فرادرساجزای جمله در فارسی – توضیح به زبان ساده با مثال و تمرین
همه اجزای جملههای فارسی در یکی از دو دسته نهاد یا گزاره جای میگیرند. نهاد شامل مسندالیه یا فاعل است و در گزاره نیز متناسب با نوع فعل جمله، مسند، مفعول، متمم یا ترکیبی از اینها، بهعلاوه فعل وجود دارد. برای مثال جمله «کودکان غذای خود را خوردند.» از سه جزء نهاد فاعلی (کودکان)، مفعول (غذای خود) و فعل (خوردند) تشکیل شده است. در این مطلب از مجله فرادرس، همه اجزای جمله در فارسی را یاد میگیریم و روش تشخیص آنها را با مثال بررسی میکنیم. در انتهای مطلب نیز، پرسشهایی چهارگزینهای طرح کردهایم که با استفاده از آنها، یادگیری خود را بسنجید.
اجزای جمله در فارسی
اجزای جمله در فارسی، نهاد و گزاره هستند که نهاد از فاعل یا مسندالیه و گزاره از مسند، متمم، مفعول و فعل تشکیل میشود. البته این موارد، اجزای اصلی جملهها هستند و ممکن است اجزای دیگری چون قید، متمم اسم، معطوف و... نیز در جملههای فارسی وجود داشته باشند. در ادامه مطلب، همه اجزای جملههای فارسی را با مثال و با روش تشخیص آنها معرفی میکنیم.
پیشنهاد میکنیم برای یادگیری اجزای جمله، فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هشتم فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر پایین آوردهایم.
نهاد + گزاره
(فاعل یا مسندالیه) + (مفعول / متمم / مسند + فعل)
اجزای جمله با مثال
در جدول زیر، اجزای جمله را با مثال آوردهایم.
| اجزای جمله | نوع و مثال |
| نهاد | مسندالیه: آسمان مهتابی است. |
| فاعل: شما بمانید. | |
| گزاره | مفعول: ما نامه را نوشتیم. |
| متمم: آنها از زندان فرار کردند. | |
| تمیز: ما تو را آشنا میپنداشتیم. | |
| مسند: مادر مهربان است. | |
| اجزای غیراصلی | منادا: ای یار از یادم مبر. |
| قید: من خوب داستان مینوشتم. | |
| معطوف: او دانشجو و کارمند است. | |
| بدل: سعدی، استاد سخن، شاعر پارسی است. | |
| متمم اسم: آگاهی از اخبار، همیشه مفید نیست. | |
| تکرار: او میرود، او. |
جزء نهادی در فارسی
نهاد جزئی است که کل جمله حاوی اطلاعاتی درباره آن است. برای مثال، «سیاوش» در جمله «سیاوش پدر خوب و مهربانی است»، نهاد است. نهاد جمله، متناسب با اسنادی یا غیراسنادی بودن فعل جمله، به دو نوع مسندالیه و فاعل تقسیم میشود. در ادامه این بخش، هر دو نوع نهادهای جمله و روش تشخیص آنها را با مثال توضیح میدهیم.
نهاد از نوع فاعل
اگر فعل جمله، معنای انجام کار خاصی مانند «پوشیدن، خوردن، ماندن، پختن» و هر کار و عمل دیگری را بدهد، نهاد جمله، فاعل یعنی انجامدهنده آن فعل است. به مثال زیر، توجه کنید.
آنها هر روز به مدرسه میروند.
| نهاد و نوع آن | فعل |
| آنها (فاعل) | میروند (عمل «رفتن») |
نهاد از نوع مسندالیه
اگر فعل جملهای بر انجام هیچ کار و عملی دلالت نکند و فقط برای نسبت دادن حالت و صفتی به نهاد جمله به کار برود، نهاد آن از نوع مسندالیه است. یعنی مسند (همان صفت و حالت) به آن نسبت داده میشود. مثال پایینی را مشاهده کنید.
بچهها در خیابان مشغول بازی هستند.
| نهاد و نوع آن | فعل |
| بچهها (مسندالیه) | هستند (عدم دلالت بر انجام کار یا عملی) |
نهاد جدا و پیوسته
اگر نهاد بهصورت یک واژه در جمله آمده باشد، نهاد جدا یا اختیاری است. اگر نهاد در جمله وجود نداشته باشد، فقط نهاد پیوسته یا اجباری یعنی همان شناسه فعل، وجود دارد. پس نهاد اجباری همیشه در جمله وجود دارد اما وجود نهاد جدا در جمله، اختیاری است. به جدول زیر توجه کنید.
| نهاد جدا | نهاد پیوسته |
| آنها از دانشگاه به خانه رسیدند. | از دانشگاه به خانه رسیدند. |
نکته: فعلهای ماضی ساده سوم شخص مفرد (رفت) و فعل امر دوم شخص مفرد (برو)، شناسه ندارند یا شناسه آنها تهی است. اما برای شناسایی این صیغهها نیز مشکلی وجود ندارد زیرا فقط همین صیغهها بدون شناسه هستند و این ویژگی نیز آنها را منحصربهفرد و قابل شناسایی میکند.
شناسایی نهاد در فارسی
برای شناسایی نهاد جمله، کافی است قبل از فعل آن، سؤال «چهکسی / چهچیزی؟» را قرار بدهیم. مسندالیه یا فاعل بودن نهاد، تفاوتی در نحوه شناسایی این جزء ایجاد نمیکند. در ادامه، نهاد دو جمله مثالی را با همین روش، شناسایی کردهایم.
