قواعد عربی دهم انسانی درس به درس و خلاصه

عربی دهم یکی از مهم‌ترین درس‌هایی است که در اولین سال دوره دوم متوسطه به دانش‌آموزان رشته علوم انسانی آموزش داده می‌‌شود. کتابی که در این مقطع تدریس می‌شود، حاوی مهم‌ترین قواعد و نکته‌های دستور زبان عربی است. از جمله مهم‌ترین این مباحث می‌توان به اعداد عربی، انواع جمله‌های اسمیه و فعلیه، فعل‌های لازم و متعدی، فعل‌های معلوم و مجهول، کلمه‌های معرب و کلمه‌های مبنی، حروف جرّ و کلمه‌های مجرور و... اشاره کرد. بسیاری از این مباحث با موضوعات قواعد عربی دهم تجربی و ریاضی مشترک‌اند. در این مطلب از مجله فرادرس هر کدام از قواعد عربی دهم انسانی را با مثال آموزش می‌دهیم. در پایان این مطلب، آزمونی را ارائه کرده‌ایم که دانش‌آموزان رشته علوم انسانی می‌توانند با پاسخگویی به آن، سطح یادگیری خود را بسنجند.

قواعد عربی دهم انسانی درس اول

در نخستین درس از کتاب عربی دهم انسانی، برخی از مهم‌ترین موضوعات دستور زبان عربی آموزش داده شده‌اند. انواع صیغه‌ها در زبان عربی، انواع ضمایر، صرف فعل‌های ماضی و فعل‌های مضارع مطابق با صیغه‌های چهارده‌گانه و همچنین ساخت فعل‌های امر و نهی عربی مهم‌ترین موضوعات این درس را تشکیل می‌دهند.

تمامی این مباحث را می‌توانید با کمک فیلم آموزش زبان قرآن ۱ رشته ادبیات و علوم انسانی فرادرس به‌خوبی بیاموزید. لینک این فیلم آموزشی را در کادر زیر قرار داده‌ایم.

در این بخش، قواعد مربوط به هر کدام از این مباحث را به‌تفکیک آموزش می‌دهیم. البته برای یادگیری بهتر این درس لازم است تا حدودی با قواعد عربی هفتم، قواعد عربی هشتم و همچنین قواعد عربی نهم نیز آشنا باشید که در مطالب قبلی مجله به‌طور کامل آن‌ها پرداخته‌ایم.

انواع صیغه های عربی

به حالت‌های مختلفی که انواع فعل‌ها و ضمایر عربی مطابق با شخص و شمارهای گوناگون به خود می‌گیرند، «صیغه» گفته می‌شود. برای آنکه این موضوع را روشن‌تر کنیم، لازم است ابتدا کمی در مورد شخص و شمار در زبان عربی توضیح بدهیم:

• «شخص» به معنای «مذکر» یا «مؤنث» بودن کلمه و «غائب»، «مخاطب» و «متکلم» بودن آن است.
• «شمار» در عربی به معنای «مفرد»، «مثنی» یا جمع بودن است. کلمه مفرد بر یک فرد، شیء یا پدیده دلالت دارد. کلمه‌های مثنی بر دو فرد، شیء یا پدیده دلالت می‌کنند. کلمه‌های جمع نیز نشان‌دهنده بیش از دو فرد، شیء یا پدیده هستند.

از ترکیب شخص و شمارهای مختلف در زبان عربی، ۱۴ صیغه به دست می‌آید. در جدول زیر، نام هر کدام از این صیغه‌ها را همراه با معادل آن‌ها در زبان فارسی نشان داده‌ایم.

همان‌طور که در جدول بالا مشاهده می‌کنید، در زبان فارسی، صیغه مثنی وجود ندارد.

ضمایر عربی

ضمیرها کلمه‌هایی هستند که به‌جای اسم‌ها قرار می‌گیرند و از تکرار آن‌ها جلوگیری می‌کنند. به کلمه‌ای که ضمیر به‌جای آن می‌آید، «مرجع ضمیر» گفته می‌شود. تمامی ضمایر براساس صیغه‌های چهارده‌گانه به کار می‌روند.

در جدول زیر، ضمیرهای منفصل مرفوعی مربوط به هر صیغه را ارائه کرده‌ایم.

ضمایر متصل مرفوعی، ضمیرهایی هستند که به صورت جداگانه به کار می‌روند و به‌جای فاعل یا مبتدای جمله قرار می‌گیرند.

