فرادرسصیغه های عربی از صفر تا صد + جدول، مثال و تمرین
مبحث صیغه های عربی به خاطر مهم بودن «عدد و تعداد» در این زبان از اهمیت خاصی برخوردار است. به بیانی دیگر، هرگاه فردی بخواهد زبان عربی را بیاموزد، در قدم اول نیاز دارد تا با صیغه‌‌ها و نقش آنها در ساخت انواع فعل و اسم در جمله آشنا شود. در مباحث مربوط به انواع فعل در عربی که پیش از این مبحث درباره آن صحبت کردیم، به صورت ضمنی انوع صیغه عربی و نقش آنها را نیز توضیح دادیم. اما در این مطلب، به طور خاص، به بحث صیغه های عربی تفاوت آنها با یکدیگر و لزوم رعایت آنها در جملات عربی می‌پردازیم. در انتها، با استفاده از تمرین‌های پایانی متن می‌توانیم میزان یادگیری خودمان را درباره این مطلب بسنجیم.
جنسیت در صیغه های عربی
زبان عربی از جمله زبان‌هایی است که در آن تقسیم‌بندی مونث و مذکر وجود دارد و به جز حروف اضافه سایر کلمات مثل فعل و اسم باید جنسیت مشخصی داشته باشند. نخستین قدم در شناخت جنسیت در عربی این است که یاد بگیریم کلمه «مونث» مربوط به انواع کلمات و افعالی است که دلالت بر جنس ماده یا زن دارند. در مقابل، کلمات مذکر، دلالت بر جنس نر یا مرد دارند.
نکته: مهم‌ترین شاخصه یک اسم مونث داشتن «ة» تانیث در انتهای آن است.
اما نشانه‌های مونث‌ساز تنها به همین علامت محدود نمی‌شود و انواع مختلفی دارد. به عنوان مثال، کلماتی مانند أرض، شمس و... از جمله کلمات مونث هستند اما به خاطر نبود هیچ‌گونه نشانه‌ای به آنها «مونث معنوی» می‌گویند. در نقطه مقابل مونث، جنس مذکر قرار دارد. به طور کلی، تمامی کلمات در حالت عادی مذکر هستند مگر اینکه نشانه‌های مونث‌ساز همراه آنها بیاید.
برای جنسیت در زبان عربی دو تقسیم‌بندی دیگر نیز داریم و آن تقسیم‌بندی بر اساس «حقیقی» یا «مجازی» بودن جنسیت کلمات است. در صورتی که یک کلمه بر جنس نر اطلاق و نمود بیرونی داشته‌باشد «مذکر حقیقی» و در شرایطی که این ویژگی‌ها را نداشته باشد عنوان «مذکر مجازی» شناخته می‌شوند. برای فهم بیشتر به مثال زیر توجه کنید.
علی - أسد --> مذکر حقیقی
جدار - کتاب --> مذکر مجازی
در مورد جنسیت مونث نیز همین قاعده برقرار است. اگر کلمه‌ای بر جنس ماده دلالت کند «مونث حقیقی» و در صورتی که که چنین نباشد «مونث مجازی» تلقی می‌شود. به مثال‌های زیر توجه کنید.
مریم - دجاجة --> مونث حقیقی
منضدة - بئر --> مونث مجازی
نکته: هرگاه کلمه‌ای ی مقصوره (مثل: کبری) و الف‌همزه یا الف ممدوده (مثل: صحراء) داشته باشد، به آن کلمه مونث لفظی می‌گوییم.
با در نظر گرفتن تقسیم‌بندی بالا می‌توانیم کلمات مونث را در زبان عربی به چهار شیوه مختلف از هم شناسایی کنیم. مانند جدول زیر:
| تقسیم‌بندی اسامی مونث در عربی | |
| اسم | نوع تأنیث |
| سبورة - حلوی - مسطرة | مونث مجازی لفظی |
| فاطمة - صغری - هیفاء | مونث حقیقی لفظی |
| دار - سوق - شمس | مونث مجازی معنوی |
| مریم - سعاد- هند | مونث حقیقی معنوی |
جنسیت در افعال عربی
از آنجا که تقسیم‌بندی‌های جنسیتی در زبان عربی کاملا مشخص است، باید در به کار بردن افعال برای جنسیت‌ها نیز نهایت دقت را به کار برد. در استفاده از فعل‌ها صورت کلی مونث و مذکر بودن فاعل یا مفعول‌به در نوع فعل اثر می‌گذارد. به عنوان مثال، برای مونث لفظی و مونث مجازی، می‌تواین یک فعل با ساختار تانیثِ یکسان به کار ببریم. برای این کار ابتدا باید یاد بگیریم که ضمیر مخصوص به فعل کدام است و بر اساس آن ضمیر به سراغ فعل مناسب برویم.
