. ضرورت ویراستاری کتاب و مقاله را می‌توان در موارد زیر خلاصه کرد.

سازمان‌دهی

منظور از سازمان‌دهی، داشتن مقدمه و نتیجه‌گیری مناسب با توجه به موضوع کتاب یا مقاله است. در رمان‌های فارسی، معمولاً شاهد مقدمه و مؤخره‌ای هستیم که مترجم به کتاب اضافه می‌کند تا خواننده را با ایده اصلی آشنا کند. در رابطه با مقاله نیز داشتن مقدمه و نتیجه‌گیری پاراگراف‌ها می‌تواند کمک زیادی به درک کامل موضوع کند.

ساختار پاراگراف‌ نیز یکی از موارد مهم در رابطه با سازمان‌دهی است. در این حالت، باید پاراگراف‌ها به‌گونه‌ای ویرایش شوند که انسجام میان آن‌ها حفظ شود و مقصود نویسنده به‌درستی از یک پاراگراف به پاراگراف دیگر منتقل شود.

تقسیم‌بندی پاراگراف‌ها را نیز می‌توان ازجمله وظایف مهم ویراستار دانست، زیرا هر زمانی که موضوع تغییر می‌کند یا مسیر روایت عوض می‌شود، برای درک بهتر آن برای مخاطب، لازم است پاراگراف جدید شروع شود یا در برخی موارد فصل‌های مقاله یا کتاب نیز باید بر همین اساس مرتب شود. در رابطه با ترجمه رمان، در بیشتر موارد به این کار نیازی نیست، زیرا نویسنده کتاب برحسب ایده‌ و کلیات ذهنی خود، فصل‌ها را دسته‌بندی کرده است.

ایده اصلی

از دیگر موارد کلیدی در رابطه با اصول ویراستاری، توجه به موضوع اصلی یا همان ایده محوری هر پاراگراف است، به‌گونه‌ای که خواننده بتواند درک کلی از مفهوم کل پاراگراف یا متن داشته باشد. وظیفه ویراستار به‌عنوان کسی که متن را ویرایش می‌کند، این است که موارد مربوط با سازمان‌دهی و ساختاربندی پاراگراف‌ها را به‌دقت بررسی کند تا انسجام متن حفظ شود.

جمله اصلی در متن باید به‌اندازه کافی شفاف باشد و بر روی جمله‌های پشتیبان که در ادامه آن می‌آیند و درواقع متن را از نظر مفهومی بهبود می‌دهند، تأکید داشته باشد. این امر در رابطه با ویرایش نامه یا مقاله بیشتر به چشم می‌خورد، زیرا برای نوشتن نامه اصول پاراگراف‌نویسی اهمیت زیادی پیدا می‌کند و مقدمه، بدنه و نتیجه‌گیری باید به‌کمک جمله‌های اصلی و جمله‌های پشتیبان، مقصود نویسنده را به‌درستی منتقل کنند و شیوه نوشتن آن به‌خوبی رعایت شود.

شفاف‌سازی

از دیگر وظایف ویراستار در رابطه با ویراستاری مقاله و کتاب، شفاف‌سازی است. به بیان ساده‌تر، به‌کمک تعریف‌ها و توصیف‌های مناسب، باید موضوع را برای خواننده ملموس کرد تا بتواند به‌خوبی با آن ارتباط برقرار کند. اما در این میان، باید در نظر داشت که برخی موارد مانند زیاده‌گویی‌ها یا استفاده از مثال‌های بیش از حد، جمله‌های طولانی و توصیف‌های فراوان، ممکن است خواننده را از موضوع دورتر کند یا او را خسته و از ادامه خواندن متن منصرف کند.

درمجموع، رعایت سه اصل مهم سازمان‌دهی جمله‌های متن، ایده اصلی و شفاف‌سازی می‌تواند به بهتر شدن هرچه بیشتر مقاله یا کتاب کمک کند. به همین دلیل، رعایت این موارد نیز در کنار سایر اصول ویراستاری، ازجمله مهارت‌هایی است که ویراستار باید توانایی انجام آن را داشته باشد.

نکات مهم درباره انواع ویراستاری

در رابطه با انواع ویراستاری، به نکات مهمی در ادامه این مطلب اشاره کرده‌ایم که با رعایت آن‌ها می‌توانید متنی یکدست و ویراسته در اختیار خواننده قرار دهید تا به‌اندازه کافی از خواندنش لذت ببرد.

اولین و مهم‌ترین نکته، همان‌طور که پیش‌تر اشاره شد، پای‌بندی به سبک متن یا نوشته است. برای هر یک از انواع ویراستاری باید به متن وفادار بود و به‌اصطلاح، ویراستار حق زیرورو کردن مطلب را ندارد. بلکه باید با رعایت اصول ویراستاری، متن را به شیوه‌ای ویرایش کند که با حداقل تغییرات، آماده انتشار شود.

