گروه اسمی چیست؟ – در ادبیات فارسی با مثال و تمرین

هر گروه اسمی از اسمی به عنوان هسته و یک یا چند وابسته قبل یا بعد از آن، تشکیل می‌شود. مانند گروه اسمی «این هوای آلوده» که از وابسته پیشین (صفت اشاره «این») و اسم «هوا» و وابسته پسین (صفت بیانی «آلوده») تشکیل شده است. البته اگر یک یا چند اسم به تنهایی بیایند یا اسم فقط وابسته پیشین یا پسین را بگیرد نیز، گروه اسمی است. در این مطلب از مجله فرادرس با مثال‌های مختلفی یاد می‌گیریم که گروه اسمی چیست، هسته و وابسته چه هستند و چگونه باید آ‌ن‌ها را در گروه‌های اسمی مختلف تشخیص دهیم. در انتها نیز سؤال‌هایی چهارگزینه‌ای قرار داده‌ایم.

گروه اسمی چیست؟

گروه اسمی از اسم یا ترکیب اسم با وابسته‌های پیشین یا پسین ساخته می‌شود. یعنی اگر یک یا چند اسم به تنهایی بیایند، گروه اسمی وجود دارد یا اگر وابسته‌های پیشین، قبل از یک یا چند اسم بیایند یا وابسته‌های پسین بعد از یک یا چند اسم بیایند نیز، گروه اسمی وجود دارد.

هسته، اسمی است که به تنهایی یا همراه با وابسته‌های پیشین و پسین می‌آید و نقش‌های اصلی را می‌گیرد و وابسته‌ها، کلمه‌هایی هستند که قبل یا بعد از هسته می‌آیند و به نوعی آن را توضیح می‌دهند. این وابسته‌ها زیر نقش هستند، یعنی نقش اصلی نمی‌گیرند بلکه به عنوان وابسته یک هسته و به تبع از آن، آن‌ها نیز نقش هسته را می‌گیرند.

برای یادگیری آسان گروه‌های اسمی، تماشای فیلم آموزشی ادبیات فارسی پایه هشتم فرادرس را به شما پیشنهاد می‌کنیم و لینک این آموزش را در کادر پایین آورده‌ایم.

در بخش بعدی انواع گروه‌های اسمی را در یک جدول قرار داده‌ایم و برای هرکدام از آن‌‌ها، مثال نیز آورده‌ایم.

انواع گروه اسمی

در جدول زیر، حالت‌های مختلف گروه اسمی را با مثال آورده‌ایم تا با آن‌ها آشنا شوید.

هسته چیست؟

اسم و هر کلمه دیگری که بتواند نقش‌های اسم را بگیرد، می‌تواند هسته یک گروه اسمی باشد. یعنی کلمه‌هایی مانند حاصل و اسم مصدر، مصدر، انواع ضمایر و... نیز می‌توانند در جایگاه هسته یک گروه اسمی بیایند. از آنجایی که هسته مهم‌ترین جزء یک گروه اسمی است، لازم است که راه‌های شناسایی آن را یاد بگیریم. اهمیت دیگر هسته، این است که هسته، نقش‌های اصلی اسم را می‌پذیرد و وابسته‌هایش به تبعیت از هسته، نقش می‌پذیرند. برای یادگیری تمام نقش‌های اسم فارسی، می توانید از فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دوازدهم فرادرس که لینک‌ آن را در کادر زیر آورده‌ایم، استفاده کنید.

نحوه شناسایی هسته در گروه اسمی

تا اینجا یاد گرفتیم گروه اسمی چیست و هسته چیست اما شناسایی هسته بسیار مهم است و ممکن است گاهی برای تشخیص آن، دچار مشکل شویم.پس باید بدانید که اگر در یگ گروه اسمی یا جمله، فقط یک اسم داشتیم همان کلمه هسته است. اگر چند اسم یا کلمه داشتیم و بین آن‌ها، نقش نمای کسره یعنی «-ِ» بود، اولین کلمه دارای کسره، هسته است و اگر بین آن‌ها کسره نبود، آخرین کلمه بدون کسره، هسته است. انجام این روش را در جدول زیر، با مثال می‌بینید.

وابسته چیست؟

وابسته‌ها کلمه‌ها یا نشانه‌هایی هستند که قبل یا بعد از یک یا چند اسم می‌آیند و اطلاعاتی درباره آن اسم به ما می‌دهند. ممکن است در یک گروه اسمی هیچ وابسته‌ای نباشد یا فقط وابسته پیشین یا فقط وابسته پسین، وجود داشته باشد. یا ممکن است یک اسم هم وابسته پسین و هم وابسته پیشین داشته باشد. در ادامه می‌توانید تمام انواع وابسته‌های پیشین و پسین را در دو جدول مجزا، ببینید. پیش از آن پیشنهاد می‌کنیم با تماشای فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هشتم فرادرس که لینک آن را در کادر زیر آورده‌یم، انواع وابسته‌های اسم را به خوبی یاد بگیرید.

