بیماری سل چیست؟ | عامل، علائم، درمان و سیکل بیماری

سل یک بیماری عفونی است که بیشتر عفونت‌های ناشی از آن هیچ علامتی ندارند و در این صورت به عنوان سلِ نهفته شناخته می‌شوند. اما تشخیص و درمان به موقع این بیماری اهمیت فراوانی دارد به همین دلیل در این مطلب به طور کامل درباره عوامل ایجاد سل، انواع این بیماری، علائم و روش‌های تشخیص و درمان آن توضیح داده‌ایم.

بیماری سل چیست؟

«سل» (Tuberculosis) یک بیماری عفونی است که به طور معمول توسط باکتری مایکوباکتریوم توبرکلوزیس (MTB) ایجاد می‌شود. سل، عموما ریه‌ها را تحت تأثیر قرار می‌دهد اما می‌تواند سایر قسمت‌های بدن را نیز مبتلا کند. حدود 10 درصد از عفونت‌های نهفته سل، به فرم فعال آن تبدیل می‌شوند که در صورت عدم درمان، ممکن است موجب مرگ مبتلایان شود. علائم کلاسیک سل فعال که ریه را آلوده کرده است، عبارتند از:

• سرفه مزمن همراه با خلط خونی
• تب
• تعریق شبانه
• کاهش وزن

فیلم آموزش میکروبیولوژی پزشکی – میکروب شناسی در فرادرس

کلیک کنید

عفونت اندام‌های دیگر نیز می‌تواند طیف وسیعی از علائم را ایجاد کند. این بیماری از طریق ذرات مخاط یا قطرات حاصل سرفه، عطسه یا تنفس به افراد سالم قابل انتقال است اما افراد مبتلا به سلِ نهفته این بیماری را انتقال نمی‌دهند. عفونت فعال سل، بیشتر در افرادی با سیستم ایمنی ضعیف مانند کسانی که به ایدز یا HIV مبتلا هستند یا در اثر مصرف دخانیات مشکلات ریوی دارند، رخ می‌دهد.

عامل بیماری سل چیست؟

همانطور که ذکر شد، علت اصلی ایجاد بیماری سل، مایکوباکتریوم توبرکلوزیس (MBT)، یک باسیل کوچک هوازی و غیر متحرک است. مایكوباكترها دارای دو لایه لیپیدی در غشای خارجی خود هستند و محتوای بالای چربی در این پاتوژن، از خصوصیات بالینی منحصر به فرد آن است. این باکتری هر 16 تا 20 ساعت یک بار تقسیم شود که در مقایسه با سایر باکتری‌ها که معمولاً در کمتر از یک ساعت تقسیم می‌شوند، سرعت تکثیر بسیار کندی محسوب می‌شود.

MTB ضدعفونی کننده‌های ضعیف را تحمل می‌کند و هفته‌ها در حالت خشک زنده می‌ماند. کمپلکس توبرکلوزیس (MTBC) شامل چهار مایکوباکتر دیگر است که عامل بیماری سل هستند:

• M. africanum: این مایکوباکتر اگرچه شیوع بالایی ندارد اما عامل اصلی سل، در مناطقی از آفریقا است.
• M. bovis: زمانی علت اصلی سل بود اما تولید شیر پاستوریزه، تقریباً به طور کامل این عامل سل را به عنوان یک مشکل بهداشت عمومی در کشورهای پیشرفته، از بین برد.
• M. canetti: سل به دلیل عفونت با این باکتری نادر است و به نظر می‌رسد محدود به آفریقا باشد، اگرچه موارد کمی در مهاجران آفریقایی هم دیده شده است.
• M. microti: عفونت با این مایکوباکتر نیز به ندرت رخ می‌دهد و به طور معمول فقط در افراد مبتلا به نقص ایمنی عامل ابتلا به سل است، اگرچه نباید شیوع آن را دست کم گرفت.

از دیگر مایکوباکتری‌های بیماری‌زای شناخته شده می‌توان به M. leprae ،M. avium و M. kansasii اشاره کرد. دو گونه اخیر به عنوان «مایکوباکتریوم غیر سل» (NTM) طبقه‌بندی می‌شوند. NTM سل و جذام ایجاد نمی‌کند اما عامل بیماری‌های ریوی مشابه سل است.

