رگ چیست؟ – انواع رگ های خونی و وظایف – به زبان ساده

رگ خونی شبکه‌ای کانالی است که خون را به اندام‌های مختلف منتقل می‌کند. این شبکه، تامین مواد مغذی و اکسیژن لازم برای اندام‌های مختلف و دور کردن مواد زائد و دی‌اکسیدکربن از آن‌ها را بر عهده دارد. بیش از ۹۶ هزار کیلومتر رگ در بدن انسان موجود است که در یک حلقه بسته، از قلب شروع و به قلب ختم می‌شود. در این مطلب انوع رگ‌های خونی را توضیح می‌دهیم و یاد میگیریم مکانسیم‌ها و عوامل تنظیمی جریان خون در رگ چیست.

رگ خونی چیست ؟

رگ‌های خونی شبکه پیچیده‌ای از لوله‌های توخالی هستند که با چرخیدن در تمام بدن مواد غذایی را به اندام‌ها می‌رسانند و مواد زائد را از آن‌ها دریافت می‌کند. این لوله‌ها از لایه‌های بافت پیوندی، ماهیچه و بافت پوششی تشکیل شده‌اند.

انواع رگ چیست ؟

از آن‌جایی که رگ‌های خونی در بافت‌ها و اندام‌های مختلف حضور دارند، نیاز است ساختار و عملکرد متفاوتی داشته باشند. بر همین اساس این لوله‌ها در ۴ گروه اصلی قرار می‌گیرند.

• «سرخرگ‌ها» (Arteries)
• «سیاهرگ‌ها» (Veins)
• «مویرگ‌ها» (Capillaries)
• «سینوسوئیدها» (Sinusoids)

سرخر‌گ

سرخرگ، یکی از رگ‌های انعطاف‌پذیر بدن است که خون را از قلب به اندام‌های دیگر می‌برد. این رگ‌ها یکی از اجزای سیستم قلبی - عروقی به حساب می‌آیند. سیستمی که مواد لازم سلول را به آن می‌رساند و مواد زائد را تحویل می‌گیرد. سرخرگ‌ها به دو گروه تقسیم می‌شوند.

• «سرخرگ‌های ریه» (Pulmonary Arteries): خون را برای دریافت اکسیژن، از قلب به ریه‌ها می‌برند. این سرخرگ به دو شاخه چپ و راست تقسیم می‌شود.
• «سرخرگ‌های سیستمی» (Systemic Arteries): خون را از قلب به بخش‌های دیگر بدن منتقل می‌کنند. سرخرگ‌های سیستمی انواع مختلفی دارند.
  • آئورت: این سرخرگ بزرگ‌ترین سرخرگ سیستمی در بدن است. این سرخرگ از قلب شروع می‌شود و شاخه‌های آن خون را به اندام‌های فوقانی، خود قلب و اندام‌های تحتانی بدن منتقل می‌کند.
  • سرخرگ‌های کوچک: این سرخرگ‌ها خون مورد نیاز اندام‌ها را تامین می‌کنند و با مویرگ‌ها در ارتباط هستند.

ساختار سرخرگ

لوله‌های توخالی سرخرگ از سه لایه تشکیل شده است.

• «بافت پوششی هم‌بند» (Tunica Adventitia): بافت محکمی است که بخش خارجی سرخرگ را می‌پوشاند و از کلاژن و فیبرهای الاستیک تشکیل می‌شود.
• «لایه میانی» (Tunica Media): این لایه از ماهیچه صاف و فیبرهای الاستیک تشکیل شده است و بین دو لایه داخلی و خارجی قرار دارد.
• «لایه داخلی» (Tunica Intima): این لایه غشایی از فیبرهای الاستیکی و اندوتلیال صاف تشکیل شده است.

دیواره انعطاف‌پذیر سرخرگ باعث می‌شود این رگ با تغییر فشار خون منقبض و منبسط می‌شود و جریان خون در تمام بدن ادامه داشته باشد.

بیماری‌های مربوط به سرخرگ

این بیماری‌ها، چهار دسته سرخرگ مهم بدن را تحت تاثیر قرار می‌دهند.

• بیماری سرخرگ‌های کرونری - قلب
• بیماری سرخرگ‌های کاریتوئید - سر و گردن
• بیماری سرخرگ‌های محیطی - پاها، دست‌ها و سر
• بیماری سرخرگ‌های کلیوی - کلیه‌ها

بیماری‌های سرخرگی بر اثر تصلب شریان (سخت شدن دیواره رگ‌ها | Atherosclerosis) یا به‌وجود آمدن پلاک‌هایی در دیواره، ایجاد می‌شوند. این پلاک‌های چربی باعث باریک شدن رگ‌ها و افت فشار خون می‌شوند و احتمال لخته شدن خون را افزایش می‌دهند. کاهش جریان خون، کاهش اکسیژن ورودی به اندام را به دنبال دارد که می‌تواند سبب مرگ بافت‌ها (Necrosis) شود. این بیماری ممکن است فرد را دچار حمله قلبی، سکته یا قطعِ عضو کند. عوامل زیر خطر ابتلا به تصلب شریان را افزایش می‌دهند.

• سیگار کشیدن
• فشار خون بالا
• کلسترول خون بالا
• رژیم غذایی پرچرب
• فعالیت کم

سیاهرگ‌ها

سیاهرگ رگ خونی انعطاف‌پذیری است که خونِ کم اکسیژن را از بخش‌های مختلف بدن به قلب باز می‌گرداند و برای انجام این کار از انقباض ماهیچه‌های صاف دیواره، استفاده می‌کند. سیاهرگ‌ها را می‌توان در چهار گروه دسته‌بندی کرد.