او بهترین داستانهای معاصر فارسی را خوانده است.
چه کسی / چهچیزی «خوانده است»؟ او (نهاد)
اسفندیار یکی از شاهزادهها و پهلوانان ایرانی است.
چهچیزی / چه کسی «است»؟ اسفندیار (نهاد)
نکته: نهاد جمله، همیشه از روی شناسه فعل جمله، قابل شناسایی است زیرا تطابق شناسه فعل و نهاد در زبان فارسی، الزامی است. یعنی باید شخص و شمار شناسههای فعل با شخص و شمار نهاد جمله، مطابقت داشته باشد.
تا اینجا اجزای جمله در فارسی را یاد گرفتیم و نهاد و انواع آن را بررسی کردیم. در ادامه، اجزای گزاره را با مثال معرفی میکنیم.
جزء گزاره و اجزای آن
هرچیزی جز نهاد جمله، جزئی از گزاره آن جمله محسوب میشود. برای مثال، در جمله «زنان در هر سرزمینی حق دارند با آرامش و آزادی زندگی کنند.»، کل جمله به جز «زنان (نهاد)»، گزاره هستند. خود گزاره شامل چهار جزء اصلی مفعول، مسند، متمم و فعل است. هرکدام از این اجزا در برخی از جملههای خاص با فعلهای متفاوت وجود دارند. در این بخش همه آنها را بررسی میکنیم.
| اجزای گزاره | وجود |
| مفعول | فعلهای گذرا به مفعول |
| مسند | فعلهای اسنادی |
| متمم | فعلهای گذرا به متمم |
| فعل | همه جملهها (به جز شبهجملهها) |
در ادامه هرکدام از این اجزا را بهطور جداگانه معرفی میکنیم. البته دقت کنید که ممکن است در یک جمله، علاوه بر فعل که در همه انواع جمله وجود دارد، دو جزء از جدول بالا نیز با هم وجود داشته باشند.
جزء مفعول در فارسی
هرگاه فعل یک جمله برای کامل شدن معنای خود به واژه یا گروه واژگانی نیاز داشته باشد که روی آن انجام شود، مفعول یکی از اجزای اصلی آن جمله خواهد بود. برای مثال در جمله «او فیلم میبیند.» فعل «میبیند» به چیزی نیاز دارد تا عمل «دیدن» روی آن انجام شود و این چیز همان مفعول جمله یعنی «فیلم» است. برای شناسایی مفعول جمله، کافی است قبل از فعل جمله، پرسش «چه کسی را / چهچیزی را؟» قرار بدهیم. مثالهای زیر را مشاهده کنید.
برای یادگیری مفعول و روش تشخیص آن در جمله، فیلم آموزش رایگان مفعول فارسی و روشهای تشخیص آن در فرادرس را تماشا کنید.
مثال ۱
در این بخش، مفعول یک جمله نمونه را مشخص کردهایم.
او نقاشیهای خود را با قیمت خوبی فروخت.
چهچیزی را / چهکسی را «فروخت»؟ نقاشیهای خود (مفعول)
مثال ۲
در کادر زیر، یک جمله دیگر آوردهایم و مفعول آن را با همین روش شناسایی کردهایم.
او آخرین روزهای زندگی خود را در ایران گذراند.
چهکسی را / چهچیزی را «گذراند»؟ آخرین روزهای زندگی خود
جزء مسند
مسند در جملههای دارای فعل اسنادی وجود دارد و همان صفت یا حالتی است که به نهاد جمله نسبت داده میشود. برای مثال در جمله «زمین سرد بود.»، واژه «سرد» مسندی است که آن را به نهاد (زمین) نسبت دادهایم. برای شناسایی مسندها در جمله، باید قبل از فعل اسنادی جمله، سؤال «چگونه؟» را بگذاریم و جواب آن را از جمله پیدا کنیم. مثالهای زیر را مشاهده کنید.
مثال ۱
در کادر زیر، مسند یک جمله را مشخص کردهایم.
صدای او دلنشین و زیبا است.
چگونه «است»؟ دلنشین و زیبا (مسند)
مثال ۲
نحوه شناسایی مسندی دیگر را در کادر زیر مشاهده میکنید.
خانه قدیمی مریم و سامان کوچک بوده است.
چگونه «بوده است»؟ کوچک (مسند)
جزء متمم در فارسی
جزء متمم، واژه یا گروه واژگانی است که بعد از یک حرف اضافه میآید و ابهامی را از فعل جمله برطرف میکند. فقط برخی از فعلها برای کامل شدن معنای خود به متمم نیاز دارند که به آنها فعل گذرا به متمم میگویند. برای مثال در جمله «آنها از من میترسند.»، متمم «من» وجود دارد. مثالهای بیشتری از این جزء را در ادامه مشاهده میکنید.
مثال ۱
در کادر زیر یک جمله با فعل گذرا به متمم را آوردهایم و متمم آن را نیز مشخص کردهایم.
تورانیان چندین بار به ایران حمله کردند.
| فعل | متمم |
| حمله کردند | ایران |
مثال ۲
مثالی دیگر از جزء متمم را در کادر زیر مشاهده میکنید.
امروز سؤال مهمی را از آموزگار خود پرسیدم.
| فعل | متمم |
| پرسیدم | آموزگار خود |
نکته: ممکن است فعل یک جمله، گذرا به مفعول و متمم باشد یعنی برای کامل شدن معنای خود هم به مفعول و هم به متمم نیاز داشته باشد. مانند مثال کادر بالا که کلمه «سؤال مهمی»، مفعول آن است.