در کاربرد فعل علاوه بر جنسیت، تعداد نیز مهم است. اما برخلاف تعداد که به سه دسته «مفرد، مثنی و جمع» تقسیم‌بندی می‌شود، جنسیت در افعال در همان دو دسته مونث و مذکر باقی می‌ماند. برای درک بهتر به جدول زیر توجه کنید.
| جدول ضمایر منفصل عربی بر اساس جنسیت | |
| مذکر | مونث |
| هو - هما - هم . أنتَ - أنتما - أنتم | هی - هما - هنَّ - أنتِ - أنتما - أنتن |
*****
| جدول ضمایر متصل عربی بر اساس جنسیت | |
| مذکر | مونث |
| ه - هما - هم - کَ - کما - کم | ها - هما - هن - کِ - کما - کنَّ |
تعداد در صیغه های عربی
در کنار جنسیت، عدد و تعداد نیز در زبان عربی اهمیت زیادی دارد. این مهم است که بدانیم کار انجام شده در فعل از سوی یک نفر یا دو نفر یا بیشتر از دو نفر انجام شده یا نه. دقیقا بر همین اساس، تعداد در زبان عربی به سه دسته کلی مفرد، مثنی و جمع عربی تقسیم‌بندی می‌شود. با در نظر گرفتن این تقسیم‌بندی، یک کلمه در حالت عادی می‌تواند به ۶ حالت ممکن است در جمله ظاهر شود.
- مفرد مونث
- مفرد مذکر
- مثنی مونث
- مثنی مذکر
- جمع مذکر
- جمع مونث
دانستن این موارد مهم است چون به ما کمک می‌کند تا در حالت‌های مختلف از افعال مناسب استفاده کنیم. عادی‌ترین شکل فعل، شکل مفرد مذکر آن است. با افزایش تعداد نفرات انجام دهنده کار در جمله (فاعل) نوع فعل نیز تغییر می‌کند. در صورتی که دو نفر باشند، از مثنی و در بیشتر از دو نفر از حالت جمع فعل استفاده می‌کنیم.
برای اسم‌ها در عربی سه نوع جمع داریم. اولین نوع آن مثنی است که علامت‌های مخصوص به خودش را دارد. مثنای مذکر و مونث، در حالت رفع، الف و نون «ان» و در حالت نصب و جر ی و نون «ین» می‌گیرند. به مثال زیر توجه کنید.
الطالبان ذهبا ألی المدرسةِ.
(الطابان: مبتدا و مرفوع به الف و نون مثنی)
رأیتُ الطالبَینِ في المکتبة.
(الطالبین: مفعول و منصوب به ی و نون مثنی)
دومین نوع، جمع سالم مذکر و مونث است که برخلاف شکل مثنی، علامت‌هایشان بر اساس جنسیت متفاوت است. برای جمع مذکر سالم در حالت رفع از «ون» و در حالت نصب از «ین» استفاده می‌کنیم. برای جمع مونث سالم هیچ تفاوتی میان حالت رفع، نصب یا جر آن وجود ندارد. چرا که تمامی اسامی مونث تنها با اضافه شدن «ات» جمع بسته می‌شوند. برای درک بهتر به مثال‌های زیر توجه کنید.
قَرَأَ الطالباتُ کتابَهن في المکتبةِ.
(الطالبات: فاعل و جمع مونث سالم)
سلَّمتُ علی الطالباتِ في الصفِ.
(الطالبات: مجرور و جمع مونث سالم)
نکته: «ات» در جمع مونث سالم علامت رفع و جر را می‌پذیرد اما هیچگاه فتحه نمی‌پذیرد و منصوب نمی‌شود.
یاد گرفتن جزئیات جمع بستن اسامی در عربی از آن جهت مهم است که ما را در به کار بردن شکل درست فاعل به صورت اسم ظاهر کمک می‌کند.
مخاطب و غائب در صیغه های عربی
عربی زبانی است که جزئیات در آن به صورت موجز و کوتاه نشان می‌دهد. مثلا با به کار بردن یک فعل به تنهایی، می‌توانیم نشان دهیم که منظورمان دو نفر در زمان گذشته است. از سوی دیگر، هنگام صحبت کردن باید مشخص کنیم که آیا در حال صحبت از فردی هستیم که بین ما نیست یا اینکه فرد موردنظر را مستقیما مورد خطاب قرار داده‌ایم.
در چنین حالتی بحث غائب و مخاطب در صیغه های عربی مطرح می‌شود. این مورد در زبان فارسی نیز کاربرد دارد. با این تفاوت که تقسیم‌بندی مذکر و مونث برای آن در نظر گرفته نشده است.