البته گاهی پیش می‌آید که هنگام مطابقت دادن متن اصلی با متن ترجمه‌شده، با جملاتی مواجه می‌شویم که نیازمند اصلاح‌ بیشتری است. در چنین شرایطی حتماً باید با صاحب اثر یا مترجم آن مشورت کنیم و با هماهنگی او آن را تغییر دهیم.

نکته دوم در رابطه با ساختاربندی جمله‌ها و دستور زبان آن است. گاهی پیش می‌آید که جمله‌ها از نظر دستوری مشکلاتی دارند یا طولانی هستند. وظیفه ویراستار در این رابطه، درست کردن ساختار جمله‌ها و شکستن جمله‌های بلند به دو یا چند جمله کوتاه‌تر است. اما باید مراقب باشد که از نظر معنایی، آسیبی به جمله وارد نشود.

نکته سوم درباره رعایت نشانه‌های سجاوندی است. نشانه‌های سجاوندی شامل ویرگول، نقطه، سه‌نقطه، دونقطه، علامت تعجب و غیره است که هر یک لحن بیان نویسنده را در جمله‌هایش نشان می‌دهد. علاوه بر این، رعایت نیم‌فاصله نیز در امر ویراستاری ضروری است و ویراستار باید بداند چگونه و در چه مواردی از آن استفاده کند. برای نمونه، کلمه‌های زیر با نیم‌فاصله نوشته می‌شوند و به‌‌صورت یک کلمه در نظر گرفته می‌شوند.

• بین‌المللی
• روان‌پزشک
• شکسته‌نویسی
• نیم‌فاصله
• می‌گذارند
• دست‌نوشته

همچنین رعایت برخی از قواعد نشانه‌گذاری مانند علامت «گیومه» در نقل‌قول مستقیم و علامت سؤال در انتهای جمله پرسشی، از دیگر نکات مهم ویرایشی است که در مبحث انواع ویراستاری می‌توان آن را در بخش ویرایش دستوری قرار دارد. به مثال زیر توجه کنید.

در نظر داشته باشید که شکسته‌نویسی نیز اصول خاص خودش را دارد و برای ویرایش متن باید نکات مربوط به آن را رعایت کنیم. شکسته‌نویسی معمولاً در مواردی به کار می‌رود که از زبان محاوره یا گفت‌وگوی میان افراد به‌ شکلی عامیانه در متن استفاده شده باشد. در این حالت، ویراستار موظف است با رعایت اصل یکدستی و با در نظر گرفتن اصول شکسته‌نویسی، آن را ویرایش کند.

اما در متن‌های رسمی یا نامه‌های اداری، تحت هیچ شرایطی از شکسته‌نویسی کمک نمی‌گیریم. مثال زیر را در نظر بگیرید که از بخشی از رمان «پدرکُشی» به قلم «املی نوتومب» و برگردان «بنفشه فریس‌آبادی» انتخاب شده است و شامل گفت‌وگوی میان دو نفر است.

همان‌طور که در این گفت‌وگو مشخص شده است، جمله‌هایی که داخل گیومه قرار دارند، محاوره‌ای هستند و شکسته‌نویسی فقط در این جمله‌ها اعمال شده است که آن‌هم با در نظر گرفتن اصول آن انجام شده است. اما جمله‌هایی که خارج از گیومه هستند، به‌ شکلی کاملاً رسمی ترجمه شده‌اند. در ترجمه رمان، اغلب از این روش برای شکسته‌نویسی استفاده می‌شود، مگر آن‌که ناشر شیوه‌نامه خاصی را در اختیار ویراستار قرار بدهد تا بر اساس آن عمل کند.

از دیگر موارد حائز اهمیت در رابطه با انواع ویراستاری توجه به اصل یکدستی است. متن باید یکدست باشد، بدین معنا که اگر کلمه‌ای مانند «این‌ها» یا «آن‌ها» را قرار است با نیم‌فاصله بنویسیم، این مسئله را باید در تمام متن رعایت کنیم و هر جایی که به این دو کلمه‌ برخوردیم، به‌صورت نیم‌فاصله باشد. «اینها» و «آنها» از نظر ویراستاری اشتباه نیست، اما اگر در برخی از جمله‌ها با «آنها» و در برخی دیگر با «آن‌ها» مواجه شویم، مفهومش این است که متن یکدست نیست. به مثال زیر توجه کنید. در این مثال اصل یکدستی رعایت نشده است. برای مثال، کلمه «پیشخدمت»، در دو جای دیگری به‌صورت «پیش‌خدمت» نوشته شده است و «سرووضع» در یک جا بی‌فاصله و در جای دیگر بافاصله نوشته شده است.