جدول مثال وابسته های پیشین

در جدول زیر می‌توانید انواع وابسته‌هایی که در یک گروه اسمی قبل از هسته می‌آیند را با مثال ببینید.

جدول مثال وابسته های پسین

در جدول زیر نیز، تمام وابسته‌هایی که می‌توانند بعد از یک اسم بیایند را با مثال آورده‌ایم.

یادگیری گروه اسمی در فارسی هشتم

تا اینجا یاد گرفتیم که گروه اسمی چیست و با هسته و انواع وابسته نیز آشنا شدیم. در ادامه همه این موارد را بیشتر بررسی می‌کنیم. گروه اسمی که خودش انواع مختلفی دارد، از دو جزء هسته و وابسته ساخته می‌شود که هرکدام از آن‌ها قواعد خاص مربوط به خود را دارند. این گروه‌های اسمی در جمله‌های مختلف، نقش‌های متفاوتی می‌گیرند و باید بتوانیم این نقش‌ها را تشخیص دهیم. علاوه بر این موارد باید بدانید که در زبان فارسی فقط گروه‌های اسمی نداریم بلکه گروه‌های فعلی و گروه‌های قیدی نیز داریم که برای یادگیری درست هر کدام از آن‌ها، نیازمند آموزش‌هایی کاربردی هستیم که علاوه بر کامل بودن، زبان ساده‌ای نیز داشته باشند. به همین علت در این بخش، برخی از فیلم‌های آموزشی فرادرس که درباره مباحث مختلف ادبیات فارسی تهیه شده‌اند را برایتان آورده ایم.

• فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هشتم فرادرس
• فیلم آموزش رایگان مفعول در فارسی فرادرس
• فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه نهم فرادرس
• فیلم آموزش رایگان مضاف و مضاف الیه در فارسی فرادرس
• فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دهم فرادرس
• فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه یازدهم فرادرس
• فیلم آموزش نگارش پایه هشتم فرادرس

همچنین برای یادگیری جامع مباحث ادبیات فارسی، می‌توانید از مجموعه آموزش ادبیات فارسی و نگارش دوره متوسطه فرادرس استفاده کنید:

• مجموعه فیلم‌های فیلم آموزش ادبیات فارسی و نگارش دوره متوسطه فرادرس

حالا که فهمیدیم گروه اسمی چیست و از هسته و وابسته تشکیل شده است، در ادامه، انواع وابسته‌های پیشین و پسین را با مثال بررسی می‌کنیم.

انواع وابسته گروه اسمی

تا اینجا دانستیم که گروه اسمی چیست و از هسته و وابسته تشکیل شده است. گروه‌های اسمی در زبان فارسی دو نوع وابسته دارند. یکی از این‌ها قبل از هسته می‌آیند که به آن‌ها، وابسته پیشین می‌گوییم و یک نوع دیگر، بعد از هسته می‌آیند و به آن‌‌ها وابسته پسین می‌گوییم. قبل از اینکه به سراغ یادگیری انواع این دو وابسته برویم، پیشنهاد می‌کنیم با استفاده از فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هشتم فرادرس، با گروه‌های اسمی و انواع آن‌ها بهتر آشنا شوید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم:

• وابسته‌های پیشین
• وابسته‌های پسین

در ادامه انواع مختلف این دو وابسته را با مثال‌های مختلفی بررسی می‌کنیم.

وابسته های پیشین

برخی از کلمه‌ها قبل از هسته یک گروه اسمی می‌آیند و به نوعی آن اسم را گسترش می‌دهند یعنی چیزی راجع به آن اسم، به ما منتقل می‌کنند. به این کلمه‌ها، وابسته‌های پیشین می‌گوییم که به انواع زیر تقسیم می‌شوند. برا یادگیری انوع صفت فارسی، فیلم آموزشی ادبیات فارسی پایه هشتم فرادرس را تماشا کنید.

• صفت اشاره
• صفت پرسشی
• صفت تعجبی
• صفت مبهم
• صفت شمارشی اصلی
• صفت شمارشی ترتیبی پیشینی
• صفت عالی
• شاخص

در ادامه هرکدام از این وابسته‌های پیشینی را با مثال بررسی می‌کنیم و آن‌ها را می‌شناسیم.