آیا سل واگیر دار است؟

قطرات آئروسل آلوده به قطر 0/5 تا 5 میكرون که به دلیل سرفه، عطسه یا تنفس در هوا پراکنده می‌شوند، این باکتری را انتقال می‌دهند. یک عطسه می‌تواند تا 40000 قطره آزاد کند و هریک از این قطرات ممکن است بیماری را منتقل کنند زیرا دوز انتقال دهنده سل، بسیار پایین است یعنی استنشاق کمتر از 10 باکتری ممکن است باعث ایجاد عفونت شود.

خطر انتقال بین افراد با تماس طولانی مدت، مکرر یا با فاصله کم نسبت به فرد مبتلا به سل، زیاد است و احتمال بیمار شدن چنین افرادی حدود 22٪ تخمین زده می‌شود. یک فرد مبتلا به سلِ فعال و درمان نشده، ممکن است سالانه 10 تا 15 نفر (یا بیشتر) را آلوده کند. انتقال بیماری فقط از افراد مبتلا به سلِ فعال صورت می‌گیرد و تصور نمی‌شود که مبتلایان به عفونت نهفته عامل سرایت بیماری باشند. احتمال انتقال از یک شخص به شخص دیگر به عوامل مختلفی از جمله موارد زیر بستگی دارد:

فیلم آموزش میکروبیولوژی پزشکی – میکروب شناسی

کلیک کنید

• تعداد قطرات عفونی دفع شده توسط فرد ناقل
• وجود تهویه و کیفیت آن
• مدت زمان قرار گرفتن در معرض
• بالا بودن حدت سویه M. tuberculosis
• سطح ایمنی در فرد آلوده نشده و دیگران

با جداسازی افراد مبتلا به سلِ فعال و رعایت رژیم‌های دارویی ضد سل، می‌توان آبشار گسترش فرد به فرد را کند نمود. پس از حدود دو هفته درمان موثر، انتقال از افراد مبتلا به عفونت فعال مقاوم مسری نیستند. اگر فردی آلوده شود‌، به طور معمول سه الی چهار هفته طول می‌کشد تا فرد تازه آلوده شده، به اندازه کافی عفونی شود تا بیماری را به دیگران منتقل کند.

ریسک فاکتورهای ابتلا به سل چه هستند؟

سل، ارتباط تنگاتنگی با ازدحام بیش از حد و سوءتغذیه دارد و آن را به یکی از اصلی‌ترین بیماری‌های قشر فقیر تبدیل کرده است. افرادی که در معرض خطر بالایی هستند عبارتند از:

فیلم آموزش ایمونولوژی Immunology

کلیک کنید

• مصرف‌کنندگان مواد مخدر
• ساکنان و کارمندان مکان‌هایی با ریسک بالا به عنوان مثال زندان‌ها و پناهگاه بی‌خانمان‌ها
• جامعه پزشکی و کادر درمانی
• سکونت یا سفر به مناطقی که شیوع بیماری بالا است:
  • آفریقا
  • اروپای شرقی
  • آسیا
  • روسیه
  • آمریکای لاتین
  • جزایر کارائیب
• ابتلا به سوء تغذیه
• آلودگی هوا
• ابتلا به نقص سیستم ایمنی
• ابتلا به کبد چرب
• وجود دیابت نوع یک یا دو 
• ابتلا به سرطان
• تحت درمان بودن با داروهای سرکوب‌کننده سیستم ایمنی مانند شیمی درمانی
• ابتلا به بیماری‌های خود ایمنی مانند کرون، آرتریت روماتوئید و پسوریازیس
• بارداری
• ابتلا به مشکلات کلیوی
• ابتلا به صرع
• اقلیت‌های قومی در معرض خطر
• کودکان در تماس نزدیک با والدینی که در یکی از گروه‌های بالا هستند
• سن نیز یک فاکتور مؤثر است. در آفریقا، سل در درجه اول نوجوانان و جوانان را تحت تأثیر قرار می‌دهد. با این حال، در کشورهایی که میزان بروز آن‌ها به طرز چشمگیری کاهش یافته است (مانند ایالات متحده)، سل، به طور عمده در افراد مسن و دارای نقص ایمنی رخ می‌دهد.