صرف فعل ماضی

از فعل‌های ماضی برای اشاره به رخدادهای زمان گذشته استفاده می‌شود. فعل‌های ماضی مانند ضمایر عربی، در ۱۴ صیغه صرف می‌‌شوند. ساختار فعل‌های ماضی را با صرف مصدر فعل «جَعَلَ» در جدول زیر ارائه کرده‌ایم.

صیغه و ضمیر مربوط به هر فعل ماضی را نیز مشخص کرده‌ایم. در عین حال، ضمایر متصل مرفوعی را نیز به صورت پررنگ نشان داده‌ایم.

ضمایر متصل مرفوعی به انتهای فعل‌ها متصل می‌شوند و به‌جای فاعل جمله قرار می‌گیرند.

صرف فعل مضارع

فعل‌های مضارع بر وقوع اتفاقی در زمان حال یا پذیرفتن حالتی در زمان کنونی دلالت دارند. فعل‌های مضارع نیز مطابق با صیغه‌های چهارده‌گانه صرف می‌‌شوند. ابتدای این فعل‌ها یکی از حروف مضارعه «ي‍ـ ، ت‍ـ ، أ ، ن‍ـ» قرار می‌گیرد و انتهای آن‌ها نیز ضمیر متصل مرفوعی می‌آید.

در صورتی که بخواهید ساختار فعل‌های مضارع را بهتر و بیشتر بیاموزید، مشاهده فیلم آموزش رایگان فعل مضارع پایه هشتم فرادرس را پیشنهاد می‌کنیم.

در جدول زیر، نمونه‌ای از ساختار فعل‌های مضارع را با صرف فعل «یَجْعَلُ» نشان داده‌ایم. حروفی که به صورت پررنگ آمده‌اند، ضمایر متصل مرفوعی هستند.

توجه داشته باشید که در فعل‌های مضارع نیز از ضمایر متصل مرفوعی استفاده می‌شود.

صرف فعل امر

برای درخواست انجام کار یا امر به انجام آن از فعل‌های امر استفاده می‌شود. در زبان عربی، فعل‌های امر براساس فعل‌های مضارع ساخته می‌شوند و تنها در صیغه‌های مخاطب صرف می‌شوند. برای تبدیل فعل مضارع به فعل امر، لازم است مراحل زیر را انجام دهید.

1. حذف حرف مضارعه از ابتدای فعل مضارع: تَجْعَلُ ← جْعَلُ
2. قرار دادن همزه «أ یا إ» در ابتدای فعل: جْعَلُ ← إجْعَلُ
3. حرکت‌گذاری همزه، به این معنا که اگر دومین حرف اصلی فعل دارای ضمه (ـُ) باشد، اعراب همزه هم ضمه خواهد بود. اگر دومین حرف اصلی فعل دارای فتحه (ـَ) یا کسره (ـِ) باشد، اعراب همزه کسره خواهد بود: إِجْعَلُ
4. مجزوم کردن فعل، یعنی اگر حرف آخر فعل دارای ضمه باشد، ضمه را حذف کرده و به‌جای آن علامت سکون (ـْ) را قرار بدهید. اگر حرف آخر «ن» باشد، تنها لازم است «ن» را حذف کنید: إِجْعَلُ ← إِجْعَلْ

نکته: «ن» از انتهای فعل‌های جمع مؤنث مخاطب حذف نمی‌شود.

برای اینکه ساختار فعل‌های امر عربی را بهتر بیاموزید، صرف فعل امر از مصدر «یَجْعَلُ» را در جدول زیر نشان داده‌ایم. حروفی که به‌صورت پررنگ آمده‌اند، ضمایر متصل مرفوعی این فعل‌ها هستند.

فعل‌های امر نیز مانند فعل‌های ماضی و مضارع دارای ضمایر متصل مرفوعی هستند.

صرف فعل نهی

در زبان عربی، برای اینکه دیگران را از انجام کاری نهی کنند، «فعل نهی» را به کار می‌برند. فعل‌های نهی نیز مانند فعل‌های امر براساس فعل‌های مضارع ساخته می‌شوند و تنها در صیغه‌های مخاطب صرف می‌شوند.

برای ساخت فعل‌های نهی از حرف «لا» استفاده می‌‌شود. مراحل صرف فعل‌های نهی عبارتند از:

1. قرار دادن حرف «لا» قبل از فعل مضارع: تَجْعَلُ ← لا تَجْعَلُ
2. مجزوم کردن فعل، به این صورت که اگر حرف آخر فعل مضموم (ـُ) باشد، ضمه را حذف کرده و به‌جای آن علامت سکون (ـْ) را قرار می‌دهیم. اگر حرف آخر فعل «ن» باشد، فقط لازم است «ن» را حذف کنیم: لا تَجْعَلُ ← لا تَجْعَلْ

نکته: حرف «ن» از انتهای فعل جمع مؤنث مخاطب حذف نمی‌شود.