• ریه: برخلاف دیگر سیاهرگ‌ها، خون اکسیژن‌دار را از ریه به دهلیز چپ منتقل می‌کند.
• سیستمی: خون با غلظت اکسیژن کم را از بخش‌های مختلف بدن به دهلیز راست منتقل می‌کند.
• سطحی: نزدیک به سطح پوست و دور از سرخرگ‌ قرار دارد.
• عمقی: در عمق بافت ماهیچه‌ای و معمولا کنار سرخرگی با همان نام قرار دارد - برای مثال سرخرگ و سیاهرگ کرونری

اندازه سیاهرگ

قطر سیاهرگ از ۱ میلی‌متر تا ۱٫۵ سانتی‌متر متغیر است. باریک‌ترین سیاهرگ‌ها در بدن «سیاهرگ کوچک» (Venules) نام دارد. خون سرخرگ‌های بزرگ به «سرخرگ‌های کوچک» (Arterioles) و از آن‌ها به مویرگ می‌ریزد. مویرگ‌ها خون را تحویل سیاهرگ کوچک می‌دهند. این سیاهرگ‌ها خون را به سیاهرگ‌های بزرگ منتقل می‌کنند و در نهایت خون برای بازگشت به قلب وارد بزرگ‌ترین سیاهرگ بدن می‌شود. «ورید اجوف» یا «بزرگ سیاهرگ» (Vena Cava) بزرگ‌ترین سیاهرگ بدن است که خون را به دهلیز راست می‌ریزد.

ساختار سیاهرگ

دیواره سیاهرگ‌ها از سه لایه نازک تشکیل شده است.

• «بافت پوششی هم‌بند» (Tunica Adventitia): دیواره محکم خارجی که در سرخرگ‌ها هم وجود دارد. از بافت هم‌بند، کلاژن و فیبرهای الاستیک تشکیل می‌شود که سیاهرگ و سرخرگ را انعطاف‌پذیر می‌کنند.
• «لایه میانی» (Tunica Media): لایه نازک میانی از جنس ماهیچه صاف است.
• «لایه داخلی» (Tunica Intima): این لایه از اندوتلیال صاف تشکیل شده است. در بعضی از سیاهرگ‌ها در این قسمت دریچه‌هایی وجود دراد که جهت حرکت خون را یک‌طرفه نگه دارد.

تفاوت سرخرگ و سیاهرگ چیست ؟

با اینکه سرخرگ و سیاهرگ ساختار تقریبا مشابهی دارند و هر دو از اجزای سیستم گردش خون هستند، تفاوت‌هایی دارند که در جدول زیر به آن‌ها اشاره می‌کنیم.

رگ واریسی چیست ؟

«رگ‌های واریسی» (Varicose Veins) سیاهرگ‌های پیچ‌خورده‌ای هستند که قطر آن‌ها افزایش یافته است. هر سیاهرگی که به سطح پوست نزدیک باشد می‌تواند واریسی شود اما چون ایستادن و راه رفتن، فشار اندام‌های پایینی بدن را افزایش می‌دهد، این وضعیت بیشتر بر رگ‌های پا تاثیر می‌گذارد. این اختلال ممکن است در بعضی بیماران فقط جنبه زیبایی داشته باشد اما در بقیه، درد و ناراحتی‌های دیگر به‌وجود می‌آورد. یکی از انواع خفیف‌تر این بیماری، «رگ‌های عنکبوتی» (Spider Veins) نام دارد. این رگ‌ها به پوست نزدیک‌تر هستند و معمولا به رنگ آبی یا قرمز دیده می‌شوند.

علائم

اگر رگ‌های واریسی با درد همراه نباشد، علائم زیر را ایجاد می‌کند.

• رگ‌های بنفش یا آبی تیره روی پوست ایجاد می‌شود.
• رگ‌های پیچ‌خورده و ورم‌کرده که گاهی منشعب هستند، روی پوست ایجاد می‌شود.

اگر رگ‌های واریسی با درد همراه باشند، علائم زیر را دارند.

• احساس درد یا سنگینی در پا
• احساس گرما، تپش، انقباض ماهیچه یا ورم بخش‌های پایینی پا
• افزایش درد پس از نشستن یا ایستادن طولانی مدت
• احساس خارش اطراف سیاهرگ‌ها
• تغییر رنگ پوست اطراف رگ‌های واریسی

را‌ه‌های پیشگیری از رگ واریسی

بهبود جریان خون در رگ‌ها و انقباض ماهیچه‌ها می‌تواند از ابتلا به این بیماری جلوگیری کند. برای این کار روش‌های زیر وجود دارد.

• خودداری از نشستن یا ایستادن طولانی مدت
• مصرف رژیم غذایی کم‌نمک و با فیبر بالا
• انجام تمرینات ورزشی
• بالا بردن پاها در موقع نشستن یا دراز کشیدن
• متعادل نگه داشتن وزن بدن

مویرگ چیست ؟

مویرگ، ریزترین رگ خونی بدن است که داخل بافت‌ها قرار دارد و خون را از سرخرگ‌های کوچک به سیاهرگ‌های کوچک منتقل می‌کند. تعداد این رگ‌ها در اندام‌ها فعال‌تر، بیشتر است. برای مثال ماهیچه‌ها، کبد و کلیه‌ها نسبت به بافت پیوندی مویرگ‌های بیشتری دارند.

مویرگ‌ها به قدری باریک هستند که گلبول‌های قرمز تک به تک در آن‌ها حرکت می‌کنند. قطر این رگ‌ها بین ۵ تا ۱۰ میکرون است و دیواره باریک آن‌ها از یک لایه اندوتلیوم تشکیل شده است. اکسیژن، دی‌اکسیدکربن و مواد زائد از دیواره باریک این رگ‌ها بین بافت و خون حرکت می‌کنند.