صفت اشاره

وقتی کلمه‌هایی مانند «این»، «آن»، «همین»، «همان» و... قبل از یک اسم می‌آیند و آن اسم را به ما معرفی می‌کنند، صفتی از نوع اشاره برای همان اسم هستند. برای مثال در گروه اسمی «همین دفتر»، «همین» صفت اشاره برای هسته و اسم «دفتر» است.

جدول انواع صفت اشاره

در جدول زیر، پرکاربردترین صفت‌های اشاره را با مثالی برای هرکدام از آن‌ها آورده‌ایم.

نکته: اگر بعد از این کلمه‌ها اسمی نیاید، این‌ها ضمیر اشاره هستند نه صفت اشاره و می‌توانند هسته نیز باشند. برای مثال، کلمه «همین» در جمله «همین کافی است.»، ضمیر اشاره است نه صفت اشاره و خودش به عنوان هسته، نقش نهاد را دارد.

صفت پرسشی

اگر کلمه‌هایی مانند «کدام»، «چه»، «چند»، «چه‌جور»، «چه‌قدر» و... قبل از یک اسم بیایند و پرسشی درباره آن اسم مطرح کنند، صفت پرسشی هستند. برای مثال در جمله «کدام دفتر را می‌خواهی؟»، «کدام» صفت پرسشی و وابسته پیشینِ اسم «دفتر» است.

جدول انواع صفت پرسشی

در این جدول، پرکاربردترین صفت‌های پرسشی را آورده‌ایم و برای هرکدامشان یک مثال نیز قرار داداه‌ایم.

نکته: مانند صفت‌های اشاره، اگر بعد از این کلمه‌ها نیز اسم نیاید، این‌ها ضمیر پرسشی می‌شوند و دیگر صفت پرسشی نیستند. برای مثال در جمله «کدام را می‌خواهی؟» صفت پرسشی وجود ندارد بلکه ضمیر پرسشی «کدام» وجود دارد و به عنوان هسته، نقش مفعولی گرفته است.

صفت تعجبی

کلمه‌هایی مانند «چه»، «چه‌قدر»، «چه‌جور»، «عجب» و... که قبل از یک اسم می‌آیند و بر تعجب و شگفتی از میزان یا چگونگی آن اسم دلالت می‌کنند، صفت تعجبی هستند. برای مثال در گروه اسمی «چه‌قدر دفتر!»، کلمه «چه‌قدر» صفت تعجبی و وابسته پیشین برای اسم «دفتر» است.

جدول انواع صفت تعجبی

در جدول زیر صفات تعجبی پرکاربرد زبان فارسی را با مثال، می‌بینیم.

نکته های صفت تعجبی

• مانند دو صفت قبلی، اگر بعد از صفت‌های تعجبی هم، اسمی نیاید، این‌ها دیگر صفت نیستند بلکه ضمیر تعجبی هستند و به عنوان هسته گروه اسمی، نقش می‌گیرند. برای مثال در جمله «چه خوب!» کلمه «چه» ضمیر تعجبی است نه صفت تعجبی زیرا بعد از آن، اسمی نیامده است.
• دقت کنید که صفت تعجبی را نباید با صفت پرسشی اشتباه بگیریم زیرا کلمه‌های یکسانی دارند و بعد از هردوی آن‌ها نیز اسم می‌آید اما این دو صفت از لحاظ معنا با هم متفاوت هستند. یعنی صفت پرسشی برای پرسیدن درباره مقدار یا چگونگی اسم به کار می‌رود و مفهوم سؤالی دارد اما ضمیر تعجبی را برای بیان شگفتی و تعجب از مقدار یا چگونگی یک اسم به کار می‌بریم و مفهوم تعجبی دارد.

صفت مبهم

صفات مبهم، کلمه‌هایی مانند «همه»، «هر»، «هیچ»، «هرگونه»، «فلان» و... هستند که قبل از اسمی می‌آیند و آن اسم را برای ما نامشخص و مبهم می‌کنند. مانند گروه اسمی «هر دفتری» که با استفاده از صفت مبهم «هر»، اسم «دفتر» را به حالت نامشخص و نامعین درآورده‌ایم.

جدول انواع صفت مبهم

در این جدول، برخی از پرکاربردترین صفت‌های مبهم را آورده‌ایم و برای هرکدام از آن‌ها مثالی نیز نوشته‌ایم.

نکته: اگر بعد از این صفت نیز اسمی نیاید، مانند همه صفت‌های قبلی تبدیل به ضمیر می‌شود. برای مثال در جمله «هیچ نداشتیم.»، کلمه «هیچ»، ضمیر مبهم است نه صفت مبهم زیرا بعد از آن اسمی نیامده است که این کلمه، وابسته آن باشد.