برای اینکه ساختار فعل‌های نهی را بهتر بیاموزید، صرف فعل نهی از مصدر «یَجْعَلُ» را در جدول زیر نشان داده‌ایم. حروف پررنگ‌شده، ضمایر متصل مرفوعی هستند.

ساختار فعل نهی از مهم‌ترین موضوعات قواعد عربی دهم انسانی به شمار می‌آید که در فیلم آموزش رایگان قواعد فعل نهی در عربی فرادرس به‌دقت آموزش داده شده است.

تمرین درس اول

مصدرهای زیر را مطابق با آنچه در پرانتز آمده است، صرف کنید.

قواعد عربی دهم انسانی درس دوم

اعداد عربی و کاربرد آن‌ها یکی از مهم‌ترین موضوعات دستور زبان عربی به شمار می‌آید. در درس دوم از کتاب عربی دهم انسانی، اعداد و ساختار آن‌ها آموزش داده شده‌اند. در این بخش، قواعد مربوط به اعداد و معدود آن‌ها را توضیح می‌دهیم. البته در فیلم آموزش رایگان اعداد در عربی فرادرس نیز این مبحث به‌‌طور کامل تدریس شده است.

با کلیک روی لینک زیر به این آموزش کاربردی دسترسی خواهید داشت.

اعداد عربی در یک‌ تقسیم‌بندی کلی به دو دسته زیر تقسیم می‌شوند:

• اعداد اصلی: برای شمارش از این اعداد استفاده می‌‌شود.
• اعداد ترتیبی: برای نشان دادن ترتیب افراد یا اشیاء از این نوع اعداد استفاده می‌‌شود.

به کلمه‌ای که قبل یا بعد از اعداد می‌آید و تعداد و اندازه آن به کمک عددها نشان داده می‌‌شود، «معدود» گفته می‌شود. در ادامه، ابتدا اعداد اصلی و سپس اعداد ترتیبی عربی را نشان می‌دهیم و نکته‌های مربوط به آن‌ها را بیان می‌کنیم.

اعداد اصلی عربی از ۱ تا ۱۰۰ در جدول زیر نشان داده شده‌اند.

در مورد کاربرد اعداد اصلی و معدود آن‌ها به نکته‌های زیر توجه کنید.

• اعداد اصلی واحِد - واحِدة (یک) تا عَشَرَة (ده) به‌عنوان اعداد مفرد شناخته می‌شوند.
• اعداد مفرد از نظر جنسیت برعکس معدود خود هستند. به‌طور مثال در «تِسْعَ نَوافِذٍ» عدد به‌ صورت مذکر و معدود (نافذة) به صورت مؤنث آمده است.
• معدود اعداد مفرد همیشه به صورت جمع و مجرور (ـٍ) می‌آیند. این معدودها مضاف‌الیه به شمار می‌آیند. مانند: عَشَرَة مَکاتِبٍ
• معدود اعداد واحِد - واحِدة و إثْنانِ - إثْنَتانِ بعد از آن‌ها قرار می‌گیرد، مانند: عُصْفورتانِ إثْنَتانِ.
• اعداد أَحَدَ عَشَرَ - إحدی عَشرة (یازده) تا تسع عشرة - تِسْعَة عَشَرَ (نوزده) به‌عنوان اعداد مرکب شناخته می‌شوند.
• معدود اعداد مرکب همیشه به صورت مفرد و منصوب (ـً) به کار می‌روند. مانند: خَمْسَةُ عَشَرَ قَلَماً
• به اعدادی مانند عِشْرونَ، ثَلاثونَ، أَرْبَعونَ و... اعداد «عقود» گفته می‌شود.
• به اعدادی که از ترکیب عقود با سایر عددها ساخته می‌شوند «معطوف» گفته می‌شود. مانند: واحِدٌ و سَبْعونَ (هفتاد و یک)
• اعداد عقود با استفاده از نشانه‌های جمع «ونَ» (در حالت مرفوعی) و «ینَ» (در حالت منصوبی و مجروری) ساخته می‌شوند.

اعداد ترتیبی عربی را از یکم تا نوزدهم در جدول زیر نشان داده‌ایم.

در مورد کاربرد اعداد ترتیبی عربی به نکته‌های زیر توجه کنید.