مهم‌ترین بخش غائب و مخاطب بحث ضمایر است. در واقع همین ضمایر، تفاوت میان صیغههای مخاطب و غایب را نشان می‌دهند. براساس آنها می‌توانیم شکل درست فعل را به کار ببریم. با در نظر داشتن بحث جنسیت، تعداد و مخاطب و غائب بودن می‌توانیم نتیجه بگیریم که در حالت کلی ۱۴ صیغه در زبان عربی وجود دارد که در ادامه می‌خوانید.
| جدول صیغه های عربی | |
| فارسی | عربی - ضمیر متصر و منفصل |
| مفرد مذکر غائب | الغائب - هو - ه |
| مثنای مذکر غائب | الغائبانِ - هما - هما |
| جمع مذکر غائب | الغائبونَ - هم - هم |
| مفرد مذکر مخاطب | المخاطب - أنت - کَ |
| مثنای مذکر مخاطب | المخاطبان - أنتما - کما |
| جمع مذکر مخاطب | المخاطبون - أنتم - کم |
| مفرد مونث غائب | الغائبة - هی - ها |
| مثنای مونث غائب | الغائبتانِ - هما - هما |
| جمع مونث غائب | الغائبات - هن - هن |
| مفرد مونث مخاطب | المخاطبة - أنتِ - کِ |
| مثنای مونث مخاطب | المخاطبتانِ - أنتما - کما |
| جمع مونث مخاطب | المخاطبات - أنتن - کن |
| متکلم وحده | المتکلم‌الوحده - أنا - ی |
| متکلم مع‌الغیر | المتکلم مع‌الغیر - نحن - نا |
نکته: دو صیغه متکلم وحده و متکلم مع‌الغیر برای هر دو جنس مذکر و مونث به صورت یکسان به کار می‌رود.
صیغه های عربی و فعل‌های ماضی و مضارع
اگر فعل جمله متعلق به زمان گذشته بود، باید از شکل ماضی در زبان عربی و اگر مربوط به زمان حال یا آینده بود، باید از شکل مضارع عربی در جمله استفاده کنیم. با توجه به اینکه می‌دانیم برای صرف فعل باید آن را به شکل صحیح صیغه های عربی مورد نظر در بیاوریم می‌توانیم ۱۴ شکل متفاوت برای فعل ماضی و ۱۴ شکل متفاوت برای فعل مضارع در نظر بگیریم.
اگر اساس کار ما در صرف فعل، ضمایر عربی باشند، می‌توانیم با یاد گرفتن وزن افعال در صیغه های عربی موردنظر، فعل را «صرف» کنیم و شکل درست آن را در جمله به کار ببریم. برای درک بهتر به دو جدول زیر که وزن صرف افعال در دو زمان ماضی و مضارع را نشان می‌دهد توجه کنید.
| وزن ۱۴ صیغه فعل ماضی با مثال | |
| صیغه | وزن فعل - مثال |
| الغائب | فعل - ذهب |
| الغائبان | فعلا - ذهبا |
| الغائبون | فعلوا - ذهبوا |
| المخاطب | فعلتَ - ذهبتَ |
| المخاطبان | فعلتما - ذهبتما |
| المخاطبون | فعلتم - ذهبتم |
| الغائبة | فعلتْ - ذهبتْ |
| الغائبتان | فعلتا - ذهبتا |
| الغائبات | فعلن - ذهبن |
| المخاطبة | فعلتِ - ذهبتِ |
| المخاطبتان | فعلتما - ذهبتما |
| المخاطبات | فعلتن - ذهبتن |
| المتکلم‌الوحده | فعلتُ - ذهبتُ |
| المتکلم مع‌الغیر | فعلنا - ذهبنا |
به جدول صیغههای فعل مضارع همراه با مثال آنها توجه کنید. در این جدول، تمامی صیغههای فعل‌های مضارع قابل مشاهده است.
| وزن ۱۴ صیغه فعل مضارع با مثال | |
| صیغه | وزن فعل - مثال |
| الغائب | یفعلُ - یذهبُ |
| الغائبان | یفعلان - یذهبان |
| الغائبونَ | یفعلون - یذهبون |
| للمخاطب | تفعلُ - تذهب |
| المخاطبانِ | تفعلان - تذهبان |
| المخاطبونَ | تفعلون - تذهبون |
| للغائبة | تفعلُ - تذهب |
| الغائبتانِ | تفعلان - تذهبان |
| الغائبات | یفعلن - یذهبن |
| المخاطبة | تفعلین - تذهبین |
| المخاطبتانِ | تفعلان - تذهبان |
| المخاطبات | تفعلن - تذهبن |
| المتکلم‌الوحده | أفعلُ - أذهبُ |
| المتکلم مع‌الغیر | نفعلُ - نذهبُ |
سوالات متدوال درباره صیغه های عربی
در این بخش به برخی از سوالات رایج درباره مبحث صیغه های عربی به اختصار پاسخ می‌دهیم.
