فرادرسانواع جمع در عربی — به زبان ساده + مثال و تمرین
بحث انواع جمع در عربی به خاطر مهم بودن تعداد و تاکید بر مشخص بودن عدد در این زبان، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. به بیانی دیگر، هرگاه تعداد بیشتر از یکی باشد، باید مشخص کنیم که این تعداد به عدد دو ختم میشود یا بیشتر از عدد دو است. در این نوشته قصد داریم انواع جمع در عربی را با مثالهای مخصوص به آنها بررسی کنیم. با استفاده از تمرین‌های انتهایی متن نیز می‌توانیم میزان یادگیری‌مان از این مبحث را بسنجیم.
جمع در عربی چند نوع دارد؟
اسم عربی بیشتر از یک واحد در زبان عربی دو دسته هستند. اسامی مثنی که دو واحد حساب می‌شوند و اسامی جمع که تعدادی بیشتر از دو واحد دارند.
در برخی از متون آموزش عربی، مثنی به عنوان جمع شناخته نمی‌شود، چرا که اعتقاد بر این است، تعداد دو واحد از یک جنس هویتی منحصر به خود دارد و نیازی نیست در زیر مجموعه‌های جمع مورد مطالعه قرار بگیرد.
اما از آنجا که مثنی، یعنی دو واحد از یک جنس و از یکی بیشتر است، قصد داریم پیش از پرداختن به بحث جمع، مثنی و نحوه نمایش آن در جملات عربی را بررسی می‌کنیم. پس از آن به سراغ انواع جمع در عربی یعنی جمع مذکر سالم، جمع مونث سالم و جمع مکسر می‌رویم و هر یک از آنها را همراه با مثال بررسی می‌کنیم.
مفرد، مثنی و جمع در عربی
یک اسم در صورتی که بر یک واحد از یک جنس دلالت کند، در زبان عربی به عنوان اسم مفرد شناخته میشود. در صورتی که همان اسم بر دو واحد از یک جنس دلالت کند، بیشتر از یکی است و مثنی محسوب میشود. در حالت بیشتر از دو واحد از یک جنس نیز جمع نامیده میشود.
اسم مفرد در زبان عربی به دو شکل در جملات عربی نمایش داده میشود. گاهی‌اوقات برای آنکه نشان دهیم از یک جنس تنها یک عدد وجود دارد، می‌توانیم از اسم نکره عربی برای نمایش آن در جملات استفاده کنیم. مانند مثال زیر:
جَعَلتُ کِتاباً فِي حَقِیبَتِي.
یک کتابی را در کیفم گذاشتم.
(در این مثال، کتاب علاوه بر اینکه نکره و ناشناخته است، تعدادش از یکی بیشتر نیست و تمامی این موارد با اعراب تنوین نمایش داده شده است.)
جمع مثنی در عربی
برای ساختن اسم مثنی در عربی، باید از دو پسوند الف و نون مکسوره «انِ» یا از یاء ماقبل مفتوح و نون مکسوره «--َ- یْنِ» استفاده کنیم. اگر اسم ما در حالت‌های مبتدا و فاعل که اعراب‌شان مرفوع است، مثنی واقع شوند باید از «ان» و اگر در حالت‌های مفعول و جار و مجرور و... که اعراب نصب و جر می‌پذیرند، باید از «--َ- یْنِ» استفاده کنیم. برای فهم بهتر به مثالهای زیر توجه کنید.
ذَهَبَ رَجُلانِ إِلَی مَکاتِبِهما.
دو مرد به اداره‌هایشان رفتند.
(در این مثال رجلان چون فاعل است از اعراب ان در مثنی کردن آنها استفاده شده است.)
رَأَیتُ طالبتَیْنِ فِي الحَدیقَةِ.
دو دانش‌آموز دختر را در باغ دیدم.
(در این مثال هم چون «طالبتین» مفعول است با «ین» مثنی شده است.)