ریزگردش

«ریزگردش» (Microcirculation) گردش خون در رگ‌های ریز بدن است که مویرگ نقش مهمی در آن دارد. گردش خون مویرگی توسط اسفنکترهای پیش‌مویرگی کنترل می‌شود. این اسفنکترها بین سرخرگ‌های کوچک و مویرگ قرار دارند و با انقباض ماهیچه‌ها، ورود خون به مویرگ را کنترل می‌کنند. جریان خونِ ریزگردش با باز و بسته شدن این اسفنکتر کنترل می‌شود.

تبادل مواد بین بافت و مویرگ

«بستر مویرگ» (Capillary Bed) شبکه‌ای از مویرگ‌ها در بافت است که تبادل مواد به‌وسیله انتشار در آن قسمت انجام می‌شود. دیواره مویرگ‌ها منافذ کوچکی دارد که تبادل مواد به جز پروتئین‌ها را تسهیل می‌کنند. این تبادل به‌وسیله فشار هیدروستاتیک (تراوشی) خون و فشار اسمزی خون مویرگی کنترل می‌شود. فشار بستر مویرگ در قسمت‌های مختلف به شرح زیر است.

• ابتدای مویرگ: در انتهای سرخرگی، فشار هیدروستاتیک خون بیشتر از فشار اسمزی است. فشار مجموع، خون موجود در مویرگ را به بافت می‌فرستد.
• میانه مویرگ: فشار هیدروستاتیک و فشار اسمزی خون با هم برابر هستند. در این شرایط خروج مواد از رگ به بافت با ورود مواد از بافت به رگ در تعادل قرار می‌گیرد. تبادل گازها، مواد غذایی و مواد زائد در این منطقه انجام می‌شود.
• انتهای مویرگ: در انتهای سیاهرگی، فشار هیدروستاتیک خون کمتر از فشار اسمزی خون موجود در رگ است و فشار کلی مایع، کربن‌دی‌اکسید و مواد زائد را از بافت به مویرگ وارد می‌کند.

مویرگ‌ها بر اساس پوشش اندولیال به دو دسته تقسیم می‌شوند.

• مویرگ یکپارچه: این مویرگ‌ها در بسیاری از اندام‌ها ازجمله ماهیچه اسکلتی، انگشت‌های دست و غدد جنسی قرار دارند. وظیفه اصلی آن‌ها انتقال گلوکز و اکسیژن به بافت و دریافت دی‌اکسیدکربن، اوریک‌اسید، لاکتیک‌اسید، اوره و کراتینین از بافت است.
• مویرگ منفذدار: این مویرگ‌ها در غدد درون‌ریز، روده‌ها، پانکراس و گلومرول نفرون قرار دارند. ویژگی شاخص این مویرگ‌ها وجود سوراخ‌های دیواره است که به آن‌ها «منفذ» (Fenestrae) گفته می‌شود. قطر این منافذ بین ۶۰ تا ۸۰ نانومتر است. منفذ در این مویرگ‌ها به‌وسیله دیافراگم پوشیده می‌شود و قطر مولکول‌های عبوری را محدود می‌کند. غشای پایه این مویرگ‌ها یکپارچه است.

سینوسوئیدها

اندام‌هایی مثل کبد، طحال و مغز استخوان به جای مویرگ‌ها، رگ‌هایی به نام سینوسوئید دارند که از اندوتلیوم تشکیل می شوند. منافذ موجود در دیواره این مویرگ‌ها، تبادل گازها، مواد غذایی، مواد زائد و پروتئين‌ها را تسهیل می‌کند. قطر این منافذ به اندازه‌ای است که حتی سلول‌های خونی هم از آن عبور می‌کنند. غشای پایه این رگ‌ها منفذدار است.

اندازه سینوسوئیدها

قطر سینوسوئیدها بین ۳۰ تا ۴۰ میکرون است.

تفاوت مویرگ و سینوسوئید

مویرگ و سینوسوئید رگ‌های شبیه به هم هستند که تفاوت‌های کلیدی دارند. در جدول زیر تفاوت‌های این دو رگ شرح داده شده است.

تفاوت فشار هیدروستاتیک و فشار اسمزی مویرگ

فشار هیدروستاتیک و فشار اسمزی، فشارهای مرتبط با مایعات هستد. فشار هیدروستاتیک در هر مایع خالصی ایجاد می‌شود اما فشار اسمزی مربوط به ذرات حل‌شونده در محلول است.

نی نوشیدنی را فرض کنید که انگشت خود را یک سر آن قرار داده‌ایم تا جلوی جریان مایع را بگیریم. اگر سوراخی در آن ایجاد کنیم، مایع از لوله خارج می‌شود. همین اتفاق در مویرگ‌ها می‌افتد و آب و یون‌های محلول در آن از انتهای سرخرگی (ورودی مویرگ) به دلیل وجود فشار هیدروستاتیک وارد بافت اطراف می‌شوند. اگر تنها این فشار مطرح بود تمام مایع خارج و در بافت جمع می‌شد. اما اختلاف اسمولاریتی خون و مایع میان بافتی به دلیل عدم خروج پروتئین‌ها، سبب بازجذب مایع به رگ و جلوگیری از ورم بافت می‌شود.

ادم چیست ؟

«ادم» (Edema) جمع شدن آب در بافت‌های بدن است. اگرچه این وضعیت در بخش‌های مختلف بدن ایجاد می‌شود اما بیش از همه دست‌ها، بازوها، پاها و مچ پا را تحت تاثیر قرار می‌دهد. این اختلال ممکن است به دلیل مصرف بعضی داروها، بارداری یا بیماری‌های قلبی و کلیوی به‌وجود آید.