در عربی چند صیغه داریم؟
با در نظر گرفتن دو جنسیت مفرد و مذکر، سه نوع جمع مفرد، مثنی و جمع سالم و غائب و مخاطب بودن می‌توانیم نتیجه بگیریم که ۱۴ صیغه در زبان عربی داریم که هر کدام ضمایر متصل و منفصل و وزن‌های فعل جداگانه‌ای دارند.
چرا دانستن صیغه های عربی مهم است؟
چون زبان عربی یک زبان تفکیک شده از نظر جنسیت و تعداد است. از این رو باید صیغه های عربی را به خوبی یاد بگیریم تا بتوانیم شکل صحیح اسم، فعل و صفت عربی را در جمله به کار ببریم.
تمرین‌های مربوط به مبحث صیغه های عربی
برای ارزیابی عملکرد خود در رابطه با «صیغه های عربی»، می‌توانید از تمرین‌هایی که در ادامه در اختیار شما قرار گرفته است استفاده کنید. آزمون اول شامل ۵ سوال است و پس از پاسخ دادن به تمامی پرسش‌ها و ظاهر شدن دکمه «دریافت نتیجه آزمون»، می‌توانید نمره عملکردتان را مشاهده کنید و جواب‌های درست و نادرست را نیز ببینید. تمرین دوم شامل ۷ سوال تشریحی است که باید تغییرات خواسته شده را در جمله‌ها اعمال کنید. پاسخ سؤالات نیز بعد از هر آزمون آمده است.
تمرین اول
گزینه درست را انتخاب کنید.
۱. مفرد کدام کلمه مونث است؟
أبواب
زوارق
شموس
صنادیق
۲. کدام کلمه مونث معنوی است؟
طلحة
علامة
سبورة
نار
۳. مثنی کلمه طالب کدام است؟
طالبات
طلالبین
طالبون
طالبَینِ
۴. نوع جمع کلمه غاضبین کدام است؟
جمع مکسر
جمع مذکر سالم
جمع مونث سالم
اسم جمع
۵. کدام جمع برای کلمات «ساحر، عامل، کبیر، مقدار» نادرست است؟
سحرة
عاملات
کبار
مقادیر
تمرین دوم
جملات را با توجه به کلمه داخل پرانتز تغییر دهید.
سوال۱: وضعت التلمیذة کتابها فی المحفظة و ذهبت ألی مدرستها (للغائب)
جواب: وضع التلمیذُ کتابه فی المحفظة و ذهب إلی مدرسته.
سوال۲: ینظر الطفل إلی السمکة و یفرح بها. (للغائبة)
جواب: تنظر الطفلة إلی السمکة و تفرح بها.
سوال۳: البنات الصغیرات یذهبن إلی الحدیقة و یلعبن هناک. (للغائبتین)
جواب: البنتان الصغیرتان تذهبان إلی الحدیقة و تلعبان هناک.
سوال۴: رجع الوالد من الجامعة و سلَّم علی والدته. (للغائبینَ)
جواب: رجع الاولاد من الجامعة و سلَّموا علی والدتهم.
سوال۵: تلعب البنتان فی الحدیقة العامة فرحتینِ، مسرورتَین (للغائبات)
جواب: تلعب البنات فی الحدیقة العامة فرحات، مسرورات.
سوال۶: هو ینظر إلی السمکة و یفرح بها. (للمخاطبة)
جواب: أنت تنظرین إلی السمکة و تفرحین بها.
سوال۷: هو ینظر إلی السمکة و یفرح بها. (للغائبات)
جواب: هن ینظرن إلی السمکة و یفرحن بها.
جمع‌بندی
علم صرف بخش مهمی از زبان عربی را تشکیل می‌دهد که دانستن صیغه های عربی بخش مهمی از آن محسوب می‌شود. چرا که در زبان عربی یک کلمه باید از نظر جنسیت و تعداد در جمله مشخص شده باشد. حالا اگر این کلمه خاص در جمله، فعل آن باشد علاوه بر جنسیت و تعداد باید از نظر غائب و مخاطب بودن نیز مشخص باشد. در این نوشته ۱۴ صیغه غائب و مخاطب و تفاوت آنها را با یکدیگر بررسی و علائم مربوط به هر یک از آنها را شناسایی کردیم. همچنین یاد گرفتیم که جمع مونث سالم بر خلاف مذکر تنها دو حرف «ات» دارد که هیچگاه منصوب نمی‌شود و همواره در حالت نصب و جر باقی می‌ماند.
چیزی که نیاز داشتم نبود ولی ممنونم
متشکرم
متشکرم خدا خیرتون بده