نکته: برخی از اسامی در زبان عربی هستند که انتهای آنها به «ان» ختم میشود. باید دقت کنیم که این «ان» از اجزای اصلی سازنده کلمه است و نباید آنها را به عنوان اسم مثنی در نظر بگیریم. کلماتی مانند:
عثمان، فرحان، سلطان، سلمان و...
جمع مذکر سالم در عربی
هرگاه اسم مفرد مذکری که اعراب رفع دارد بخواهد جمع بسته شود، «ون» به انتهای کلمه اضافه می‌کنیم. در مواقعی هم که اعراب کلمه منصوب یا مجرور باشد باید از «ین» استفاده کنیم. هر دوی این علامت‌های جمع با نون مفتوح تلفظ می‌شوند. دلیل نام‌گذاری «سالم» برای این است که هنگام جمع بسته شدن شکل اولیه کلمه حفظ میشود و تنها پسوند ون و ین به آخر آن اضافه میشود.
برای فهم بهتر به جدول زیر که شکل جمع برخی از اسامی در آن نمایش داده شده توجه کنید.
| جدول نمونه اسامی جمع مذکر سالم | |
| جمع مذکر مرفوع | جمع مذکر منصوب و مجرور |
| مصلحون | مصلحین |
| مومنون | مومنین |
| محبوبون | محبوبین |
| مهندسون | مهندسین |
| نجارون | نجارین |
| مهندسون | مهندسین |
نکته ۱: هرگاه یکی از جمع‌های مذکر سالم مضاف قرار بگیرد و ترکیب اضافی عربی بسازد و کلمهای دیگر به آن اضافه شود، باید «ن» انتهای جمع را حذف و مابقی کلمه را همان‌طور که هست بنویسیم. مانند مثال زیر:
صانعون + المعروف = صانعوا المعروف
صانعو المعروف محبوبون.
نکته ۲: اسامی مردانه‌ای که آخرشان به تاء مربوطه «ة» ختم نشوند این امکان را دارند تا به همین شیوه جمع بسته شوند. مانند مثال زیر:
عامرون - زیدون - بکرون
جمع مذکر سالم و اسم مقصور
اسم معربی که انتهای آن به الف لازمه ختم شود، به عنوان اسم مقصور شناخته میشود. مانند اسامی زیر:
هرگاه بخواهیم یکی از این اسامی را به شکل جمع مذکر سالم بنویسیم نیاز داریم الف لازمه را حذف کنیم و به آخرین حرف کلمه علامت فتحه بدهیم و بعد از آن پسوندهای جمع‌ساز مذکر سالم را به آن اضافه کنیم. برای درک بهتر به مثال زیر توجه کنید.
مصطفی --> مصطف‍َ --> مصطفین
أعلی --> أعل‍َ --> أعلَون
جمع مذکر سالم و اسم منقوص
به کلیه اسامی معربی که انتهای آنها به یاء لازمه اصلی که حرکت ماقبل آن کسره باشد، ختم شود، اسم منقوص می‌گویند. برای شناخت بهتر این نوع از اسامی به مثالهای زیر توجه کنید.
هرگاه بخواهیم این اسامی را با ون و ین مذکر سالم جمع ببندیم، ابتدا باید حرف ي انتهای کلمه را حذف کنیم. سپس حرکت حرف آخر کلمه را بر اساس حروف جمعی که به آن اضافه میشود به صورت ضمه یا کسره بنویسیم. برای درک بهتر به مثالهای زیر توجه کنید.
الباقي --> الباق --> الباقُون
الباقي --> الباق --> الباقِین
المحامي --> المحام --> المحامُون
المحامي --> المحام --> المحامِین
جمع مونث سالم
با استفاده از دو حرف الف و تاء «ات» می‌توانیم تمامی اسامی مونث را جمع ببندیم و آنها را به اسم جمع مونث سالم تبدیل کنیم. برخلاف جمع مذکر سالم، تنوع اسم‌هایی که می‌توان آنها را با «ات» جمع بست زیاد است که می‌توانیم آنها را به دسته‌های زیر تقسیم بندی کنیم.