جزء فعل در فارسی
فعل، مهمترین جزء جملههای فارسی است بهطوریکه یک فعل بهتنهایی و بدون وجود اجزای دیگر نیز یک جمله محسوب میشود. برای مثال «ماندیم.» یک فعل و یک جمله است. فعلهای فارسی دارای انواع مختلفی چون اسنادی و غیراسنادی، گذرا و ناگذر، ساده و مرکب و پیشوندی، ماضی و مضارع و... هستند و به شیوههای مختلفی صرف میشوند. برخی از این دسته بندیهای فعل و انواع آن، در وجود دیگر اجزای جمله نیز تأثیر مستقیم دارد. برای مثال، فقط در جملهای مفعول وجود دارد که فعل آن از نوع گذرای به مفعول باشد. در این بخش با انواع فعل بیشتر آشنا میشویم.
پیشنهاد میکنیم برای یادگیری فعل فارسی، فیلم آموزش رایگان فعل فارسی در فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر پایین آوردهایم.
فعل های اسنادی و غیراسنادی
اگر فعلی بر انجام کار خاصی دلالت کند، غیراسنادی یا خاص است. اگر فعل جملهای بر انجام کاری دلالت نکند و فقط مانند یک واسطه، صفتی را به نهاد جمله مربوط کند، فعل اسنادی یا ربطی است. به دو مثال زیر توجه کنید. اولین مثال، جملهای دارای فعل اسنادی است.
خواهرزادهام امسال، پنجساله شد.
جمله دارای فعل غیراسنادی نیز مانند مثال زیر است.
ما این وام پنجساله را از بانک گرفتیم.
فعل های گذرا و ناگذر
اگر فعلی جز فاعل به جزء دیگری نیاز نداشته باشد تا معنایش کامل شود، فعل ناگذر یا لازم است و اگر فعلی برای کامل شدن معنای خود، علاوه بر فاعل به جزء دیگری مانند مفعول و متمم نیاز داشته باشد، گذرا یا متنعدی است. جدول زیر را مشاهده کنید.
| فعلهای گذرا و ناگذر | توضیح یا انواع | مثال |
| فعل ناگذر | فعل لازم | رستم رفت. |
| فعل گذرا | گذرا به مفعول | علی را دیدم. |
| گذرا به متمم | به خانه رسیده بودم. | |
| گذرا به مفعول و متمم | پدر، ما را به خانه برگرداند. | |
| گذرا به مفعول و مسند (تمیز) | ما او را مهربان محسوب میکردیم. |
فعل های ساده و مرکب و پیشوندی
فعلهای فارسی از نظر نوع ساختمان به سه نوع ساده، مرکب و پیشوندی تقسیم میشوند. در جدول زیر، ساختار هرکدام را با مثال آوردهایم.
| فعل از نظر ساختار | اجزای اصلی ساختمان | مثال |
| ساده | بن ماضی یا مضارع + شناسه | من همینجا میمانم. |
| مرکب | واژه یا تکواژ آزاد + بن فعل + شناسه | من تیمهای ورزشی را دوست دارم. |
| پیشوندی | تکواژ وابسته + بن فعل + شناسه | آن کودک از دست مادر خود درمیرفت. |
نکته: مهمترین نکته درباره ساختمان فعل، این است که پیشوندهای تصریفی (می، بـ، نـ) و فعلهای کمکی، تأثیری در ساختمان فعل ندارند و تغییری در آن ایجاد نمیکنند.
فعل های ماضی و مضارع و آینده
فعلهای فارسی از نظر زمان به سه دستهبندی کلی ماضی (گذشته)، مضارع (حال) و آینده تقسیم میشوند. خود فعلهای ماضی و مضارع نیز دارای انواعی هستند که ساختارهای متفاوتی دارند. در جدول زیر، انواع این فعلها را آوردهایم و مثالی از هرکدام را نیز در جملهها قرار دادهایم.
| زمانهای فعل | مثال |
| ماضی ساده | من از خانه رفتم. |
| گذشته استمراری | از روی پلهها میپریدم. |
| ماضی نقلی | من در اتاقم نشستهام. |
| گذشته مستمر | او داشت همه چیز را میفروخت. |
| ماضی التزامی | شاید این آهنگ را خوانده باشم. |
| گذشته نقلی استمراری | در آن سن به مدرسه میرفتهایم. |
| ماضی بعید | این نقاشی زیبا را دیده بودید؟ |
| گذشته ابعد | شاید این کتاب را خوانده بوده است. |
| حال اخباری | امروز به ایران میرسند؟ |
| مضارع التزامی | شاید این نکته را به تو بگویم. |
| حال مستمر | دارم درباره مولوی مقاله مینویسم. |
| آینده | ما در این خانه خواهیم ماند. |
فعل های معلوم و مجهول
در حالت معمول، فاعل فعل همیشه از روی ساختار خود فعل مشخص است. برای مثال، فاعل جمله «بچهها را روی صندلیها نشاندیم.» دوم شخص جمع است زیرا شناسه فعل «ـیم» مخصوص به همین صیغه است. اما اگر فعل، به حالت مجهول صرف شده باشد، فاعل آن مشخص نیست. برای مثال حالت مجهول همان جمله مثالی، «بچهها روی صندلیها نشانده شدند.» است و مشخص نیست چه فرد یا افرادی عمل «نشاندن» را انجام دادهاند. اجزای جملههای دارای فعل معلوم و مجهول نیز با هم تفاوت دارند.