22 ایالت یا کشور در دنیا که با شیوع بالای سل مواجه هستند، 80٪ موارد ابتلا و 83٪ مرگ را تجربه می‌کنند. در کانادا و استرالیا، بیماری سل بین مردم بومی، به ویژه در مناطق دور افتاده، چند برابر است. از عوامل موثر در این امر می‌توان به شیوع بیشتر شرایط و رفتارهای بهداشتی مستعد کننده، ازدحام بیش از حد و فقر اشاره کرد.

در برخی از گروه‌های بومی کانادا، استعداد ژنتیکی هم ممکن است نقش داشته باشد. وضعیت اقتصادی اجتماعی به شدت بر خطر ابتلا به بیماری سل تأثیر می‌گذارد. در مناطقی با سطح بهداشت ضعیف، ابتلا به بیماریِ فعال، به موقع تشخیص داده و درمان نمی‌شود و شیوع بیماری افزایش می‌یابد. بنابراین افراد بیمار در فاز عفونی باقی می‌مانند و همچنان به انتقال عفونت در جمعیت، ادامه می‌دهند.

آزمایش سل

دو آزمایش رایج برای تشخیص سل عبارتند از:

• تست پوستی: تکنسین مقدار کمی مایع به نام توبرکولین را به زیر پوست بازو تزریق می کند. بعد از 2 یا 3 روز محل تزریق بررسی می‌شوند و در صورت سفتی، تورم یا التهاب و قرمزی، احتمالاً باکتری سل وجود دارد. ممکن است بیش از یک بار نیاز به انجام این تست باشد.
• تست خون: روش آزادسازی اینترفرون گاما (IGRA) نیز نامیده می‌شود. وقتی پروتئین‌های حاصل از باکتری سل با مقدار کمی از خون مخلوط شود، پاسخ را اندازه‌گیری می‌کنند. این آزمایش نهفته یا فعال بودن سل را نشان نمی‌دهد. سنجش‌های آزادسازی گامای اینترفرون، در نمونه خون، در کسانی که آزمایش مانتو مثبت هستند توصیه می‌شود. این افراد تحت تأثیر ایمن‌سازی یا اکثر مایکوباکتری‌های محیطی قرار نمی‌گیرند، بنابراین نتایج مثبت کاذب کمتری ایجاد می‌کنند.
• عکس برداری: رادیوگرافی یا سی تی اسکن قفسه سینه برای بررسی تغییرات در ریه‌ها انجام می‌شود.
• آزمایش باسیل اسید سریع (AFB): وجود باکتری‌های سل در خلط یا مخاطی که هنگام سرفه بالا می‌آید، با کشت در آزمایشگاه مورد بررسی قرار می‌گیرد.

برای غربالگری افراد در معرض خطر ابتلا به سل، اغلب از آزمایش پوستی توبرکولین Mantoux استفاده می‌شود. در کسانی که قبلاً با واکسن Bacille Calmette-Guerin ایمن شده‌اند، ممکن است نتیجه این آزمایش مثبت کاذب باشد. همچنین نتیجه منفی کاذب ممکن است در افرادی که سارکوئیدوز، لنفوم هوچکین، سوءتغذیه و به ویژه سلِ فعال دارند، مشاهده شود.

با این حال، در افرادی که مبتلا به انواع M. szulgai ،M. marinum و M. kansasii هستند، ممکن است حساسیت در صورت آزمایش پوست افزایش پیدا کند. گروه ویژه خدمات پیشگیری ایالات متحده (USPSTF) به افرادی که در معرض ابتلا به سلِ نهفته هستند، آزمایش پوستی سل یا آزمایش‌های آزادسازی اینترفرون گاما را توصیه می‌کند.

در حالی که برخی انجام آزمایش روی کادر درمانی توصیه کرده‌اند، نشان داده شد که بهره‌وری این کار ضعیف است و مراکز کنترل و پیشگیری از بیماری‌ها (CDC) توصیه سالانه آزمایش کادر بهداشتی و درمانی که مواجهه نداشته‌اند را از سال 2019 متوقف کرده‌اند.

روش تشخیص باسیل سل

در طبیعت این باکتری می‌تواند فقط در سلول‌های ارگانیسم میزبان رشد کند اما در آزمایشگاه قابل کشت است. با استفاده از نمونه خلط می‌توان وجود این باکتری را با مشاهده زیر میکروسکوپ، تشخیص داد. MTB روی محیط کشت، لکه‌های خاصی را حتی پس از تیتراسیون با محلول اسیدی حفظ می‌کند، بنابراین به عنوان یک باسیل سریع اسیدی طبقه‌بندی می‌شود.