عوامل ایجاد ادم

ادم زمانی ایجاد می‌شود که فضای میان‌بافتی از مایع درون مویرگ‌ها پر شود. در این وضعیت عضو درگیر، ورم می‌کند.

علائم ایجادکننده ادم، فشار هیدروستاتیک خون یا فشار اسمزی مایع میان‌بافتی عضو درگیر را افزایش می‌دهند. ادم‌های خفیف ناشی از عوامل زیر است.

• نشستن یا ایستادن در یک وضعیت برای مدت طولانی
• مصرف زیاد غذاهای شور
• علائم پیش‌قاعدگی
• بارداری

انواع سرخرگ

دو سرخرگ اصلی ششی و آئورت در بدن وجود دارد که برای تامین اکسیژن و موادغذایی لازمِ تمام سلول‌های بدن به شاخه‌های مختلف تقسیم می‌شوند.

سرخرگ ششی چیست ؟

سرخرگ‌ ششی، سرخرگی است که از قلب خارج می‌شود و پس از دو شاخه شدن به ریه می‌رسد. این سرخرگ‌ها برخلاف بقیه، خونی حمل می‌کنند که غلظت اکسیژن پایین و کربن‌دی‌اکسید بالا دارد. قطر این رگ‌ها زیاد است. سرخرگ ریه و سرخرگ‌های چپ و راست ریه، ساختاری شبیه به حرف T انگلیسی تشکیل می‌دهند. بین بطن راست و سرخرگ ریه دریچه‌ای دو لختی وجود دارد که با انقباض قلب، باز و خون وارد این سرخرگ می‌شود.

اختلال‌های ساختاری سرخرگ ششی

بعضی اختلال‌ها ممکن است در بدو تولد در ساختار سرخرگ ششی به‌وجود بیاید.

• «انسداد سرخرگ ریه» (Pulmonary Atresia): در این اختلال، دریچه ششی عملکرد مناسبی ندارد و خون ورودی به ریه کاهش می‌یابد. افزایش سرعت تنفس و کاهش رشد کودک از علائم این بیماری است و با جراحی درمان می‌شود.
• «تنگی سرخرگ ششی» (Pulmonary Artery Stenosis): در این اختلال قطر سرخرگ ششی کاهش می‌یابد. این بیماری با اختلال در عملکرد قلب، خستگی و تنفس دشوار همراه است. یکی از روش‌های درمان این اختلال استفاده از فنر برای بازکردن رگ است.
• «سرخرگ ششی قطعه‌قطعه» (Pulmonary artery sling): در این اختلال سرخرگ ششی چپ به جای سرخرگ اصلی ریه از سرخرگ راست ریه منشعب می‌شود. این اختلال با کم‌شدن قطر نای و نایژه‌ها همراه است. این بیماری با جراحی درمان می‌شود.

سرخرگ آئورت

آئورت سرخرگ اصلی بدن است که از بطن چپ قلب خارج می‌شود، یک قوس تشکیل می‌دهد، سپس به سمت ناحیه شکمی حرکت می‌کند و در آن‌جا به دو شاخه تقسیم می‌شود. هر یک از شاخه‌ها به شاخه‌های کوچک‌تری تقسیم می‌شوند و خون را به اندام‌های مختلف می‌رسانند. شاخه‌های آئورت را در ادامه توضیح می‌دهیم.

• «آئورت بالارونده» (Ascending Aorta): قسمت اول آئورت که از دریچه آئورت شروع می‌شود و از بطن چپ قلب تا قوس آئورت را شامل می‌شود.
  • سرخرگ‌های کرونری: این سرخرگ‌ها از شاخه‌های سرخرگ آئورت هستند که خون اکسیژن‌دار را به دیواره قلب می‌رسانند.
• «قوس آئورت» (Aortic Arch): قسمت خمیده در بالای آئورت که بخش پایین‌رونده و بالارونده را به هم متصل می‌کند و این قسمت به چند شاخه تقسیم می‌شود. این سرخرگ تامین‌کننده خون بخش بالای بدن است.
  • «سرخرگ بازویی-سری» ( Brachiocephalic Artery): خون اکسیژن‌دار را به سر، گردن و بازوها می‌رساند. دو سرخرگ اصلی که از این سرخرگ منشعب می‌شوند، سرخرگ «کاروتید» (Carotid Artery) و «زیرترقوه‌ای» (Subclavian Artery) هستند.
  • «شریان کاروتید مشترک چپ» (Left Common Carotid Artery): یکی از شاخه‌های آئورت که در سمت چپ گردن گسترش می‌یابد.
  • «سرخرگ زیرترقوه‌ای چپ» (Left Subclavian Artery): از آئورت منشعب و در قسمت بالایی قفسه سینه و بازوها گسترده می‌شود.
  • «شاخه‌های احشایی» (Visceral Branches): خون ریه، پیراشامه قلب (pericardium)، گره‌های لنفی و مری را تامین می‌کند.
  • «شاخه‌های آهیانه» (Parietal Branches): خون ماهیچه‌های قفسه سینه، دیافراگم و نخاع را تامین می‌کنند.