• اعداد ترتیبی بر وزن «فاعِل» ساخته می‌شوند.
• اعداد ترتیبی اَلْأَوََلُ (یکم) تا اَلْعاشِرُ (دهم) به‌عنوان اعداد مفرد شناخته می‌شوند.
• اعداد ترتیبی اَلحاديَ عَشَرَ - الحادیة عَشَرة (یازدهم) تا اَلتّاسِعَ عَشَرَ - اَلتّاسِعَة عَشرة (نوزدهم) به‌عنوان اعداد مرکب شناخته می‌شوند.
• عقود اعداد ترتیبی با عقود اعداد اصلی کاملاً یکسان است. مانند: عِشْرونَ (بیستم)، ثَلاثونَ (سی‌ام) و... .

تمرین درس دوم

نوع اعداد (اصلی و ترتیبی) زیر را مشخص کنید.

یادگیری اعداد عربی با آموزش های فرادرس

در زبان عربی هم مانند تمامی زبان‌ها، اعداد نقش مهمی در زندگی روزمره دارند. به‌طور مثال، ساعت‌خوانی عربی و بیان زمان تنها با یادگیری اعداد و شناخت آن‌ها امکان‌پذیر است. چنانچه بخواهید کاربردهای اعداد عربی را به‌طور کامل بیاموزید، مشاهده فیلم‌های آموزشی زیر در فرادرس حتماً برایتان مفید خواهد بود.

• فیلم آموزش رایگان اعداد در عربی فرادرس
• فیلم آموزش عربی پایه نهم فرادرس
• فیلم آموزش عربی زبان قرآن ۱ فرادرس
• فیلم آموزش صرف ۳ فرادرس

در مجموعه فیلم‌های آموزشی زیر نیز نکته‌های مفید و کاربردی بسیاری در مورد قواعد زبان عربی، به‌خصوص قواعد عربی دهم انسانی تدریس شده است.

• مجموعه فیلم‌‌های آموزش‌ زبان عربی فرادرس
• مجموعه فیلم‌های آموزش عربی دوره متوسطه فرادرس

قواعد عربی دهم انسانی درس سوم

در درس سوم از کتاب عربی دهم انسانی، فعل‌های ثلاثی مجرد و فعل‌های ثلاثی مزید به دانش‌آموزان تدریس شده‌اند. در بخش دیگری از همین درس، فعل‌های لازم و متعدی آموزش داده شده‌اند. در بخش حاضر، این نوع از فعل‌ها را با مثال بررسی می‌کنیم.

فعل ثلاثی مجرد و ثلاثی مزید

فعل‌های عربی را براساس تعداد حروف اصلی آن‌ها می‌توان به دو دسته زیر تقسیم کرد:

• ثلاثی مجرد: یعنی فعل‌هایی که صیغه ماضی مفرد مذکر غائب آن‌ها تنها دارای سه حرف اصلی باشد. مانند: ذَهَبَ، جَلَسَ و... .
• ثلاثی مزید: یعنی فعل‌هایی که در صیغه ماضی مفرد مذکر غائب آن‌ها علاوه‌بر سه حرف اصلی، یک یا چند حرف زائد نیز وجود داشته باشد. مانند: قَدَّرَ، إِستَغْفَرَ و... .

فعل‌های ثلاثي مزید دارای وزن‌های خاصی هستند و به هشت دسته تقسیم می‌شوند. به هر کدام از این دسته‌های هشت‌گانه، «باب» گفته می‌شود. در هر باب، اوزان ماضی، مضارع، امر و مصدر همان باب مشخص می‌شود. از مصدر هر باب، برای اشاره به نام آن باب استفاده می‌شود.

اوزان فعل‌های ثلاثي مزید با استفاده از سه حرف «ف»، «ع» و «ل» نشان داده می‌شوند. در جدول زیر، چهار مورد از باب‌های فعل‌های ثلاثی مزید را با مثال مشاهده می‌کنید. حروف اصلی هر کدام از اوزان به صورت پررنگ نشان داده شده است. حروفی که پررنگ نشده‌اند، حروف زائده به شمار می‌آیند.

برای اینکه فعل‌های ثلاث مزید را بهتر بیاموزید، لازم است به نکته‌های زیر توجه کنید.

• فعل‌های باب «إِسْتِفْعال» بر طلب انجام کار دلالت دارند. مانند: إِسْتَغْفَرَ (طلب مغفرت کرد.)
• فعل‌های باب «إنْفِعِال» بر «مُطاوَعَه» یا «اثرپذیری» دلالت دارند. مانند: إِنْكَسَرَ (شکسته شد.)
• فعل‌های باب «تَفَعُّل» نیز بر «مُطاوَعَه» یا «اثرپذیری» دلالت می‌کنند. مانند: تَعَلَّمَ (یاد گرفت.)
• فعل‌های باب «إِفْتِعَال» نیز به معنای «مُطاوَعَه» یا «اثرپذیری» هستند. مانند: إِحْتَمَلَ (تحمل کرد.)