تا اینجا یاد گرفتیم گروه اسمی چیست و با مفهوم هسته و وابسته نیز آشنا شدیم. در ادامه برخی از وابسته‌های پیشین را شناختیم و بعد از این نیز، به بررسی بقیه وابسته‌های پیشین و بررسی وابسته‌های پسین اسم می‌پردازیم.

صفت شمارشی اصلی

اگر قبل از اسم، اعداد بیایند و تعداد آن اسم را شمارش کنند، صفت‌های شمارشی هستند. برای مثال در گروه اسمی «چهار دفتر»، کلمه «چهار» صفت شمارشی برای اسم «دفتر» است و تعداد این اسم را بیان می‌کند. در اینجا برای آشنایی بیشر شما با گروه اسمیِ دارای صفت شمارشی اصلی، نمونه‌هایی آورده‌ایم ولی هر عدد اصلی را می‌توان به عنوان صفت شمارشی اصلی به کار برد و محدودیتی برای استفاده از اعداد اصلی وجود ندارد.

مثال ۱

در مثال زیر، صفت شمارشی اصلی «دو»، وابسته پیشین اسم «روز» است که قبل از آن آمده و تعداد آن را بیان می‌کند.

مثال ۲

در جمله زیر نیز، صفت‌های شمارشی «سه» و «دو»، وابسته‌های پیشینی اسم‌های «سیب» و «دوست» هستند.

صفت شمارشی ترتیبی پیشینی

وقتی به اعداد، «-ُمین» اضافه کنیم و آن‌ها را قبل از اسمی بیاوریم و به این طریق، چندمین بودن آن اسم را نشان دهیم، از صفت ترتیبی پیشین استفاده کرده‌ایم. برای مثال در گروه اسمی «چهارمین دفتر»، کلمه «چهارمین»، وابسته پیشین و صفت شمارشی ترتیبی برای اسم و هسته «دفتر» است. برای این صفت نیز محدودیت عددی نداریم و می‌توان از هر عددی برای ساخت صفت ترتیبی شمارشی استفاده کرد. کلمه‌های «نخست و نخستین» و «آخر و آخرین» نیز صفت‌های شمارشی ترتیبی محسوب می‌شوند زیرا بر شمارش و چندمین بودن دلالت دارند. و کلمه «اولین» نیز که ممکن است به‌جای «یکم یا یکمین» استفاده شود، صفت شمارشی ترتیبی است.

نحوه ساخت صفت شمارشی ترتیبی

برای ساخت صفت شمارشی ترتیبی پیشین، کافی است مطابق با فرمول زیر پیش برویم:

مثال ۱

در بیت زیر، صفت شمارشی ترتیبی «چهارمین»، وابسته پیشین برای اسم و هسته «شخص» است.

مثال ۲

در جمله زیر، صفت شمارشی ترتیبی «آخرین»، وابسته پیشین هسته «شمشیر» است.

تا اینجا یاد گرفتیم که گروه اسمی چیست و با بعضی از وابسته‌های پیشین نیز آشنا شدیم. در ادامه انواع دیگری از وابسته‌های پیشین را بررسی می‌کنیم.

صفت عالی

صفتی که نشانه «ترین» گرفته است، صفت عالی یا برترین است و قبل از اسم می‌آید و به عنوان وابسته پیشین آن، آن اسم را توصیف می‌کند. برای مثال در گروه اسمی «زیباترین دفتر» صفت عالی «زیباترین»، وابسته پیشین اسم و هسته «دفتر» است و آن را توصیف کرده است.

نحوه ساخت صفت عالی

با استفاده از فرمول زیر، می‌توانیم صفت عالی یا صفت برترین بسازیم.

مثال ۱

در بیت زیر، صفت عالی «بهترین»، وابسته پیشینی اسم‌های «یاران» و «نزدیکان» است. پس یک صفت می‌تواند به طور همزمان، وابسته دو هسته باشد.

مثال ۲

در عبارت زیر نیز، صفت عالی «بدترین»، وابسته پیشین اسم «پیران» است و صفت عالی «بهترین»، وابسته پیشین اسم «جوانان» است.

نکته های صفت عالی

• مانند صفت عالی «بدترین» در مثال بالا، مثبت یا منفی بودن یک صفت، تفاوتی برای ساخت صفت عالی یا برترین ندارد. یعنی هم از صفت‌هایی که معنای مثبت دارند و هم از صفت‌هایی با معنای منفی، می‌توانیم صفت عالی بسازیم.
• صفت‌های عالی نیز اگر بدون اسم دیگری بیایند، صفت و وابسته نیستند و به عنوان هسته یک گروه اسمی می‌توانند نقش‌های اصلی بگیرند. برای مثال در جمله «بهترین را می‌خواهم!»، کلمه «بهترین» وابسته اسمی نیست بلکه هسته است و نقش مفعولی دارد.