• «سرخرگ پایین‌رونده» ( Descending Aorta): این بخش از آئورت، از قوس آئورت به سمت تنه حرکت می‌کند. «سرخرگ قفسه سینه» (Thoracic Aorta) و «سرخرگ حفره شکمی» (Abdominal Aorta) از این سرخرگ منشعب می شوند.
  • سرخرگ قفسه سینه: این سرخرگ از قوس آئورت شروع و به دیافراگم ختم می‌شود. این سرخرگ خون لازم برای ماهیچه‌های دیواره قفسه سینه و نخاع را تامین می‌کند. این سرخرگ، ۵ شاخه است.
    • «آئورت نایژه» (Bronchial Arteries)
    • «سرخرگ مدیاستین» (Mediastinal Arteries)
    • «سرخرگ مری» (Esophageal Arteries)
    • «سرخرگ پریکاردیال» (Pericardial Arteries)
    • «سرخرگ بالای دیافراگم» (Superior Phrenic Artery)
  • سرخرگ شکمی: این سرخرگ شاخه‌های زیادی دارد که خون بخش‌های مختلف را تامین می‌کند.
    • سرخرگ شکمی (Celiac Artery): این سرخرگ به سرخرگ‌های قسمت چپ معده، کبد و طحال تقسیم می‌شود.
      • سرخرگ‌ قسمت چپ معده: خون مری و بخش‌هایی از معده را تامین می کند.
      • سرخرگ کبدی: خون کبد را تامین می‌کند.
      • سرخرگ طحالی: خون معده، طحال و پانکراس را تامین می‌کند.
    • «سرخرگ روده‌ای فوقانی» (Superior Mesenteric Artery): شاخه ای از سرخرگ حفره شکمی که خون روده‌ها را تامین می کند.
    • «سرخرگ روده‌ای زیرین» (Inferior Mesenteric Artery): خون کلون و رکتوم را تامین می‌کند.
    • «سرخرگ‌های کلیه» (Renal Arteries): خون کلیه‌ها را تامین می‌کند.
    • «سرخرگ‌های تخمک» (Ovarian Arteries): خون تخمک‌ها را تامین می‌کند.
    • «سرخرگ‌های بیضه» (Testicular Arteries): خون بیضه‌ها را تامین می‌کند.
    • «سرخرگ‌های خاصره مشترک» (Common Iliac Arteries): به دو شاخه سرخرگ خاصره داخلی و خارجی تقسیم می‌شود.
      • سرخرگ خاصره داخلی: خون اندام‌های لگنی ازجمله مثانه، غده پروستات و اندام‌های تولیدمثلی را تامین می‌کند.
      • سرخرگ خاصره خارجی: با اتصال به «سرخرگ‌های فمورال» (Femoral Arteries) خون مورد نیاز پا را تامین می‌کند.

فیلم آموزش ایمونوهماتولوژی Immunohematology و طب انتقال خون در فرادرس

کلیک کنید

بیماری‌های آئورت

آسیب سلول‌های دیواره آئورت، دیواره را ضعیف می‌کند و قطر آئورت را افزایش می‌دهد. به این عارضه، «بیرون‌زدگی آئورت» (Aortic Aneurysm) می‌گویند. یکی دیگر از اختلال‌های مربوط به آئورت، «پارگی آئورت» (Aortic Dissection) است. در این عارضه دیواره داخلی آئورت پاره و خون وارد لایه میانی می‌شود. ای دو اختلال ممکن است بر اثر تصلب شریان به‌وجود بیاید.

بزرگ سیاهرگ بالایی و پایینی

این دو سیاهرگ خون کم‌اکسیژن که از تمام اندام‌های بدن جمع شده است را به دهلیز راست می‌ریزند. بزرگ‌سیاهرگ بالایی (ورید اجوف فوقانی) خون را از سر، گردن، دست‌ها و قفسه سینه به قلب منتقل می‌کند و بزرگ‌سیاهرگ پایینی (ورید اجوف تحتانی) خون بخش‌های پایینی بدن را به قلب می‌رساند.

• بزرگ‌سیاهرگ بالای: در قسمت بالایی قفسه سینه قرار دارد و از اتصال سیاهرگ‌های بازویی-سری تشکیل می‌شود.
• بزرگ‌سیاهرگ پایینی: از اتصال سیاهرگ‌های مشترک خاصره تشکیل می‌شود. این سیاهرگ موازی با آئورت، اطراف نخاع می‌چرخد و خون را از بخش‌هایی پایینی بدن به بخش پشتی دهلیز راست می‌رساند.

دیواره این رگ‌ها مثل سایر سیاهرگ‌ها از سه لایه تشکیل شده است. سیاهرگ‌های پا و بازوها برای تنظیم حرکت یک‌طرفه خون، به سمت بالا و خلاف نیروی گرانش دریچه‌هایی دارند که از تاخوردگی لایه داخلی دیواره به‌وجود می‌آیند. این دریچه‌های دولختی، به دریچه‌های لانه‌کبوتری معروف هستند. با فشار ایجاد شده از انقباض ماهیچه اسکلتی پا و بازو، خون از این دریچه‌ها عبور می‌کند.

بیماری‌های سیاهرگی

سندروم بزرگ‌سیاهرگ بالایی بیماری جدی است که بر اثر انقباض یا گرفتگی رگ به‌وجود می‌آید. بزرگ شدن بافت یا رگ‌های مختلف اطراف، ممکن است منجر به گرفتگی یا انقباض این رگ شود. این بیماری در بیشتر مواقع به‌دلیل سرطان ریه و غدد لنفاوی ایجاد می‌شود. این بیماری در بزرگ‌سیاهرگ پایینی هم به‌وجود می‌آید.

سرخرگ‌های کرونری

سرخرگ‌های کرونی به دو شاخه اصلی تقسیم می‌شوند. سرخرگ کرونری راست و چپ هستند.

• سرخرگ کرونری راست: خون مورد نیاز بطن و دهلیز راست را تامین می‌کند.
  • «سرخرگ پایین‌رونده پشتی» (Posterior Descending Artery): خون دیواره زیرین دهلیز چپ و قسمت زیرین سپتوم را تامین می‌کند.
• سرخرگ کرونری چپ اصلی: خون اکسیژن‌دار را به دو سرخرگ زیر هدایت می‌کند.
  • «سرخرگ پایین‌رونده قدامی» (Left Anterior Descending Artery): خون اکسیژن‌دار به به بخش قدامی سپتوم و دیواره جلویی بطن‌ها و دهلیز چپ می‌رساند.
  • «سرخرگ چرخشی چپ» (Left Circumflex Coronary Artery): خون اکسیژن‌دار را به دیواره پشتی بطن‌ها و دهلیز چپ می‌رساند.