آخرین و از مهم‌ترین نکته‌هایی که در متن‌های ترجمه‌شده با آن‌ها زیاد مواجه می‌شویم، «گرته‌برداری» است. ویراستار باید مراقب چنین جمله‌هایی باشد و آن‌ها را با در نظر گرفتن مقصود مترجم یا نویسنده تغییر دهد. «گرته‌برداری» معادل کلمه «loan shift» در زبان انگلیسی است و به ترکیبی گفته می‌شود که اجزای متشکل آن جدا از اجزای ترکیب خارجی ترجمه شده و در کنار هم قرار گرفته است. مانند راه‌آهن که ترجمه لغت‌ به‌ لغت آن از واژه فرانسوی «chemin de fer» مغزشویی که برگرفته از واژه انگلیسی «brainwashing» است.

نوع دیگر گرته‌برداری، ترجمه اصطلاحات انگلیسی به زبان فارسی است. به مثالی در این رابطه توجه کنید و اگر در متنی آن‌ را مشاهده کردید، حتماً ویرایش کنید.

معادل کلمه به کلمه این اصطلاح انگلیسی این است که نمی‌توانی هم کیک را داشته باشی و هم آن را بخوری. اما این ترجمه کاملاً گرته‌برداری و معادل فارسی آن ضرب‌المثل معروفی است که می‌گوید: «هم خدا رو می‌خوای و هم خرما رو.»
اگر ویراستار به متن اصلی تسلط داشته باشد، با دیدن چنین جمله‌هایی به‌راحتی می‌تواند گرته‌برداری را تشخیص دهد و آن را اصلاح کند.

سوالات رایج درباره انواع ویراستاری

برای درک بهتر مبحث انواع ویراستاری در زبان فارسی، در ادامه این مطلب به تعدادی از پرسش‌های رایج در خصوص انواع ویراستاری پاسخ داده‌ایم.

انواع ویراستاری کتاب چیست ؟

ویراستاری کتاب به‌طور کلی به سه دسته دستوری، داستانی و ادبی تقسیم می‌شود که هر یک ویژگی‌های خاص خودش را دارد و با توجه به تخصص ویراستار می‌توان از یک ویراستار برای هر سه مورد استفاده کرد یا برای هر یک از انواع ویراستاری، از افرادی با تخصص متفاوت کمک گرفت تا نتیجه مطلوب‌تری حاصل شود.

آیا ویراستار موظف است کل متن را ویرایش کند؟

اگر ویراستار از تخصص کافی برای انواع ویراستاری، یعنی فنی، زبانی و محتوایی برخوردار باشد، می‌تواند به‌تنهایی کل متن را ویرایش کند. اما ناشران معمولاً از افراد مختلفی برای انواع ویرایش استفاده می‌کنند.

فرق ویراستاری با نمونه‌خوانی چیست؟

ویراستاری شامل ویرایش کتاب یا مقاله یا هر نوع متن فارسی از نظر فنی، زبانی و محتوایی است و انواع ویراستاری جزو وظایف ویراستار به شمار می‌رود، درحالی‌که نمونه‌خوانی شامل خواندن سریع متن به‌منظور پیدا کردن غلط‌های تایپی یا نگارشی است که در بیشتر کتاب‌‌ها یا مقاله‌ها شاهد آن هستیم. نمونه‌خوانی همواره بعد از ویراستاری کامل متن انجام می‌شود.

انواع ویراستاری چه تفاوتی با هم دارد؟

ویراستاری فنی شامل بررسی متن از نظر پاراگراف‌بندی، یکدستی جمله‌ها، استفاده درست از نشانه‌های سجاوندی و اعمال قواعد فرمول‌نویسی و اعراب‌گذاری و علائم اختصاری است. ویراستاری زبانی شامل رفع خطاهای دستوری، ساختاری و برطرف کردن جمله‌های نامفهوم و طولانی است که در جهت ساده‌‌سازی متن به کار می‌رود. اما ویراستاری محتوایی، شامل اصلاح متن برای حفظ انسجام و یکدستی و مقابله دادن آن با متن اصلی است.

جمع‌بندی

در این مطلب با انواع ویراستاری در زبان فارسی آشنا شدیم که شامل ویرایش فنی، زبانی و تخصصی یا محتوایی است. همچنین یاد گرفتیم که برای داشتن متنی ویراسته، باید از شخصی به‌عنوان ویراستار کمک بگیریم که دانش و تخصص لازم در این زمینه را داشته باشد و با اعمال حداقل تغییرات، متنی یکدست و ساده خلق کند تا فهم آن برای مخاطب ساده‌تر شود. در انتهای مطلب نیز به برخی از نکات مهم در خصوص انواع ویراستاری اشاره کردیم.