شاخص

شاخص‌ها، لقب‌ها یا عناوینی هستند که معمولا بدون کسره، قبل یا بعد از یک اسم ‌می‌آیند و اطلاعات بیشتری راجع به آن اسم به ما می‌دهند. برای مثال در گروه اسمی «حاج عباس» کلمه «حاج» شخص و وابسته پیشین اسم «عباس» است. شاخص‌ها بیشتر قبل از هسته گروه اسمی می‌آیند و به همین علت، دستورشناسان آن‌ها را وابسته‌های پیشینی می‌دانند اما ممکن است بعد از هسته نیز بیایند. برای مثال در گروه اسمی «پری مامان»، کلمه «مامان» شاخص اسم «پری» است و بعد از آن آمده است.

جدول انواع شاخص

در جدول زیر، پرکاربردترین انواع شاخص‌ در زبان فارسی را با مثال آورده‌ایم تا با این وابسته اسم، بیشتر آشنا شوید.

نکته های شاخص

• اگر بعد از این کلمه‌ها اسمی نیاید، خود این‌ها هسته هستند و نقش‌های اصلی می گیرند. برای مثال در جمله «خانم خانه آمد.» کلمه خانم شاخص و وابسته اسمی نیست بلکه خودش هسته است و نقش نهادی و فاعلی دارد و وابسته اضافی (مضاف الیه «خانه») نیز گرفته است.
• به طور معمول بین شاخص و هسته‌اش، کسره نمی‌آید اما ممکن است در جایی اینطور نباشد. برای مثال در جمله «آقای موسوی در کلاس را باز کرد.»، کلمه «آقا» با کسره به اسم «موسوی» اضافه شده است، اما همچنان شاخص این اسم است.

حالا که دانستیم گروه اسمی چیست و تمام وابسته‌های پیشین را با مثال بررسی کردیم، به سراغ بررسی وابسته‌های پسین می‌رویم.

وابسته های پسین

تا اینجا یاد گرفتیم که گروه اسمی چیست، هسته چیست و منظور از وابسته‌ پیشین در گروه اسمی چیست و این وابسته، چه انواعی دارد. حالا به بررسی و شناخت وابسته‌های پسین می‌پردازیم. به کلمه‌هایی که بعد از هسته می‌آیند و درباره آن اطلاعاتی به ما می‌دهند، وابسته‌های پسین می گوییم که به انواع زیر تقسیم می‌شوند. قبل از اینکه تمام موارد فهرست زیر را با هم بشناسیم، پیشنهاد می‌کنیم با استفاده از فیلم‌ آموزش رایگان مضاف و مضاف الیه فارسی فرادرس که لینک آن را در کادر پایین آورده‌ایم، با این وابسته پسینی به خوبی آشنا شوید.

• مضاف الیه
• صفت بیانی ساده
• صفت بیانی فاعلی
• صفت بیانی مفعولی
• صفت بیانی لیاقت
• صفت بیانی نسبی
• صفت تفضیلی
• صفت شمارشی ترتیبی پسین
• بدل
• متمم اسم
• «ی» نکره
• نشانه‌های جمع

در ادامه هرکدام از این وابسته‌های پسین را با مثال بررسی می‌کنیم.

مضاف الیه

وقتی اسم یا هرچه در حکم اسم است (مانند ضمایر و مصدر و اسم مصدر)، با یک نقش نمای کسره به اسم دیگری اضافه شود، مضاف الیه آن اسم می‌شود. برای مثال در گروه اسمی «دفترِ من»، ضمیر «من» مضاف الیه اسم «دفتر» است که هسته این گروه اسمی است. در این بخش، این وابسته پسینی را با مثال‌هایی برررسی می‌کنیم.

مثال ۱

در بیت زیر، اسم «من» مضاف الیه کلمه «بهار» در گروه اسمی «بهار من» است و اسم «او» نیز مضاف الیه اسم «رخ» در گروه اسمی «رخ او» است.

مثال ۲

در بیت زیر نیز، اسم «عشق»، مضاف الیه هسته «راه» در گروه اسمی «راه عشق» است.

صفت بیانی ساده

صفت‌های بیانی، چگونگی اسم را توصیف می‌کنند و چند نوع صفت بیانی داریم که می‌توانند وابسته اسم باشند اما در این بخش صفت‌های بیانی ساده را بررسی می‌کنیم و در ادامه به مابقی این صفت‌ها نیز می‌پردازیم.