بیماری‌های سرخرگ کرونری

بیماری سرخرگ‌های کرونری (CAD) یکی از شایع‌ترین دلایل مرگ در جهان است. این بیماری با ایجاد پلاک حاصل از افزایش کلسترول یا چربی خون، در دیواره داخلی این رگ‌ها همراه است. در این بیماری‌ رگ‌ باریک و جریان خون مسدود می‌شود.

علامت معمول این بیماری احساس درد شدید در قفسه سینه (Angina) است که به‌دلیل کمبود اکسیژن در قلب به‌وجود می‌آيد. این وضعیت ممکن است فرد را با اختلال‌های زیر درگیر کند.

• «ایست قلبی» (Heart Failure)
• «حمله قلبی» (Heart Attack)
• «ضربان قلب نامنظم» (Arrhythmia)

درمان این بیماری بر اساس شدت بیماری متفاوت است. گاهی تغییر رژیم غذایی به‌تنهایی برای بهبود شرایط بیمار کافی است و گاهی نیاز به درمان‌های زیر وجود دارد.

• «آنژیوپلاستی» (Angioplasty): در این روش یک بالن کوچک را وارد رگ می‌کنند، بالن باد می‌شود و رگ را باز می‌کند.
• «فنر» (Stent): فنر یک لوله فلزی یا پلاستیکی است که بعد از آنژیوپلاستی وارد رگ می‌شود تا رگ باز بماند.
• «جراحی پیوند رگ کرونری» (Coronary Bypass Surgery): در شرایطی نیاز است که سرخرگ کرونری اصلی یا چندین سرخرگ کرونی گرفته باشد. در این جراحی رگ سالم بخش دیگری از بدن، جدا و به رگ گرفته متصل می‌شود.

التهاب رگ چیست ؟

«وازکولیت» (Vasculitis) یا التهاب رگ خونی بیماری خودایمنی است. در این بیماری سیستم ایمنی بدن به اشتباه رگ‌های خونی را هدف قرار می‌دهد. وازکولیت بر هر سه دسته رگ بدن (سرخرگ، سیاهرگ و مویرگ) اثر می‌گذارد. التهاب، یکی از مشکلات زیر را در رگ ایجاد می‌کند.

• رگ باریک می‌شود و جریان خون به‌سختی از آن عبور می کند.
• رگ کاملا بسته و مسیر خون مسدود می‌شود.
• رگ به قدری ضعیف و کشیده می‌شود که برآمدگی پیدا می‌کند. به این برآمدگی اتساع عروق یا «رگ‌‌برآمدگی» (Aneurysm) می‌گویند. در این وضعیت بخشی از رگ شبیه به یک تاول می‌شود که اگر بترکد، فرد به خونریزی داخلی خطرناکی دچار خواهد شد.

نقش رگ‌ها در هومئوستازی بدن

رگ‌های خونی با «انقباض» (Vasoconstriction) و «انبساط» (Vasodilation) در شرایط مختلف، به بدن در حفظ هومئوستازی کمک می‌کنند. زمانی که دمای بدن افزایش می‌یابد، رگ برای افزایش جریان خون و کاهش حرارت بدن، منبسط می‌شوند. در زمان کاهش دما، رگ‌ها با انقباض جریان خون را کم و حرارت را زیاد می‌کنند. به علاوه، رگ‌ها گیرنده‌های فشاری دارند که به کشیدگی دیواره ناشی از فشار خون پاسخ می‌دهند. این گیرنده‌ها پیام را به مرکز تنظیم قلب و رگ‌ها در مغز می‌فرستند و فشار خون کنترل می‌شود.

انقباض رگ چیست ؟

انقباض رگ مکانیسم تنظیمی بزرگ‌سرخرگ‌ها، سرخرگ‌های کوچک و سیاهرگ‌ها است. این مکانیسم، نسبت جرم به حجم را در لومن رگ کاهش می‌دهد. انقباض یا انبساط رگ با کمک ماهیچه‌های صاف دیواره انجام می‌گیرد که در مویرگ‌ها وجود ندارد. این مکانسیم به‌وسیله سیستم «اگزوکرین» (Exocrine) و «اندوکرین» (Endocrine) تنظیم می‌شود.

انقباض رگ در هوای سرد باعث کاهش جریان خون، کم‌تر شدن خون سطح پوست و حفظ دمای بدن می‌شود. این مکانیسم برای جلوگیری از آسیب‌های سر‌انگشتان در زمستان انجام می‌گیرد.

عوامل انقباض رگ

یکی از عوامل درون‌زای انقباض رگ، سیستم عصبی سمپاتیک (حمله یا فرار) است و ماهیچه صاف تمام رگ‌ها را به‌طور مستقیم کنترل می‌کند. انتقال‌دهنده عصبی این رشته‌های عصبی، نورآدرنالین است.

یکی دیگر از عوامل تنظیم‌کننده انقباض رگ‌ها، گیرنده‌های کششی (Baroreceptors) هستند. جریان خون افزایش‌یافته در رگ‌ها، سبب ایجاد کشش در دیواره می‌شود. کشش ایجاد شده به‌وسیله این گیرنده‌ها احساس می‌شود. سپس پیام به مغز ارسال و تحریک اعصاب سمپاتیک مهار خواهد شد. در فشار خون پایین، کششی در دیواره احساس نمی‌شود و پیام‌های اعصاب سمپاتیک، دیواره رگ را منقبض می‌کنند.