اجزای جمله دارای فعل مجهول
اگر فعل جمله، معلوم باشد متناسب با نوع خود، دارای اجزای معمولی جملههای دیگر است اما اگر فعلی مجهول در جمله وجود داشته باشد، ترتیب اجزای اصلی آن مطابق کادر زیر است.
مفعول + فعل
مثال
در کادر زیر یک جمله را آورده و فعل آن را به حالت مجهول صرف کردهایم. تفاوت اجزای این دو جمله را با هم مقایسه کنید.
با فعل معلوم: سارا بیشتر کتابهای دستور زبان را خوانده است.
با فعل مجهول: بیشتر کتابهای دستور زبان خوانده شدهاند.
اجزای جمله اول کادر بالا را در جدول زیر آوردهایم.
| فاعل | مفعول | فعل معلوم |
| سارا | بیشتر کتابهای دستور زبان | خوانده است |
در جدول زیر نیز، اجزای جمله دوم کادر بالا را مشخص کردهایم.
| مفعول | فعل مجهول |
| بیشتر کتابهای دستور زبان | خوانده شدهاند |
در مطلب زیر از مجله فرادرس، فعل مجهول را بهطور کامل توضیح دادهایم و روش ساخت فعل مجهول از هر نوع فعلی را با مثال بررسی کردهایم.
فعل های اخباری و التزامی و امری
فعلها از نظر وجه به سه نوع اخباری، التزامی و امری تقسیم میشوند. وجه اخباری از وقوع فعلی به صورت قطعی خبر میدهد. فعل با وجه التزامی وقوع فعل را با شک و تردید و آرزو و... بیان میکند. در وجه امری نیز انجام کار یا پذیرفتن حالتی از کسی درخواست میشود. به مثالهای جدول زیر توجه کنید.
| وجوه | فعلهای دارای این وجه | مثال |
| اخباری | همه فعلها جز فعلهای دو ردیف زیر | او را شناختم. |
| التزامی | فعلهای ماضی و مضارع التزامی و مضارع ساده | شاید او را بشناسم. |
| امری | فعلهای امر | او را بشناس. |
حالا که تمام اجزای جمله در فارسی را با مثال بررسی کردیم، در ادامه مطلب به توضیح روش تشخیص آنها میپردازیم.
یادگیری اجزای جمله در فارسی با فرادرس
تا اینجا با بخشی از اجزای جمله در فارسی آشنا شدیم. شما در هر سال تحصیلی، اجزای بیشتری از جمله را یاد میگیرید که هرکدام از آنها جایگاه و نقشی معین را در جملههای خاصی ایفا میکنند. برای یادگیری درست هرکدام از این اجزا و توانایی برای تشخیص آنها از سایر اجزای جمله، لازم است که همه آنها را بادقت یاد گرفته باشیم. به همین دلیل در این بخش، برخی از فیلمهای آموزشی فرادرس را آوردهایم که در یادگیری آسان و سریع جملهها و اجزای آنها، مفید هستند.
- فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هشتم فرادرس
- فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هفتم فرادرس
- فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دهم فرادرس
- فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه نهم فرادرس
- فیلم آموزش رایگان فعل فارسی در فرادرس
- فیلم آموزش رایگان مفعول و روشهای تشخیص آن در فرادرس
- فیلم آموزش رایگان مسند و فعل اسنادی در فرادرس
- فیلم آموزش رایگان فاعل و راه تشخیص آن در فرادرس
- فیلم آموزش رایگان بدل در زبان فارسی در فرادرس
- فیلم آموزش رایگان متمم زبان فارسی در فرادرس
همچنین برای یادگیری کل مباحث درس ادبیات در دوره متوسطه میتوانید از مجموعه آموزش زیر استفاده کنید.
تشخیص اجزای جمله در فارسی
تا اینجا با اجزای جمله در فارسی آشنا شدیم و در این بخش، نحوه تشخیص آنها را یاد میگیریم. برای تشخیص اجزای جمله ابتدا باید نوع فعل آن را شناسایی کنیم زیرا هر نوعی از فعل، اجزای خاصی را با خود به جمله میآورد. در جدول زیر، این موارد را بهطور خلاصه آوردهایم و در ادامه، آنها را با مثال بررسی میکنیم.
برای یادگیری روش تشخیص هرکدام از اجزای جمله، میتوانید فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دهم در فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آوردهایم.
جدول راهنمای تشخیص اجزای جمله در فارسی
فعلهایی که در جمله و اجزای آن تفاوت ایجاد میکنند را در جدول زیر آوردهایم و اجزای جملههای هرکدام از آنها را نیز قرار دادهایم.
| فعل جمله | اجزای جمله |
| اسنادی | نهاد (مسندالیه) + مسند + فعل اسنادی |
| غیراسنادی | گذرا به مفعول: فاعل + مفعول + فعل خاص |
| گذرا به متمم: فاعل + متمم + فعل خاص | |
| گذرا به مفعول و متمم: فاعل + مفعول + متمم + فعل خاص | |
| گذرا به مفعول و مسند: فاعل + مفعول + مسند (تمیز) + فعل خاص | |
| مجهول | مفعول + فعل مجهول |
در ادامه، با مثال توضیح میدهیم که چگونه با دقت کردن به جدول بالا میتوانید اجزای هر جملهای را شناسایی کنید.