مثال ۱

در جمله زیر، صفت بیانی «پارسا» وابسته پسین اسم «مرد» در گروه اسمی «مرد پارسا» است و این اسم را توصیف می‌کند.

مثال ۲

در بیت زیر، شاعر از صفت‌های بیانی ساده «شیرین» و «ترش» به عنوان وابسته‌های پسین برای اسم‌های «دلبر» و «خوی» استفاده کرده و به وسیله آن‌ها، این اسم‌ها را توصیف کرده است.

در جمله زیر نیز، برای تأکید بر صفت «خوب»، این صفت را قبل از موصوفش یعنی هسته «حرف» آورده‌ایم.

مثال ۵

در جمله زیر برای زیبایی نثر، میان هسته «لب» و وابسته‌ آن (خندان) که از نوع صفت بیانی است، فاصله افتاده است اما کلمه خندان همچنان صفت و وابسته اسم «لب» است.

در مطلب زیر از مجله فرادرس، انواع صفت بیانی را با مثال بررسی کرده‌ایم.

تا اینجای مطلب، دانستیم که گروه اسمی چیست و با وابسته‌های پیشین آشنا شدیم و دو مورد از وابسته‌های پسین را نیز بررسی کردیم. در ادامه به بررسی باقی وابسته‌های پسین می‌پردازیم.

صفت بیانی فاعلی

صفت‌های فاعلی نوعی از صفت بیانی هستند که بر انجام‌دهنده بودن دلالت می‌کنند. برای مثال صفت «بیننده» در گروه اسمی «مردم بیننده» صفتی فاعلی برای اسم مردم است. خود صفت‌های فاعلی نیز انواعی دارند و با فرمول‌های متفاوت ساخته می‌شوند اما همه آن‌ها در دلالت بر انجام‌‌دهنده کار، اشتراک دارند.

جدول انواع صفت بیانی فاعلی

در جدول زیر برخی از پرکاربردترین ساخت‌های صفت فاعلی را با مثال بررسی می‌کنیم.

صفت بیانی مفعولی

صفت بیانی مفعولی برعکس صفت فاعلی بر چیزی دلالت می‌کند که کاری بر آن انجام شده است. برای مثال در گروه اسمی «شیشه شکسته»، صفت مفعولی «شکسته»، وابسته پسین اسم «شیشه» است که مفهومش بر چیزی که مورد شکستن واقع شده است، دلالت می‌کند. معنای صفت مفعولی از نقش مفعول گرفته شده است زیرا مفعول، نقشی است که فعل بر آن واقع می‌شود. برای آشنایی بیشتر با این نقش، تماشای فیلم آموزشی رایگان مفعول در فارسی فرادرس را به شما پیشنهاد می‌کنیم.

جدول انواع صفت بیانی مفعولی

در این جدول به بررسی پرکاربردترین ساختارهای صفت مفعولی می‌پردازیم و برای تمام آن‌ها مثال نیز می‌آوریم.

نکته: شکل کامل مثال «پشم‌آلو» در جدول بالا، «پشم‌آلوده» بوده است که «ده» از آخر آن حذف شده و تبدیل به صفت مفعولی از نوع مرکب مرخم شده است.

صفت بیانی لیاقت

صفت بیانی لیاقت به طور معمول از اضافه شدن «ی» به مصدر ساخته می‌شود و بیانگر شایستگی داشتنِ موصوفش است. برای مثال در گروه اسمی «کتاب خواندنی»، صفت لیاقت «خواندنی»، شایستگی خواندن را به موصوفش یعنی «کتاب» داده است.

جدول انواع صفت بیانی لیاقت

در جدول زیر، پرکاربردترین ساختارهای صفت‌ لیاقت را با مثال توضیح می‌دهیم.

صفت بیانی نسبی

صفت نسبی یکی از انواع صفت‌های بیانی است که ویژگی‌هایی چون شغل، ملیت، قومیت، دین و مانند این‌ها را به موصوف خود نسبت می‌دهد. این صفت می تواند وابسته پسین اسم باشد. برای مثال، کلمه «شیرازی» در گروه اسمی «سالاد شیرازی»، وابسته پسین و صفتی نسبی برای هسته (سالاد) است و آن را به یک شهر منسوب می‌کند.

جدول انواع صفت بیانی نسبی

در جدول زیر صفت‌های نسبی پرکاربرد را با مثال آورده‌ایم.