- تمامی اسم‌های علم و صفت‌های مونث. مانند: مریم، زینب، مرضع
- تمامی اسم‌هایی که به تاء مربوطه یعنی «ة» ختم می‌شوند. مانند: فاطمة، خدیجة، طالبة، روایة، دبابة (به استثنای کلماتی چون «إمرأة» که جمع آن نساء میشود.)
- تمامی اسم‌هایی که به الف تانیث مقصوره ختم می‌شوند. مانند: هدی، سلمی، کبری. (به استثنای کلمات بر وزن فُعلی که در حالت جمع بر وزن فعلان جمع بسته می‌شوند. مانند: جوعی-جوعان، عطشی-عطشان، شبعی- شبعان.)
- تمامی اسم‌هایی که به الف تانیث ممدوده ختم میشود. مانند: صحراء، حرباء، حسناء (به استثنای کلمات بر وزن «فعلاء» که بر وزن «أفعل» مذکر می‌شوند. مانند: أحمر-حمراء، أخضر-خضراء و...)
- اسم‌های مصغری که غیر عاقل هستند. مانند: نُهیر، جُبیل و...
- صفت‌های غیر عاقل همگی با ات جمع بسته می‌شوند. مانند: جبال شامخات، قصور شاهقات و ....
- اکثر مصدرهایی که بیشتر از سه حرف دارند با ات جمع بسته می‌شوند. مانند: تطبیق- تطبیقات، إصلاح-إصلاحات، إشتباک- إشتباکات و...
جمع مونث سالم و اسم مقصور
اسم‌هایی که انتهای آنها الف لازمه دارد مثل «کبری، مصطفی و ...» را پیش از آنکه با «ات» جمع ببندیم باید به شرایط آنها که در ادامه توضیح داده میشود توجه کنید.
اگر الف لازمه انتهایی کلمه جزو سومین حرف آن باشد، الف را حذف می‌کنیم و بر اساس اعراب به آن واو و یاء می‌دهیم و مابقی کلمه را به صورت جمع مونث می‌نویسیم. به مثال زیر توجه کنید.
عصی --> عصوات
هدی --> هدیات
اگر الف لازمه، حرف چهارم کلمه باشد، آن را به یاء تبدیل می‌کنیم و مابقی آن را همراه با ات می‌نویسیم. برای درک بهتر به مثال زیر توجه کنید.
ذکری --> ذکریات
مشتری --> مشتریات
جمع مونث سالم و اسم منقوص
هرگاه اسم منقوص را بخواهیم با ات جمع ببندیم، اجاره می‌دهیم یاء انتهای کلمه باقی بماند. در صورتی که آن یاء حذف شده باشد، آن را بر می‌گردانیم و سپس کلمه را همراه با ات بازنویسی می‌کنیم. به مثال زیر توجه کنید.
جمع مونث سالم اسم ممدود
هنگام جمع بستن اسم ممدود با ات باید به شرایط زیر توجه داشته باشیم.
- اگر حمزه جزو حروف اصلی کلمه باشد باقی می‌ماند. مانند: إنشاء - إنشاءات
- اگر حمزه نشانه‌ای برای مونث بودن کلمه باشد، آن را به واو تبدیل می‌کنیم. مانند: صحراء - صحراوات
اعراب اسم جمع مونث سالم در جملات
مهم‌ترین نکته در رابطه با جمع مونث سالم این است که «ات» هیچ‌گاه فتحه نمی‌پذیرد و اعراب‌های آن در جملات به ضمه و کسره محدود میشود. یعنی در حالت مرفوع، علامت رفع و در حالت منصوب و مجرور، تنها علامت جر می‌پذیرد. برای درک بهتر این اعراب‌گذاری‌ها به مثالهای زیر توجه کنید.
المُمَرِّضاتُ رَحیماتٌ.