مثال اول تشخیص اجزای جمله در فارسی
یک جمله نمونه را در کادر زیر آوردهایم و از طریق بررسی فعل آن، اجزای آن را شناسایی کردهایم.
نامه نوشتند.
فعل این جمله، «نوشتند» است. این فعل، غیراسنادی، معلوم و گذرای به مفعول است پس اجزای حتمی این جمله، فاعل، مفعول و فعل هستند.
| اجزا | در جمله بالا |
| فاعل (چه کسی نوشتند؟) | شناسه فعل: -َند (آنها) |
| مفعول (چهچیز را نوشتند؟) | نامه |
| فعل | نوشتند |
مثال دوم تشخیص اجزای جمله در فارسی
در کادر زیر، یک جمله دیگر را با فعلی متفاوت از مثال قبل آوردهایم و اجزای آن را مشخص کردهایم.
خواهر و برادر من مهربان هستند.
فعل این جمله، اسنادی است بنابراین باید مسندالیه و نهاد آن را پیدا کنیم.
| اجزای جمله | در مثال |
| مسندالیه (چه کسانی هستند؟) | خواهر و برادر من |
| مسند (چگونه هستند؟) | مهربان |
| فعل | هستند |
مثال سوم تشخیص اجزای جمله
جمله زیر دارای فعلی مجهول است و مشاهده میکنید که چگونه اجزای آن را تشخیص دادهایم.
خانههای او فروخته شدهاند.
فعل این جمله، «فروخته شدهاند» است که آن را به حالت مجهول صرف کردهایم. پس به جز خود فعل، مفعول، جز اصلی دیگر آن است.
| اجزای جمله | در مثال |
| مفعول | خانههای او |
| فعل | فروخته شدهاند. |
مثال چهارم تشخیص اجزای جمله
در کادر زیر جملهای با فعل مجهول و گذرای به مفعول و متمم داریم.
این سؤالها از همه شما پرسیده شده است.
فعل جمله بالا (پرسیده شده است)، باید به فاعل، مفعول و متمم نیاز میداشت اما چون مجهول است، فاعل ندارد و باید بقیه اجزای آن به جز فاعل را پیدا کنیم.
| اجزای جمله | در مثال |
| مفعول | این سؤالها |
| متمم | همه شما |
| فعل | پرسیده شده است |
اجزای غیراصلی جمله در فارسی
تا اینجا اجزای جمله در فارسی را شناختیم اما آنها اجزای اصلی جملهها بودند و اجزای دیگری نیز در جملههای فارسی وجود دارند که حضور آنها در هیچ جملهای اجباری نیست. در این بخش با این اجزا نیز با مثال آشنا میشویم.
- منادا
- قید
- معطوف
- بدل
- متمم اسم
- تکرار
- صفت و مضافالیه
در ادامه، این اجزای غیراصلی را در جملههای مختلف بررسی میکنیم. پیشنهاد میکنیم برای یادگیری اجزای غیراصلی جمله، فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه یازدهم در فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر پایین آوردهایم.
جزء منادا
واژه یا واژههایی که مورد خطاب گوینده جمله قرار گرفتهاند، جزء منادا محسوب میشوند. برای مثال، «خدایا» در جمله «خدایا به ما نظر کن.» منادا است. منادا میتواند در هر نوع جملهای وجود داشته باشد. نکته مهم درباره منادا این است که نباید آن را با نهاد جمله اشتباه بگیریم و راهکار این مسئله، توجه به شناسه فعل است. زیرا شناسه فعل باید با نهاد جمله مطابقت داشته باشد نه با منادا. مثال زیر را مشاهده کنید.
آدمها ما خسته هستیم.
| اجزای جمله | جمله بالا |
| منادا | آدمها |
| نهاد | ما |
| مسند | خسته |
| فعل | هستیم |
جزء قید
قیدها امکان وجود در هر نوع جملهای را دارند و فعل جمله یا یکی دیگر از اجزای آن را مقید به حالت، زمان، مکان و... خاصی میکنند. برای مثال در جمله «ما دیروز مهمان شما بودیم.»، جزء قید زمان «دیروز» وجود دارد. به مثال زیر توجه کنید.
آن چشمها بسیار زیبا هستند.
| اجزای جمله | جمله بالا |
| نهاد | آن چشمها |
| قید مسند | بسیار |
| مسند | زیبا |
| فعل | هستند |
جزء معطوف
اگر یک یا چند واژه با «واو» عطف به واژهای دیگر مرتبط شده و نقش دستوری آن را گرفته باشند، معطوف به آن جزء هستند. برای مثال در جمله «میلاد و مریم همسن بودند.»، واژه «مریم» معطوف به نهاد (میلاد) است. مثال پایین را مشاهده کنید.
سهراب در ایران با گردآفرید و رستم میجنگد.
| اجزای جمله | جمله بالا |
| نهاد | سهراب |
| قید | در ایران |
| متمم | گردآفرید |
| معطوف به متمم | رستم |
| فعل | میجنگد |
جزء بدل
جزء بدل واژه یا گروه واژگانی است که توضیحی اضافه درباره یکی از اجزای جمله مانند فاعل یا مفعول ارائه میدهد و معمولاً بین دو ویرگول قرار میگیرد. برای آشنایی بیشتر با این جزء، مثال زیر را مشاهده کنید.
برای یادگیری نقش بدل در جمله، میتوانید فیلم آموزش رایگان بدل در زبان فارسی در فرادرس را تماشا کنید.