صفت تفضیلی

صفت تفضیلی یا برتر از اضافه شدن «تر» به صفت ساخته می‌شود و صفتی مشدد است یعنی به موصوف خود، صفت شدیدتری را نسبت می‌دهد. برای نمونه در گروه اسمی «گل زیباتر»، صفت «زیباتر» تفضیلی است و اسم «گل» را از لحاظ زیبا بودن، به اسم‌های دیگر برتری داده است.

نحوه ساخت صفت تفضیلی

ساختار صفت برتر یا تفضیلی، مطابق با فرمول زیر است:

مثال ۱

در مثال زیر، کلمه «بهتر» که از صفت «به» به علاوه «تر» ساخته شده است، صفت تفضیلی و وابسته پسین برای اسم «بازی» است.

مثال ۲

صفت «غم انگیزتر» در گروه اسمی «داستان غم انگیزتری» در جمله زیر، صفت تفضیلی و وابسته پسین اسم «داستان» است. دقت کنید که خود کلمه «غم‌انگیز»، صفت فاعلی است و از ترکیب «اسم + بن مضارع» تشکیل شده اما «تر» گرفته و تبدیل به صفت تفضیلی شده است.

تا اینجا فهمیدیم که گروه اسمی چیست و تمام وابسته‌های پیشین را با مثال بررسی کردیم و بسیاری از وابسته‌های پسین را نیز توضیح دادیم، در ادامه به بررسی وابسته‌های پسین دیگری مانند صفت شمارشی ترتیبی و بدل و... می‌پردازیم.

صفت شمارشی ترتیبی پسین

اگر به صفات شمارشی، «-ُم» اضافه کنیم و آن‌ها را بعد از هسته گروه اسمی بیاوریم، این صفات، صفات شمارشی ترتیبی پسین هستند. برای مثال در گروه اسمی «دفتر دوم» صفت شمارشی ترتیبی «دوم»، وابسته پسین اسم «دفتر» است.

نحوه ساخت صفت شمارشی ترتیبی پسین

صفت‌های شمارشی ترتیبی پسین را می‌توانیم با فرمول زیر بسازیم.

نکته های صفت شمارشی ترتیبی پسین

• صفت‌های شمارشی ترتیبی پسین، می‌توانند وابسته پیشین نیز باشند. برای مثال در جمله زیر، صفت ترتیبی «سوم» وابسته پیشین اسم «روز» است و قبل از آن آمده است.

• کلمه‌هایی مانند «نخست» و «اول» نیز می‌توانند به عنوان صفت‌های شمارشی ترتیبی پسین استفاده شوند. مثال زیر را ببینید.

بدل

بدل‌ها کلمه و کلمه‌هایی هستند که بعد از یک اسم و بدون کسره می‌آیند و اطلاعات بیشتری درباره هسته و اسم خود به ما می‌دهند. برای مثال در جمله «سارا، خواهرم، اینجا است.» کلمه «خواهرم» بدلی برای اسم «سارا» است.

مثال ۱

جمله زیر را ببینید که در آن، با استفاده از بدل «خانم رستمی»، اطلاعات بیشتری درباره هسته «مادرم» به مخاطب داده‌ایم.

مثال ۲

کل عبارت «نزدیکترین سیاره به زمین» در جمله زیر، بدلی برای اسم «ناهید» است و درباره هسته خود به ما اطلاعاتی داده است.

متمم اسم

نقش متمم در اصل یکی از وابسته‌های فعل است. یعنی بعضی از افعال برای کامل شدن معنای خود به کلمه‌ای نیاز دارند که بعد از حروف اضافه می‌آید. برای مثال در جمله «بچه از هیولا می‌ترسد.»، کلمه «هیولا» متمم فعل «ترسیدن» است و وقتی می‌پرسیم: «از چه می‌ترسد؟» جواب، هیولا است. اما بعضی اسم‌ها نیز می‌توانند متمم بگیرند. یعنی برخی اسم‌ها نیز برای کامل شدن معنای خود به کلمه‌هایی نیاز دارند که بعد از حروف اضافه می‌آیند و به نوعی آن اسم را برای ما مشخص‌تر می‌کنند.

مثال ۱

اسم سنگ‌ها در جمله زیر، متمم و وابسته پسین برای اسم «نمونه‌برداری» است. یعنی در جواب سؤال «نمونه‌برداری از چه چیزی؟» پاسخ، کلمه «سنگ‌ها» است.

مثال ۲

کلمه «فیلم‌ها» در جمله زیر، متممی برای اسم «انتقاد» است.

نکته: اگر بعد از کلمه «بعضی» در جمله بالا، حرف اضافه «از» می‌آمد، کلمه «بعضی» هسته و کلمه «منتقدان» وابسته پسین و متمم آن می‌شد. اما در حالت فعلی، کلمه «منتقدان» هسته است و «بعضی» صفت مبهم و وابسته پیشین آن است.