پرستارها مهربان هستند.
(در این مثال ممرضات، مبتدا و مرفوع به اعراب ظاهری است و رحیمات به عنوان خبر جمله اعراب رفع پذیرفته است.)
إنَّ المُسلِماتِ خاشِعاتٌ.
همانا زنان مسلمان فروتن هستند.
(در این مثال، مسلمات به عنوان اسم إنَّ به جای علامت نصب با اعراب فرعی جر ظاهر شده است.)
سَلَّمتُ عَلَی الفَتیاتِ.
به دختران جوان سلام کردم.
(در این مثال، فتیات بعد از حرف جر علی مجرور واقع شده و اعراب اصلی مجرور را پذیرفته است.)
جمع مکسر
به جمع عاقل و غیر عاقلی که بیشتر از دو واحد باشد و در شکل جمع، صورت اولیه کلمه را تغییر دهد، جمع مکسر می‌گویند. این تغییر در کلمات به سه روش زیر انجام میشود.
- با اضافه شدن حروف به شکل مفرد کلمه. مانند: سهم-سهام، مصباح-مصابیح
- با حذف شدن یکی از حروف شکل مفرد کلمه. مانند: رسول-رُسُل، تُخمة-تخم
- با تغییر جای حرکات در اسم مفرد. مانند: أسد- أُسُد
نکته: در تمامی اسامی که به صورت جمع مکسر جمع بسته می‌شوند باید حروف اصلی کلمه مفرد حضور داشته باشد. مانند:
قلب --> قلوب
انواع جمع مکسر و وزن آنها
جمع مکسر بر اساس تعدادی که بر آن دلالت دارد به دو دسته تقسیم‌بندی میشود. این دو دسته «جمع القلة» و «جمع الکثرة» نام دارد که تعریف و مثال هر یک از آنها را در ادامه می‌خوانید.
جمع القلة
هرگاه جمع مکسر به تعداد بیشتر از دو واحد و کمتر از ده واحد دلالت داشته باشد، در دسته جمع القلة قرار می‌گیرد. این نوع از جمع مکسر بر اساس چهار وزن ساخته میشود که عبارتند از:
- أفعل. مانند: نفس - أنفس، عین - أعیُن
- أفعال. مانند: سیف - أسیاف، عنب - أعناب
- أفعِلة. مانند: رغیف - أرغفة، عمود - أعمدة
- فِعلة. مانند: فتی - فتیة، صبي - صبیة
جمع الکثرة
این نوع از جمع مکسر بر تعداد بیشتر از دو تا بی‌نهایت اشاره دارد و بر اساس وزن‌های زیر ساخته میشود.
- فَعلة. مانند: طالب - طلبة
- فُعلة. مانند: قاضي - قضاة
- فُعلاء. مانند: شریف - شُرفاء
- فُعّال. مانند: کاتب - کُتّاب
- أفعِلاء. مانند: قوي - أقویاء
اعراب جمع مکسر در جملات
کلمات جمع مکسر این مجوز را دارند تا اعراب‌های اصلی در جملات عربی را بپذیرند و آنها را نمایش بدهند. یعنی در حالت رفع، علامت ضمه، در حالت نصب، علامت فتحه و در حالت جر، علامت کسره می‌پذیرند. برای درک بهتر توضیحات بالا بهتر از به مثالهای زیر توجه کنید.
حَضَرَ العُمّالُ.
کارها آمدند.
(در این مثال، عمال که جمع مکسر کلمه عامل است در جایگاه فاعل اعراب رفع پذیرفته است.)
قَرَأتُ قِصَصاً کَثیراً.
قصه‌های زیادی را خواندم.
(در این مثال، قصص که جمع مکسر کلمه قصة است در جایگاه مفعول علامت نصب گرفته است.)
ذَهَبَ مُحمَّدٌ إلَی أَماکِنِ جَمیلةْ.
محمد به مکان‌های زیبایی رفت.