رایج‌ترین روش‌های رنگ‌آمیزی اسید فست، رنگ‌آمیزی «زیل-نلسون» (Ziehl-Neelsen) و رنگ‌آمیزی «کینیون» (Kinyoun) هستند که باسیل‌های اسید فست (اسید فست به باکتری‌هایی گفته می‌شود که در برابر رنگ‌آمیزی گرم، تغییر رنگ پیدا نمی‌کنند و غیر قابل تشخیص هستند.) را به رنگ قرمز روشن در می‌آورد و باعث می‌شود که در برابر پس‌زمینه آبی محیط کشت، قابل مشاهده باشند.

از رنگ‌آمیزی اورامین - رودامین و مشاهده زیر میکروسکوپ فلورسانس نیز برای تشخیص این باکتری‌ها استفاده می‌شود.

درمان بیماری سل چگونه است؟

در درمان سل، از آنتی‌بیوتیک برای از بین بردن باکتری‌ها استفاده می‌شود. درمان موثر سل، به دلیل ساختار غیرمعمول و ترکیب شیمیایی دیواره سلول مایکوباکتریوم که مانع ورود داروها است، بسیاری از آنتی‌بیوتیک‌ها را بی اثر می‌کند و دشوار خواهد بود.

فیلم آموزش میکروبیولوژی پزشکی – میکروب شناسی در فرادرس

کلیک کنید

بهتر است که سلِ فعال با ترکیبی از چندین آنتی‌بیوتیک برای کاهش خطر ایجاد مقاومت به آنتی‌بیوتیک در باکتری‌ها درمان شود. استفاده از ریفابوتین به جای ریفامپیسین در افراد HIV مثبت مبتلا به سل، از سال 2007 نتایج روشنی نداشته است.

درمان سل نهفته

سلِ نهفته با ایزونیازید یا ریفامپین به تنهایی یا ترکیبی از ایزونیازید یا با ریفامپیسین یا ریفاپنتین درمان می‌شود. مدت زمان درمان سل نهفته بسته به داروهای مورد استفاده، سه تا نه ماه طول می‌کشد. افراد مبتلا به عفونت نهفته، تحت درمان قرار می‌گیرند تا از پیشرفت عفونت حاصل از آن‌ها، به بیماری سلِ فعال جلوگیری شود. آزمایشات منظم برای بررسی میزان عفونت و روند درمان و تکمیل کردن دوره درمانی، برای کنترل سل نفهته، جلوگیری از عود عفونت و تبدیل آن به فرم فعال ضرورت بسیار دارند.

درمان سل در فاز اول بیماری

درمان سل ریوی در فاز اول (زمانی که تازه آغاز شده است)، یک دوره ۶ ماهه دارد. دو ماه اول ترکیبی از آنتی‌بیوتیک‌های حاوی ریفامپیسین، ایزونیازید، پیرازینامید و اتامبوتول و بعد به مدت ۴ ماه از ریفامپیسین و ایزونیازید استفاده می‌شود. در موارد مقاومت بالا به ایزونیازید، ممکن است در چهار ماه دوم درمان، داروی اتامبوتول به عنوان جایگزین شود.

درمان سل، طی دوره ۶ ماهه پاسخ‌دهی بهتری نسبت به درمان‌های کمتر از ۶ ماه دارد. گاهی رژیم درمانی کوتاه‌تر برای کسانی که دارای مشکلات انطباق هستند توصیه شود. همچنین هیچ مدرکی برای تایید اثر رژیم درمانی کوتاهتر، در مقایسه با رژیم درمانی 6 ماهه وجود ندارد بنابراین بهتر است این دوره تکمیل شود.

درمان سل عود کننده

در صورت عود سل، آزمایش برای تعیین حساسیت به آنتی‌بیوتیک ها قبل از انتخاب درمان مهم است. اگر سلِ مقاوم به چند دارو (MDR-TB) باشد، درمان با حداقل چهار آنتی‌بیوتیک موثر به مدت 18 تا 24 ماه توصیه می‌شود.