تا اینجا یاد گرفتیم گروه اسمی چیست و همه وابسته‌های پیشین و مهم‌ترین وابسته‌های پیشین را نیز با مثال بررسی کردیم. در ادامه به بررسی دو مورد دیگر از وابسته‌های پسین یعنی نشانه «ی» نکره و نشانه‌های جمع، می‌پردازیم.

«ی» نکره

می‌توانیم با اضافه کردن «ی» نکره به انتهای یک اسم، آن اسم را به حالت ناشناخته دربیاوریم. برای مثال برای ناشناخته شدن کلمه «دفتر» آن را تبدیل به «دفتری» می‌کنیم و مشخص نیست منظور چه دفتری است. این «ی» یکی از وابسته‌های پسین اسم است.

مثال ۱

«ی» نکره که به اسم «دختر» چسبیده است، این اسم را به حالت نامعین و نامشخص تبدیل کرده و وابسته پسین آن شده است.

مثال ۲

نشانه نکره ساز «ی» در صفت «زیبایی»، متعلق به اسم «گل» است اما به‌جای اینکه به خود این اسم بچسبد به صفت و وابسته پسین آن چسبیده است. پس اسم گل در جمله زیر، دو وابسته دارد که هردو آن‌‌ها، پسینی هستند. یکی از آن‌ها، صفت بیانی و دیگری «ی» نکره ساز است.

نشانه های جمع

در زبان فارسی برای جمع بستن اسم‌ها از نشانه‌های «ها» و «ان» استفاده می‌کنیم. این نشانه‌ها همیشه بعد از اسم‌ها می‌آیند و وابسته‌های پسین آن‌ها محسوب می‌شوند. برای نمونه در گروه اسمی «دفترها» از نشانه جمع «ها» به عنوان وابسته پسین اسم «دفتر» استفاده کرده‌ایم. تفاوت این دو نشانه جمع در این است که معمولا برای جانداران از «ان» و برای غیرجانداران از «ها» استفاده می‌کنیم.

اینجا به پایان مطلب رسیدیم و به طور کامل فهمیدیم که گروه اسمی چیست و با تمام وابسته‌های پیشین و پسین آشنا شدیم و همه آن‌ها را با مثال بررسی کردیم.

یادگیری وابسته های اسم در فارسی هشتم

تا اینجا به طور کامل یاد گرفتیم که گروه اسمی چیست، هسته و وابسته چه هستند و وابسته‌های پیشین و پسین چه انواعی دارند. اما برای یادگیری گروه‌های دیگری چون گروه فعلی و قیدی که ممکن است در جمله‌ها داشته باشیم و همچنین برای شناخت نقش دستوری هسته‌ها و وابسته‌های گروه‌های اسمی، باید از آموزش ‌های کامل‌تری استفاده کنیم. به همین دلیل در این بخش، بعضی از فیلم‌ها و مجموعه فیلم‌های آموزش فرادرس با موضوع ادبیات را آورده‌ایم تا مباحث مختلف درس فارسی را دقیق و آسان یاد بگیرید.

• فیلم آموزش رایگان مفعول در فارسی فرادرس
• فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هشتم فرادرس
• فیلم آموزش نگارش پایه هشتم فرادرس
• فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه نهم فرادرس
• فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دهم فرادرس
• فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه یازدهم فرادرس
• فیلم آموزش رایگان مضاف و مضاف الیه در فارسی فرادرس
• مجموعه فیلم‌های آموزش ادبیات فارسی و نگارش دوره متوسطه فرادرس

تا اینجا دانستیم گروه اسمی چیست و تمام وابسته‌های پیشین و پسین را با مثال بررسی کردیم. در بخش بعدی تمرین‌هایی قرار داده‌ایم که می‌توانید آن‌ها را حل کنید.

نمونه سؤال گروه اسمی

حالا که یاد گرفتیم گروه اسمی چیست و هسته و وابسته و انواع وابسته چه هستند، می‌توانید با پاسخ دادن به سؤال‌های چهارگزینه‌ای زیر، میزان یادگیری خود را بسنجید. برای جواب دادن به این پرسش‌ها کافی است روی گزینه صحیح مورد نظرتان بزنید و سپس با زدن گزینه «مشاهده جواب»، گزینه درست را ببینید. هر پاسخ درستی که بدهید یک امتیاز خواهید گرفت که بعد از جواب دادن به تمام پرسش‌ها و با زدن گزینه «دریافت جواب آزمون»، امتیاز خود را می‌بینید.