(در این مثال هم أماکن که جمع مکسر کلمه مکان است جار و مجرور شده است.)
نکته: گاهی برخی از صیغه‌های جمع مکسر برای بیان منظور کثرت و فراوانی دوباره جمع بسته می‌شوند. در چنین حالتی به این کلمات «جمع الجمع» می‌گویند. مانند مثالهای زیر:
حرف --> حروف --> حروفات
أفضل --> أفاضل --> أفاضلون
کلب --> أکلب --> أکالِب
سوالات رایج درباره انواع جمع در عربی
در این بخش به برخی از سوالات پر تکرار در رابطه با مبحث انواع جمع در عربی به اختصار پاسخ می‌دهیم.
جمع در عربی بر چند نوع است؟
هرگاه تعداد بر دو واحد دلالت کند، با جمع مثنی طرفیم. اما برای تعداد بیشتر از دو واحد، سه نوع جمع وجود دارد که شامل جمع مذکر سالم، جمع مونث و جمع مکسر میشود.
جمع مکسر چه نوع جمعی است؟
هرگاه هنگام جمع بستن کلمهای ساختمان اصلی آن تغییر کند، آن کلمه به یک جمع مکسر تبدیل میشود.
تمرین انواع جمع در عربی
برای ارزیابی عملکرد خود در رابطه با «انواع جمع در عربی»، می‌توانید از تمرین‌هایی که در ادامه در اختیار شما قرار گرفته است استفاده کنید. تمرین شامل ۱۰ سوال است و پس از پاسخ دادن به تمامی پرسش‌ها و ظاهر شدن دکمه «دریافت نتیجه آزمون»، می‌توانید نمره عملکردتان را مشاهده کنید و جواب‌های درست و نادرست را نیز ببینید. پاسخ سوالات نیز بعد از هر آزمون آمده است.
۱. مفرد کلمه «أوفیاء» چیست؟
أوفي
وفّي
وافي
وفاء
۲. مثنی کلمه «طالب» کدام است؟
طالبات
طلالبین
طالبون
طالبیْن
۳. نوع جمع کلمه «غاضبین» کدام است؟
جمع مکسر
جمع مذکر سالم
جمع مونث سالم
اسم جمع
۴. کدام مفرد با توجه به جمع آن نادرست است؟
بنات (بنت)
أراضي (إرض)
خطایا (خطأ)
مساکین (مسکین)
۵. کدام گزینه جمع مونث سالم است؟
مسلِمان
مسلمین
مسلمون
مسلمات
۶. کدام جمع برای کلمات «سحر، عامل، کبیر، مقدار» نادرست است؟
سحرة
عاملات
کبار
مقادیر
۷. کدام کلمه جمع مکسر است؟
ابیات
فاطمات
لحظات
مریمات
۸. مفرد کدام کلمه مونث است؟
ابواب
زوارق
اراضي
صنادیق
۹. «صِغار» چه نوع کلمهای است؟
مفرد
جمع مکسر
مصدر جامد
اسم خاص
۱۰. حُکماء جمع کدام کلمه است؟
حاکم
حکیم
حَکَم
حُکم
جمع‌بندی
تعداد در زبان عربی مهم است. به همین خاطر انواع مختلفی از جمع در این زبان وجود دارد که همگی آنها را در این مطلب بررسی کردیم. فهمیدیم که برای تعداد واحد دو، باید به سراغ جمع مثنی برویم. هرگاه تعداد بیشتر از دو واحد بود باید از جمع‌های سالم و جمع مکسر استفاده کنیم. جمع‌های سالم دو نوع مذکر و مونث دارند که به خاطر حفظ کردن شکل اصلی کلمه به آنها سالم می‌گویند. اما در جمع مکسر ساختمان اصلی کلمه برهم می‌خورد و تنها حروف اصلی کلمه مفرد این اجازه را پیدا می‌کند که در شکل مکسر آن حضور داشته باشد.