علائم بیماری سل چه هستند؟

سل نهفته علائمی ندارد و با آزمایش پوست یا آزمایش خون قابل تشخیص است. اما علائم عمومی بیماری سل فعال سرفه، و تب و لرز هستند و از سایر علائم می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:

• سرفه بیش از 3 هفته
• کاهش رشد کودکان
• درد قفسه سینه
• خستگی مداوم
• تعریق شبانه
• کاهش اشتها
• کاهش وزن
• چسبندگی ناخن‌ها
• تنفس‌های کوتاه

سل ممکن است هر قسمت از بدن را آلوده کند اما معمولاً در ریه‌ها اتفاق می‌افتد و به سلِ ریوی معروف است. سلِ خارج ریوی وقتی ایجاد می‌شود که باکتری در قسمت دیگری از بدن تکثیر پیدا کند، اگرچه در برخی موارد سل خارج ریوی همراه با سلِ ریوی ایجاد می‌شود.

سل ریوی

در حدود ۹۰ درصد از مواردی که عفونت سلِ فعال می‌شود، ریه‌ها را درگیر خواهد کرد. علائم ممکن است شامل درد قفسه سینه و سرفه طولانی مدت  و تولید خلط باشند. نزدیک به 25 درصد از افراد مبتلابه سل ریوی، ممکن است هیچ علائمی نداشته باشند و بدون علامت هم باقی بمانند.

گاهی اوقات، مقادیر کمی خون هنگام سرفه وجود دارد و در موارد بسیار نادر، ممکن است عفونت به شریان ریوی وارد شود و منجر به «آنوریسم راسموسن» (نوعی خونریزی شدید) و در نتیجه خونریزی گسترده‌ شود.

اگر سل، به یک بیماری مزمن پیشرفت کند، باعث ایجاد اسکار در لوب‌های فوقانی ریه خواهد شد. لوب‌های فوقانی ریه، بیشتر از قسمت تحتانی تحت تأثیر سل قرار می‌گیرند. دلیل این اختلاف روشن نیست اما ممکن است به خاطر جریان هوا یا تخلیه لنفاوی ضعیف‌تر، در ریه‌های فوقانی باشد.

سل خارج ریوی

سلِ خارج ریوی در 15 تا 20 درصد موارد فعال، عفونت در خارج از ریه‌ها گسترش می‌یابد و باعث انواع دیگر سل می‌شود. این‌ها در مجموع به عنوان سلِ خارج ریوی شناخته می‌شوند. سلِ خارج ریوی بیشتر در افرادی که سیستم ایمنی ضعیف دارند و کودکان خردسال دیده می‌شود. در مبتلایان به اچ آی وی، این در بیش از 50 درصد موارد رخ می‌دهد. بخش‌هایی از بدن که سلِ خارج ریوی در آن‌ها شایع‌تر است عبارتند از:

فیلم آموزش ایمونولوژی Immunology

کلیک کنید

• پلورا یا پرده جنب (در پلوریس سل)
• سیستم عصبی مرکزی (در مننژیت سل)
• سیستم لنفاوی (در کتف گردن)
• دستگاه ادراری تناسلی (سل دستگاه ادراری)
• استخوان‌ها و مفاصل (در بیماری گلدان ستون فقرات)

انواع سل خارج ریوی

شایع ترین اشکال سل خارج ریوی عبارتند از:

• سل گره لنفاوی: شایعترین نوع سل خارج ریوی است. باسیل‌های سل غالباً غدد لنفاوی گردن و بالای ترقوه‌ها (استخوان نازک زیر شانه‌ها) را آلوده می‌کنند و باعث بروز تورم و التهاب پوست اطراف غدد لنفاوی می‌شوند. هر غده لنفاوی در بدن می‌تواند به سل آلوده شود. تورم غدد لنفاوی نیز ممکن است به مشکلات دیگری مانند درد و عفونت‌های مداوم در بدن منجر شود. برای تشخیص سل غدد لنفاوی، باید از گره لنفاوی آلوده نمونه ‌گرفته و از نظر وجود باسیل سل آزمایش شود. این معمولاً شامل استفاده از سرنگ سوزنی برای گرفتن نمونه برای بررسی در زیر میکروسکوپ است.
• سل لایه جنب یا پلور: جنب پرده نازک دولایه‌ای در اطراف ریه‌ها است که ریه‌ها را از دیواره حفره قفسه سینه جدا می‌کند. یک لایه به ریه‌ها و لایه دیگر به دیواره قفسه سینه می‌چسبد و فضای کمی در بین آن‌ها وجود دارد که باسیل‌های مولد سل می‌توانند در آنجا تکثیر شوند. در نتیجه، این ناحیه دچار التهاب، ترشح مایه جنبی و تجمع آن بین دو لایه و در نتیجه تب و درد در هنگام تنفس ایجاد کند. برای تشخیص سل پلور، باید نمونه‌ای از مایع پلورال از نظر باسیل سل بررسی شود. نمونه مایع، با وارد کردن یک سوزن از طریق دیواره قفسه سینه در فضای بین لایه‌های پلور جمع‌آوری می‌شود.
• سل استخوان و مفصل: باسیل‌های سل می‌توانند در استخوان‌ها یا مفاصل، عفونت ایجاد کنند و باعث درد و تورم ناحیه آسیب دیده شوند که این علائم در بسیاری از موارد با بیماری‌های دیگر اشتباه گرفته می‌شوند. برای تشخیص سل استخوان یا مفصل، رادیوگرافی، عکس‌برداری اشعه ایکس و اغلب سی تی اسکن (اسکن توموگرافی رایانه‌ای) یا MRI (تصویربرداری تشدید مغناطیسی) کاربرد دارند. مانند سایر اشکال سل خارج ریوی، نمونه‌گیری از استخوان و مفصل در کنار علائم بالینی مانند انحراف ستون فقرات یا بدشکلی و کج شدن انگشتان و مفاصل کوچک، روش‌های تشخیص سل استخوانی و مفصلی هستند.
• سل سیستم عصبی مرکزی: سیستم عصبی مرکزی از مغز و نخاع تشکیل شده است که باسیل‌های سل می‌توانند هر دو را آلوده کنند و باعث «مننژیت سل» شوند. لایه مننژ به عنوان یک محافظ مغز را می‌پوشاند. علائم بستگی به محل باسیل سل دارد اما معمولاً افراد مبتلا به مننژیت سل، دچار خواب آلودگی و بی حالی، تأخیر در بروز واکنش‌ها مانند حرکت دست و پا و صحبت‌کردن می‌شوند و در تمرکز چشم مشکل دارند. مننژیت سل خطرناک و درمان آن دشوار است. برای تشخیص، مایع مغزی نخاعی یا CSF از طریق یک سوزن نمونه‌برداری و آزمایش می‌شود.
• سل شکمی: سل می‌تواند هر قسمت دیگری از بدن، مانند حفره شکم نیز ایجاد شود که شامل اندام‌های مهمی مانند کبد، طحال و روده است که به این نوع، سل شکمی گفته می‌شود.
• سل دستگاه ادراری: کلیه، مثانه و مجاری ادراری یا تناسلی آلوده می‌شوند.

سل منتشر

سل گسترده و شدیدی است ، «سلِ منتشر» یا «سلِ ارزنی» نامیده می‌شود و در حال حاضر حدود 10٪ موارد از سل خارج ریوی را تشکیل می‌دهد. سلِ منتشر (Miliary Tuberculosis) اشاره به ابتلای همزمان چند عضو دارد که 5/8 درصد از موارد سلِ خارج ریوی را شامل می‌شود و بر اساس تعداد و مناطق مختلف مبتلا، تعداد باکتری‌های موجود در خون و وضعیت سیستم ایمنی بدن، علائم بالینی متفاوتی را ایجاد می‌کند. سلِ منتشر، ۳ دسته اصلی دارد که عبارتند از:

فیلم مجموعه آموزش میکروب شناسی و ویروس شناسی – از دروس دانشگاهی تا کاربردی در فرادرس

کلیک کنید

• «سل منتشر حاد» (Acute Miliary Tuberculosis): نوع حاد با علائمی همچون تب، تنگی نفس و سیاهی انتهای دست و پا و لب‌ها همراه است.
• «سل منتشر کریپتیک» (Late Generalized Tuberculosis): عفونت به صورت متناوب و غیر پیش‌رونده از یک کانون عفونی به خون انتشار پیدا می‌کند. مدت‌ها پس از عفونت اولیه اتفاق می‌افتد.
•  «سل منتشر غیر واکنشی» (Reactive - Non Tuberculosis): این نوع سل منتشر، با مشخصه‌های سپسیس (عفونت خونی) و دیسکرازی خون (وجود عناصر غیر طبیعی در خون) و عدم پاسخ سلولی علی رغم وجود تعداد زیادی از باسیل‌های مولد سل شناخته می‌شود.