مکانیسم «رنین-آنژیتانسین-آلدوسترون» (Renin-Angiotensin-Aldosteron) یکی دیگر از مکانیسم‌های تنظیم انقباض رگ‌ها است که با اعصاب سمپاتیک کلیه در ارتباط است. کاهش حجم خون، اتفاقات زیر را به دنبال دارد.

• گیرنده آلفا آدرنژیک رگ‌های کلیه فعال می‌شود.
• اعصاب کلیوی ترشح رنین را افزایش می‌دهند.
• رنین، آنژیوتانسینوژن را به آنژیوتانسین I تبدیل می‌کند.
• آنژیوتانسیون I به‌وسیله آنزیم تبدیل‌کننده آنژیوتانسین (Angiotensin-Converting Enzyme | ACE) به آنزیوتانسیون II تبدیل می‌شود.
• آنژیوتانسیون II، ترشح هورمون وازوپرسین را افزایش می دهد و گیرنده‌های انقباض رگ را فعال می‌کند.
• وازوپرسین بر سرخرگ‌های کوچک اثر می‌گذارد و اگر کم‌حجمی خون شدید نباشد، سریع فشار خون را افزایش می‌دهد.

انقباض رگ‌ها در اندام و بافت‌های ویژه

انقباض رگ‌ها، همزمان در تمام اندام‌های بدن انجام نمی‌گیرد و فقط اندام‌های حیاتی را از افت فشار خون حفظ می‌کند. در این قسمت انقباض رگ‌ها در اندام‌های زیر را بررسی می‌کنیم.

• مغز
• کلیه‌ها
• ریه‌ها
• ماهیچه اسکلتی
• پوست

انقباض رگ‌های مغز

کاهش سطح کربن‌دی‌اکسید سرخرگ، سبب انقباض رگ‌های مخ می‌شود. این اثر در افزایش اکسیژن به‌وجود نمی‌آید. این مکانسیم جریان دائم اکسیژن به مغز را تضمین می‌کند.

انقباض رگ‌های کلیه

انقباض رگ‌ها در کلیه به‌وسیله مکانیسم میوژنیک - مکانیسمی که به‌وسیله ماهیچه شروع می‌شود - انجام می‌گیرد و تحت کنترل مستقیم اعصاب نیست. از دست دادن مایع زیاد، سبب انقباض سرخرگ‌های کوچک اطراف و داخل کلیه می‌شود و عملکرد آن را به‌شدت تحت تاثیر قرار می‌دهد. اگر این اختلال سریع برطرف نشود، کلیه از کار می‌افتد و فرد به دیالیز نیاز خواهد داشت.

انقباض رگ‌های ریه

اگر ناحیه کم‌اکسیژن در ریه ایجاد شود، فقط رگ‌های همان ناحیه منقبض می‌شوند و جریان خون را قطع می‌کنند تا بقیه بخش‌های عملکردی، اکسیژن کافی داشته باشند.

انقباض رگ‌های ماهیچه اسکلتی

ماهیچه‌های اسکلتی به اکسیژن فراوانی در طول تمرینات بدنی احتیاج دارند. به همین دلیل این ماهیچه‌ها بیشترین شبکه رگ‌های خونی و مکانسیم انقباض مخصوص به خود را دارند. در زمان استراحت، ماهیچه‌ها تحت کنترل هورمون نیستند، اما اعصاب سمپاتیک به‌طورمستقیم فعالیت آن‌ها را کنترل می‌کند. در هنگام فعالیت، رگ‌های مناطقی که کمتر فعالیت می‌کنند منقبض و رگ‌های بخش‌های فعال‌تر منبسط می‌شوند.

انقباض رگ‌های پوست

انقباض رگ‌های پوست کاملا تحت کنترل اعصاب سمپاتیک است. در دمای بالا، اعصاب سمپاتیک مهار می‌شود و رگ‌ها منبسط می‌شوند. با کاهش دما، این مهار کاهش می‌یابد.

فیلم آموزش تئوری تزریقات – جامع و با نکات کلیدی در فرادرس

کلیک کنید

انبساط رگ چیست ؟

زمانی‌که ماهیچه‌های صاف دیواره رگ‌ها در حالت استراحت قرار می‌گیرند، جریان خون افزایش می‌یابد و به دنبال آن اکسیژن و گلوکز بیشتری در اختیار سلول‌ها قرار می‌گیرد. انبساط رگ، مقاومت دیواره در برابر جریان خون را کاهش می‌دهد. هورمون‌ها و سیستم عصبی مسئول کنترل این مکانسیم هستند. برای مثال سیستم پاراسمپاتیک در مواقع استراحت انسان فعال است و ضربان قلب و فشار خون را کاهش می‌دهد.

مکانسیم‌های ایجاد انبساط رگ

انبساط رگ به‌وسیله مکانیسم‌های مختلفی ازجمله کاهش $$Ca^{2+}$$ در سلول و دفسفوریله شدن میوزین به‌وجود می‌آید. هر کدام از این مکانسیم‌ها با تحت تاثیر قراردادن مسدودکننده‌های کانال کلسیم یا سطح cAMP و cGMP، سبب استراحت ماهیچه صاف می‌شوند.

عوامل انبساط رگ

این مکانسیم بر اثر عوامل درونی یا محیطی بدن انجام می‌گیرد.

• «عوامل درون‌زا» (Endogenous)
• «عوامل برون‌زا» (Exogenous)

درون‌زا

عوامل درونی کنترل‌کننده رگ‌ها شامل موارد زیر می‌شوند.