خیام نیشابوری، شاعر، منجم و ریاضیدان ایرانی، فلسفه خود درباره زندگی را در اشعار خود مطرح کرده است.
| اجزا | جمله بالا |
| نهاد | خیام نیشابوری |
| بدل | شاعر، منجم و ریاضیدان ایرانی |
| فلسفه خود درباره زندگی | مفعول |
| متمم | اشعار خود |
| فعل | مطرح کرده است |
متمم اسم
متمم اسم، یکی از نقشهای دستوری و اجزای جمله است که با متمم فعل تفاوت دارد و از اجزای اصلی جمله نیز محسوب نمیشود. به واژه یا گروه واژگانی که بعد از یک اسم، ضمیر، صفت و... دیگر با یک حرف اضافه میآید و ابهامی را از آن اسم، صفت و... رفع میکند، متمم اسم میگوییم. برای مثال در جمله «او برخی از شما را میشناسد.»، واژه «شما» متمم مفعول «برخی» است زیرا ابهامی را از این مفعول، رفع کرده و معنای آن را برای ما واضح ساخته است. مثال زیر را مشاهده کنید.
فایده این جلسه، آشنایی با شما بود.
| اجزای جمله | در مثال |
| نهاد | فایده این جلسه |
| آشنایی | مسند |
| شما | متمم اسم |
| بود | فعل |
جزء تکرار
اگر یک جزء از جمله با همان نقش دستوری قبلی، یکبار دیگر در جمله بیاید، نقش تکرار یا تأکید را دارد. به مثال موجود در کادر زیر توجه کنید.
کشتی به لنگرگاه رسید، کشتی.
| اجزای جمله | جمله بالا |
| نهاد | کشتی |
| متمم | لنگرگاه |
| فعل | رسید |
| تکرار | کشتی |
صفت و مضاف الیه
صفات و مضافالیهها نقش و جزء جداگانهای نیستند و میتوانیم از آنها بهعنوان وابسته اجزای اصلی یا غیراصلی جمله استفاده کنیم. برای مثال در جمله «دوچرخه علی را از او گرفتم.»، واژه «علی» مضافالیهی برای جزء مفعولی «دوچرخه» است و جزء جداگانهای محسوب نمیشود. برای درک بیشتر این موضوع، جدول زیر را مطالعه کنید.
قلب مهربان تو در سینه دیگری میتپد.
| اجزای جمله | در مثال |
| فاعل | قلب مهربان تو (قلب + مهربان (صفت) + تو (مضافالیه)) |
| قید | در سینه دیگری (در سینه + دیگری (مضاف الیه)) |
| فعل | میتپد |
حذف اجزای جمله در فارسی
ممکن است اجزای اصلی جملهها به قرینه لفظی یا معنایی از جمله حذف شوند. برای مثال در جمله دوم عبارتِ «من به مغازه رفتم و لباس خریدم.» نهاد جدا، به قرینه لفظی (شناسه فعل) حذف شده است. در این بخش، حذف اجزای جملهها را با مثال بررسی میکنیم.
برای یادگیری حذف نقشهای جمله، فیلم آموزش رایگان جمله فارسی با ساختار و انواع آن در فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آوردهایم.
حذف انواع نهاد
نهاد جدا یا اختیاری را میتوانیم به قرینه لفظی از جمله حذف کنیم. البته نهاد اجباری یا همان شناسه فعل، قابل حذف نیست. مسندالیه بودن یا فاعل بودن نهاد نیز تأثیری در امکان یا عدم حذف شدن این جزء ندراد. مثال زیر را مشاهده کنید.
مثال حذف نهاد در فارسی
جمله دوم در عبارت زیر، دارای نهاد جدا نیست اما با کمی دقت متوجه میشویم که نهاد آن، همان نهاد جمله قبلی است.
همه ما برای تکمیل این پروژه تلاش کردیم و موفق شدیم.
| نهاد | نوع حذف |
| همه ما | حذف به قرینه لفظی |
حذف اجزای گزاره
مسند، مفعول و متمم نیز که اجزای اصلی گزارهها هستند را میتوانیم به قرینه لفظی یا معنایی از جمله حذف کنیم. مثالهای زیر را مشاهده کنید.
مثال ۱
مسند جمله دوم موجود در کادر زیر را به قرینه لفظی حذف کردهایم.
چه کسی آماده است؟ ما هستیم.
| اجزای جمله | در جمله |
| نهاد | ما |
| مسند | حذفشده: آماده (در جمله قبلی) |
| فعل | هستیم |
مثال ۲
فعل جمله زیر، یعنی «میداند» گذرا به مفعول است یعنی باید چیزی وجود داشته باشد که آن را «بداند» اما مفعولی در این جمله وجود ندارد و ما به قرینه معنوی (از روی معنا) پی میبریم که مفعول آن باید «چیزی / چیزهایی» باشد.
خودش میداند.
| اجزای جمله | در مثال |
| فاعل | خودش |
| مفعول | حذفشده: چیزی / چیزهایی (قرینه معنایی) |
| فعل | میداند |
مثال ۳
هم مفعول و هم فعل جمله دوم موجود در کادر زیر، به قرینههای لفظی موجود در جمله قبل، حذف شدهاند.
چهکسی سالاد میخورد؟ من.
| اجزای جمله | در مثال |
| فاعل | من |
| مفعول | حذفشده: سالاد (در جمله قبلی) |
| فعل | حذفشده: میخورم (در جمله قبلی) |
مثال ۴
در عبارت زیر، هیچ فعلی وجود ندارد اما از طریق معنای آن، متوجه میشویم که فعل این جمله، «باشد» است. بنابراین فعل آن را به قرینه معنایی حذف کردهایم.