امروزه سلِ منتشر بیشتر در سالمندانی دیده می‌شود که مبتلا به بیماری زمینه‌ای دیگری هستند. شروع سلِ منتشر تدریجی است و مهم‌ترین روش تشخیص آن، مشاهده دانه‌هایی به شکل ارزن در عکس قفسه سینه است. در نوع دوم سل منتشر، معمولا به صورت متناوب و غیر پیشرونده و حین انتشار میکروب از محل عفونت به خون اتفاق می‌افتد.

عوارض سل چه هستند؟

عفونت سل، بر اساس مکانی که در آن منتشر شده است، می‌تواند عوارض متعددی مانند موارد زیر را ایجاد کند:

• آسیب مفصلی
• تغییر شکل مفاصل و استخوان‌ها
• انحراف ستون فقرات
• آسیب به بافت ریه و ایجاد زخم و اِسکار در ریه
• عفونت در نخاع و مغز
• اختلال در عملکرد غدد لنفاوی
• مشکلات کبدی
• مشکلات کلیوی
• التهاب بافت‌های اطراف قلب

داروهای مناسب درمان بیماری سل چه هستند؟

درمان به نوع عفونت، باکتری مولد، محل عفونت، میزان گسترش، سلامت عمومی بدن فرد و شدت بیماری بستگی دارد. اما به طور کلی داروهای رایج درمان انواع سل به شرح زیر هستند.

• داروهای سل نهفته: اگر سل نهفته باشد، مصرف آنتی‌بیوتیک برای جلوگیری از فعال شدن جمعیت باکتریایی، ایزونیازید، ریفاپنتین یا ریفامپین به تنهایی یا به صورت ترکیبی طی ۹ ماه تجویز می‌شوند.
• داروهای سل فعال: ترکیبی از داروها سل فعال را درمان می‌کنند که رایج‌ترین آن‌ها اتامبوتول، ایزونیازید، پیرازینامید و ریفامپین به مدت 6 تا 12 ماه هستند.
• درمان سل مقاوم به دارو: اغلب نیاز به مدت زمان طولانی‌تری تا 30 ماه است که باعث عوارض جانبی بیشتری هم خواهد شد.

نکته مهم در درمان این است که داروها به طور کامل مصرف شوند و دوره درمانی تکمنیل شود حتی اگر علائم ظاهر کاهش یافته باشند. چون در غیر این صورت احتمال افزایش مقاومت باکتری‌ها به آنتی‌بیوتیک وجود دارد.

عوارض جانبی داروهای سل چه هستند؟

مانند هر دارویی، داروهای سل نیز می‌توانند عوارض جانبی داشته باشند که باید در مورد آن با داروساز یا پزشک معالج خود صحبت کنید و قبل از استفاده از داروها حتما دفترچه راهنمای آن را بخوانید تا از تداخل‌ها و احتیاط‌های لازم پیش از مصرف دارو مطلع شوید. در ادامه، برخی از عوارض جانبی رایج مربوط به تعدادی از این داروها را ذکر کرده‌ایم:

• عوارض جانبی ایزونیازید:
  • بی حسی و سوزن سوزن شدن دست‌ها و پاها
  • ناراحتی معده
  • حالت تهوع و استفراغ
  • از دست دادن اشتها
  • ضعف
• عوارض جانبی اتامبوتول:
  • لرز
  • درد یا تورم مفاصل
  • شکم درد
  • حالت تهوع و استفراغ
  • از دست دادن اشتها
  • سردرد
  • گیجی
• عوارض جانبی پیرازینامید:
  • کمبود انرژی
  • تهوع و استفراغ
  • از دست دادن اشتها
  • درد عضله یا مفاصل
• عوارض جانبی ریفامپین:
  • بثورات پوستی (جوش‌های قرمز کوچک)
  • ناراحتی معده
  • حالت تهوع و استفراغ
  • اسهال
  • از دست دادن اشتها
  • التهاب پانکراس

پیشگیری از بیماری سل امکان پذیر است؟

فعال شدن سل در بدن فرد مبتلا به ویروس هنگامی اتفاق می‌افتد که باسیل‌ها بر سیستم ایمنی بدن غلبه و شروع به تکثیر می‌کنند. در بیماری سلِ اولیه (در حدود 1 تا 5 درصد موارد)، بیماری بلافاصله پس از عفونت اولیه رخ می‌دهد. با این حال، در اکثر موارد، عفونت نهفته و بدون علائم واضح ایجاد می‌شود. باسیل‌ها در 5 تا 10 درصد موارد نهفته، اغلب سال‌ها پس از عفونت، سل فعال ایجاد می‌کنند.