• هورمون‌ها: هورمون اپی‌نفرین رسپتور بتا-۲ در ماهیچه اسکلتی را فعال می‌کند. فعال شدن این رسپتور انبساط رگ‌های موجود در این ماهیجه را به دنبال دارد.
• فاکتورهای شیمیایی: افزایش دی‌اکسید کربن، یون پتاسیم، یون هیدروژن و آدنوزین همراه با افزایش اسمولاریتی مایع خارج سلولی، باعث انبساط رگ‌هامی‌شوند.
• اعصاب: $$NO$$ یکی از انتقال‌دهنده‌های عصبی و جزو «گشادکننده‌های رگ» (Vasodilator) است.

برون‌زا

گرمای هوا یکی از فاکتورهای برون‌زا است که سبب انبساط رگ‌ها در حیوانات خون‌گرم می‌شود. وقتی دما بالا است، فشار خون کاهش می‌یابد و خون بیشتری به سطح پوست می‌رسد. به این وسیله گرما راحت‌تر از بدن خارج می‌شود.همچنین، ترکیبات موجود در بعضی غذاها و نوشیدنی‌ها (برای مثال کاپسائیسین (Capsaicin) موجود در فلفل) رگ‌ها را منبسط می‌کنند. به علاوه، نور و صداهای محیطی خیلی زیاد، انبساط رگ‌ها را سبب می‌شود.

بعضی داروهای کاهش فشار خون، «نارسایی احتقاقی قلب» (Congestive Heart Failure)، درد قفسه سینه و مشکلات جنسی از نوع منبسط‌کننده رگ‌ها هستند. بعضی از این داروها روی سرخرگ، بعضی روی سیاهرگ و بعضی روی هر دو تاثیر می‌گذارند.

سد خونی مغزی چیست ؟

«سد خونی-مغزی» (Blood-Brain Barrier| BBB) یکی از ساختارهای حیاتی برای حفظ ایمنی مغز انسان است. این ساختار از ۴ نوع سلول تشکیل می‌شود.

• سلول‌های اندوتلیال: این سلول‌ها، داخل مویرگ قرار دارند. سلول‌های اندوتلیال این منطقه بسیار به هم نزدیک هستند و بین آن‌ها اتصالات محکم قرار دارد. مویرگ‌های این بخش برای حفاظت از مغز نفوذپذیری بسیار کنترل‌شده‌ای دارند.
• پری‌سیت‌ها (Pericytes): این سلول‌ها در غشای پایه مویرگ‌ها قرار دارند. این سلول‌ها علاوه بر محافظت از ساختار رگ‌ها، پیام‌هایی برای تغییر نفوذپذیری و رشد به این سلول‌های اندوتلیال می‌فرستند.
• سلول‌های ستاره‌ای (Astrocytes): این سلول‌ها نقش محافظتی دارند و گلبول‌های سفید را به منطقه می‌کشانند.
• میکروگلیا (Microglia): این سلول‌های محافظتی در ساختار سد خونی-مغزی نقشی ندارند. سلول‌های میگروگلیا در واقع سدی در برابر پاتوژن‌هایی هستند که از BBB عبور می‌کنند.

رگ خونی در چشم

خونریزی زیرملتحمه زمانی اتفاق می‌افتد که رگ خونی زیر بافت شفاف چشم (ملتحمه) پاره می‌شود. ملتحمه نمی‌تواند خون را سریع جمع کند و اگر در آینه نگاه کنید چشم شما قرمز است. این خونریزی ممکن است بدون هیچ دلیل خاصی، با یک سرفه یا عطسه شدید و یا به‌دلیل ابتلا به اختلال‌های دیگر به‌وجود بیاید.این وضعیت معمولا نیاز به درمان ندارد. در افراد مبتلا به دیابت، فشار خون بالا و اختلالات مربوط به لخته شدن خون، خطر ایجاد این خونریزی بیشتر است.

رگ مصنوعی چیست؟

جایگزینی رگ و ترمیم آن در بیماران مبتلا به تصلب شریان و عفونت یا بیمارانی که دچار جراحت شده‌اند، یکی از پروسه‌های معمول جراحی است. رگ‌های مهندسی بافت شده یکی از جایگزین‌های مناسب برای رگ طبیعی آسیب‌دیده هستند. این رگ‌ها با استفاده از سلول‌های انسانی یا به‌وسیله سلول‌های گونه دیگر، در محیط آزمایشگاه ساخته می‌شوند و سپس به بدن بیمار منتقل می‌شوند. یکی دیگر از روش‌های ساخت رگ‌های مصنوعی استفاده از چاپ سه‌بعدی و به‌کمک پلیمرها در محیط آزمایشگاه است. اما معایب زیر استفاده از این رگ‌ها را محدود می‌کند.

• پس‌زدن بافت به‌وسیله سیستم ایمنی
• خواص مکانیکی لازم در بافت
• توانایی کم تشکیل لخته خون
• در دسترس نبودن

برای اینکه رگ مهندسی شده، بدون «سرکوب ایمنی» (Immunosuppression) عملکرد مناسبی داشته باشد، موارد زیر باید رعایت شوند.

• رگ مهندسی شده باید مایع خارج سلولی داشته باشد که تحمل کشش، قدرت حفظ ساختار و مقاومت در برابر پارگی را فراهم کند.
• برای به حداقل رساندن خطر التهاب، پاسخ بدن به جسم خارجی و شناسایی توسط سیستم ایمنی، مایع خارج سلولی باید منشا انسانی داشته باشد و هیچ ماده سنتزی، افزودنی و اتصالات عرضی مصنوعی در آن وجود نداشته باشد.
• اگر رگ مهندسی شده دارای سلول است، حتی اگر سلول‌ها زنده نیستند، برای جلوگیری از ایجاد پاسخ ایمنی، تخریب‌پذیری و تشکیل رگ‌برآمدگی، سلول‌ها باید انسانی باشند.
• رگ پیوندی باید ویژگی‌های بازسازی، تکثیر و منشعب شدن را داشته باشد.