قدم نورسیده مبارک.
| اجزای جمله | در مثال |
| نهاد | قدم نورسیده |
| مسند | مبارک |
| فعل | حذفشده: باشد (معنایی) |
نکته: به جملههایی مانند مثال بالا که بدون داشتن فعل، معنای یک جمله کامل را منتقل میکنند، شبهجمله میگوییم.
نمونه سؤال از اجزای جمله با جواب
حالا که اجزای جمله در فارسی را یاد گرفتیم و همه آنها را با مثال شناختیم، میتوانید در تمرین زیر شرکت کنید. برای انجام این تمرین که یک ازمون حاوی ده سؤال است، باید روی گزینه درست مورد نظر خود در هر پرسش، کلیک کنید. سپس گزینه «مشاهده جواب» را بزنید تا پاسخ درست آن را مشاهده کنید. برای مطالعه پاسخهای تشریحی برخی از سؤالهای دارای جواب تشریحی نیز، انجام همین مراحل کافی است. با ثبت هر پاسخ درست، یک امتیاز دریافت میکنید و امتیاز نهایی خود را در پایان آزمون یعنی پس از انتخاب جواب همه پرسشها و با کلیک بر گزنیه «دریافت جواب آزمون»، مشاهده خواهید کرد.
۱. اجزای اصلی کدام جمله را بهدرستی مشخص نکردهایم؟
زمین و زمان تحت فرمان او هستند.
نهاد: زمین و زمان / گزاره: تحت فرمان او هستند.
زئوس، نام یکی از خدایان یونان باستان است.
نهاد: زئوس / گزاره: نام یکی از خدایان یونان باستان است.
اسباببازیهای ستایش را در کمد اتاق او گذاشتم.
نهاد: اسباببازیهای ستایش / گزاره: را در کمد اتاق او گذاشتم.
همه شما وقوع این حادثه را پیشبینی نکرده بودید.
نهاد: همه شما / گزاره: وقوع این حادثه را پیشبینی نکرده بودید.
نهاد جمله موجود در گزینه سوم این سؤال، نهاد محذوف اول شخص مفرد (من) است زیرا شناسه فعل این جمله، «-َم» در «گذاشتم»، مخصوص به این صیغه است. پس نهاد این گزینه، نهاد مخذوف «من» و گزاره آن، «اسباببازیهای ستایش را در کمد اتاق او گذاشتم» است.
۲. در کدام گزینه، اجزای جمله را نادرست نوشتهایم؟
«آن یکی بسیارخوار بوده است.» (سعدی)
نهاد: آن یکی / مسند: بسیارخوار / فعل: بوده است
«آدم گندم بخورد و از بهشت به در افتاد.» (خیام)
نهاد: آدم / مفعول: گندم / فعل: بخورد
نهاد: آدم (محذوف) / مفعول: بهشت / به در افتاد: فعل
«این جواب زشت، لایق آن سؤال نیست.» (مولانا)
نهاد: این جواب زشت / مسند: لایق آن سؤال / فعل: نیست
«صد هزار آواز متخالف و نعره مترادف از زمین آن شهر به آسمان میرسید.» (حمیدالدین بلخی)
نهاد: صد هزار آواز متخالف و نعره مترادف / متمم: زمین آن شهر / متمم: به آسمان / فعل: میرسید
فعل جمله دوم موجود در گزینه دوم این سؤال یعنی «از بهشت به در افتاد»، «به در افتاد» و گذرای به متمم است. بنابراین اجزای این جمله، مطابق فهرست زیر هستند:
- نهاد: آدم (محذوف)
- متمم: بهشت
- فعل: به در افتاد
۳. کدامیک از گزینههای زیر دارای جزء فعلی متفاوت با دیگر گزینهها است؟
به سستی بر پهلوان آمدند
پر از درد و تیرهروان آمدند
(فردوسی)
ای شاهد قدسی که کشد بند نقات
وی مرغ بهشتی که دهد دانه و آبت
(حافظ)
بر مرکب عشق تو دل میراند و این مرکبش
در هر قدم میبگذرد زان سوی جان فرسنگها
(مولانا)
ساقی گل و سبزه بس طربناک شده است
دریاب که هفته دگر خاک شده است
(خیام)
فعلهای موجود در گزینههای این سؤال و نوع آنها را در فهرست زیر آوردهایم.
- گزینه اول: آمدند (فعل خاص) / آمدند (فعل خاص)
- گزینه دوم: کِشَد (فعل خاص) / دهد (فعل خاص)
- گزینه سوم: میراند (فعل خاص) / میبگذرد (فعل خاص)
- گزینه چهارم: شده است (فعل اسنادی) / شده است (فعل اسنادی)
۴. اجزای کدامیک از گزینههای زیر با بقیه آنها متفاوت است؟
آنها ورزش و کتابخواندن را دوست داشتند.
سارا غذای بچه گربهها را میداد.
او نمازش را خوانده است.
چاقوی دسته صدفی زنجان را از کشو بیاور.
در فهرست زیر، همه اجزای گزینههای این سؤال را مشخص کردهایم. همانطور که مشاهده میکنید، فعل گزینههای اول تا سوم این سؤال، گذرا به مفعول و فعل گزینه چهارم، گذرای به مفعول و متمم است.