خطر فعال‌سازی مجدد ناشی از سرکوب سیستم ایمنی، به طور مثال در اثر ابتلا به ایدز افزایش می‌یابد. در افرادی که همزمان به توبرکلوزیس و HIV آلوده هستند، خطر عود مجدد به 10٪ در ازای هر سال، افزایش می‌یابد.

مطالعه‌های انجام شده بر روی DNA سویه‌های مایکوباکتریوم نشان داده است که احتمال عفونت مجدد با این باکتری بسیار بالاتر از چیزی است که تا پیش از آن تصور می‌شد. به طور مثال، در مناطقی که شیوع بالا است ممکن است بیش از 50٪ موارد از عفونت، دوباره فعال شوند. احتمال مرگ در اثر بیماری سل، در سال 2008 حدود 4٪ بود که نسبت به سال 1995، ۸ درصد کاهش داشت.

در افراد مبتلا به سلِ ریوی که آزمایش اسمیر مثبت است (بدون عفونت همزمان HIV)، پس از 5 سال بدون انجام درمان، 50 تا 60 درصد مرگ و میر وجود دارد، در حالی که 2۰ تا 2۵ درصد به صورت تصادفی درمان می‌شوند. سل، تقریباً همیشه در مبتلایان به عفونت همزمان HIV درمان نشده، کشنده است و حتی با وجود درمان ضد ویروسی HIV، میزان مرگ و میر نیز افزایش می‌یابد.

واکسن بیماری سل

تنها واکسن موجود از سال 2011 باسیلوس کالمت-گوئرین (BCG) است. تزریق این واکسن در کودکان خطر ابتلا به عفونت را تا 20٪ و خطر تبدیل شدن عفونت به بیماری فعال را تقریباً 60٪ کاهش می‌دهد. این واکسن پرکاربردترین واکسن در سراسر جهان است و بیش از 90 درصد کل کودکان واکسینه می‌شوند. ایمنی ناشی از آن پس از حدود ده سال کاهش می‌یابد.

از آنجا که سل در کانادا، اروپای غربی و ایالات متحده غیر معمول است، واکسن BCG فقط برای افرادی که در معرض خطر هستند یا در مناطق شیوع زندگی می‌کنند، تجویز می‌شود. استدلال استفاده از واکسن این است که آزمایش پوستی توبرکولین را به طور کاذب مثبت می‌کند و از مفید بودن آزمایش به عنوان یک ابزار غربالگری می‌کاهد.

واکسیناسیون BCG برای افراد 16 تا 35 ساله که در معرض خطر ابتلا به سل قرار دارند، توصیه می‌شود، از جمله کارکنان آزمایشگاه که با نمونه‌های خون، ادرار و بافت در تماس هستند. روش ایمونوتراپی برای اولین بار در سال 1890 توسط رابرت كخ پیشنهاد شد.

امروزه، تنها واکسن موثر در استفاده رایج، باسیل کالمت-گوئرین (BCG) است که برای اولین بار در سال 1921 روی انسان استفاده شد. از هر 10 هزار نفری که این واکسن را دریافت می‌کنند، تقریباً سه نفر عوارض جانبی دارند که معمولاً مبتلا به نقص شدید سیستم ایمنی هستند. واکسیناسیون BCG محافظت نسبتاً مؤثری برای نوزادان و کودکان خردسال فراهم می‌کند (از جمله در برابر سل‌های مننژ و ارزنی).

اما اثرگذاری این واکسن در بزرگسالان متغیر و از 0 تا 80 درصد است. متغیرهای متعددی به عنوان فاکتورهای نتایج تزریق واکسن در نظر گرفته شده‌اند و تقاضا برای پیشرفت ایمنی علیه سل وجود دارد زیرا این بیماری به طور فزاینده‌ای نسبت به داروهای آنتی‌بیوتیکی مقاوم شده است. سایر واکسن‌های سل، در مراحل مختلف تولید شامل MVA85A rBCG30، پروتئین همجوشی 72F ،TBVI و Aeras هستند.