- گزینه اول: نهاد: آنها / مفعول: ورزش و کتابخواندن / فعل: دوست داشتند
- گزینه دوم: نهاد: سارا / مفعول: غذای بچه گربهها / فعل: میداد
- گزینه سوم: نهاد: او / مفعول: نمازش / فعل: خوانده است
- گزینه چهارم: نهاد: تو (محذوف) / مفعول: چاقوی دسته صدفی زنجان / متمم: کشو / فعل: بیاور
۵. کدام گزینه درباره نحوه تشخیص اجزای جمله، نادرست است؟
مهمترین نکته برای تشخیص اجزای جملهها، تشخیص نوع فعل جمله است.
اگر فعل جمله، اسنادی باشد باید در آن جمله، به دنبال مسند و مسندالیه بگردیم.
اگر فعل جمله، مجهول باشد باید در آن جمله به دنبال فاعل، مفعول و فعل باشیم.
ممکن نیست که در یک جمله هم مسندالیه و هم فاعل وجود داشته باشد.
۶. در کدامیک از گزینههای زیر، علاوه بر اجزای اصلی، جزء دیگری نیز وجود دارد؟
شبهای تهران را دوست دارم.
همه مطالب کتاب را بهزودی خواهیم خواند.
کارمندان سؤالهای خود را از کارفرما پرسیده بودند.
خواندن کتابهای فلسفی جالب است.
۷. اجزای کدام گزینه را کاملاً درست مشخص کردهایم؟
جمعیت زیادی را در این خیابان دیدهام.
فاعل: جمعیت زیادی / قید مکان: این خیابان / فعل: دیدهام
کدام گل را بخریم؟
فاعل: کدام گل / فعل: بخریم
پادشاه نگین و انگشتر خود را به وریز داد.
فاعل: پادشاه / مفعول: نگین و انگشتر خود / متمم: وزیر / فعل: داد
این رشته دانشگاهی مناسب روحیات او نیست.
نهاد: این رشته دانشگاهی مناسب روحیات / مسند: او / فعل: نیست
۸. اجزای اصلی و فرعی جملههای زیر را در کدام گزینه بهطور کامل آوردهایم؟
برفتند زان بیشه هر دو به راه
بپرسید خسرو ز کاووسشاه
(فردوسی)
مصراع اول: هر دو (فاعل) / آن بیشه (متمم) / راه (متمم) / برفتند (فعل)
مصراع دوم: خسرو (فاعل) / مفعول محذوف / کاووسشاه (متمم) / بپرسید (فعل)
مصراع اول: زان بیشه هر دو (نهاد) / به راه (متمم) / برفتند (فعل)
مصراع دوم: خسرو (فاعل) / کاووس شاه (متمم) / بپرسید (فعل)
مصراع اول: هر دو (فاعل) / زان بیشه (قید) / راه (متمم) / برفتند (فعل)
مصراع دوم: خسرو (فاعل) / شاه (مفعول) / کاووس (متمم) / بپرسید (فعل)
مصراع اول: هر دو (نهاد) / آن بیشه (متمم) / به راه (قید) / برفتند (فعل)
مصراع دوم: کاووسشاه (فاعل) / مفعول محذوف / خسرو (متمم) / بپرسید (فعل)
۹. کدام گزینه درباره حذف اجزای جمله نادرست است؟
همه انواع نهاد و همه اجزای گزاره را میتوانیم به قرینه لفظی یا معنایی از جمله حذف کنیم.
در جمله «خودم شنیدم.» مفعول به قرینه معنایی حذف شده است.
فعل جمله هم به قرینه معنایی و هم به قرینه لفظی قابل حذف است.
وقتی اجزای اصلی جمله، قابل حذفشدن هستند، پس اجزای غیراصلی جمله را نیز حتماً میتوانیم حذف کنیم.
۱۰. جزء مسند را در کدامیک از گزینههای زیر، از جمله حذف کردهایم؟
شما ما را میشناسید؟ میشناسیم.
چهکسی این درس را میخواند؟ من میخوانم.
چه کسی از همه قویتر است؟ من.
چه نوع موسیقی را میپسندی؟ موسیقی کلاسیک.
جدول خلاصه نکات اجزای جمله در فارسی
در این مطلب از مجله فرادرس یاد گرفتیم اجزای جمله در فارسی چه هستند و هرکدام چه کاربردی دارند و در چه جملههایی وجود دارند. مهمترین نکتههای این مطلب را در جدول زیر و بهطور خلاصه آوردهایم. البته برای یادگیری درست جزءهای جمله و شناخت آنها حتماً کل مطلب را مطالعه کنید.
| دو جزء اصلی جمله ← | جمله= نهاد + گزاره |
| انواع نهاد ← | فاعل (انجامدهنده فعل خاص) و مسندالیه (در جملههای دارای فعل اسنادی) |
| اجزای گزاره ← | دارای فعل اسنادی: مسندالیه + مسند + فعل |
| فعل خاص ناگذر: فاعل + فعل | |
| فعل خاص گذرا: فاعل + مفعول / متمم / تمیز + فعل | |
| اجزای غیراصلی جمله ← | منادا، قید، معطوف، بدل، تکرار |
| تشخیص اجزای جمله در فارسی ← | تشخیص اسنادی یا غیراسنادی و معلوم یا مجهول بودن فعل جمله |
| حذف اجزا از جمله ← | حذف نهاد جدا به قرینه لفظی / حذف اجزای گزاره به قرینه لفظی یا معنایی |