فعل لازم و متعدی

در این مرحله، فعل‌های لازم و متعدی و تفاوت‌های آن‌ها را بررسی می‌کنیم. فعل‌ها کلماتی هستند که بر وقوع کار یا پذیرفتن حالتی در سه زمان گذشته، حال و آینده دلالت می‌کنند. تمامی فعل‌ها دارای فاعل هستند. فاعل کلمه‌ای است که انجام‌دهنده کار یا دارنده حالت را نشان می‌دهند. برخی از فعل‌ها ممکن است علاوه‌بر فاعل، جزء دیگری به نام «مفعول» هم داشته باشند.

مفعول کلمه‌ای است که معمولاً بعد از فاعل قرار می‌گیرد و فعل بر آن واقع می‌شود. همان‌طور که گفتیم برخی از فعل‌های عربی همراه با مفعول به کار می‌روند اما برخی دیگر، به مفعول نیاز ندارد. بر این اساس می‌توان فعل‌های عربی را به دو دسته زیر تقسیم‌بندی کرد:

• فعل لازم: تنها با فاعل به کار می‌رود و نیازی به مفعول ندارد. مانند: ذَهَبَ (رفت)، خَرَجَ (خارج شد) و... .
• فعل متعدی: علاوه‌بر فاعل به مفعول هم نیاز دارد و بدون مفعول، معنای آن ناقص می‌ماند. مانند: أَکَلَ (خورد)، قَرَأَ (خواند) و... .

برای اینکه کاربرد فعل‌های لازم و متعدی را بهتر درک کرده و به تفاوت آن‌ها پی ببرید، به مثال‌های زیر توجه کنید.

مثال ۱

در جمله زیر فعل لازم «جَلَسَتْ» به کار رفته است. همان‌‌طور که مشاهده می‌کنید، در کنار این فعل تنها از فاعل (أُمّها) استفاده شده است و مفعولی در این جمله حضور ندارد.

مثال ۲

در این مثال، کاربرد فعل متعدی «فَرَّحتُ» را مشاهده می‌کنید. ضمیر متصل مرفوعی «تُ» در این فعل، نقش فاعل را به عهده دارد. «أُختي» نیز نقش مفعولی این فعل را به عهده گرفته است.

تمرین درس سوم

باب فعل‌های ثلاثی مزید زیر را مشخص کنید.

قواعد عربی دهم انسانی درس چهارم

در چهارمین درس از کتاب عربی دهم انسانی، چهار مورد دیگر از باب‌های فعل‌های ثلاثی مزید آموزش داده شده‌اند. در ادامه، این بخش از قواعد عربی دهم انسانی را همراه با مثال‌ بررسی می‌کنیم.

به دانش‌آموزانی که قصد دارند اوزان فعل‌های ثلاثی مزید را با جزئیات بیشتری یاد بگیرند، توصیه می‌کنیم فیلم آموزش صرف ۱ فرادرس را مشاهده کنند. برای مشاهده این فیلم آموزشی کافی است روی لینک زیر کلیک کنید.

برخی از اوزان رایج فعل‌های ثلاثی مزید در جدول زیر ارائه شده‌اند. حروف اصلی هر فعل به صورت پررنگ نشان داده شده است. حروفی که پررنگ نشده‌اند، حروف زائد به شمار می‌آیند.

برای یادگیری بهتر این باب‌ها به نکته‌های زیر توجه کنید.

• فعل‌های باب «تَفاعُل» بر معنای همکاری و مشارکت دلالت دارند. مانند: تَعامَل (کاری را با دیگری انجام داد)
• از باب «تَفْعِیل» برای متعدی کردن فعل‌های لازم استفاده می‌شود. مانند: ذَکَرَ (به یاد آورد) ← ذَكَّرَ (یاد داد)
• فعل‌های باب مُفاعَلَة بر معنای مشارکت و عمل دوطرفه دلالت دارند. مانند: جاهَدَ (جهاد کرد با...)
• از وزن «إِفْعال» برای متعدی کردن فعل‌های لازم استفاده می‌شود. مانند: خَرَج (خارج شد) ← أَخْرَجَ (خارج کرد)

تمرین درس چهارم

مصدرهای زیر را مطابق با آنچه در پرانتز آمده است، صرف کنید.

قواعد عربی دهم انسانی درس پنجم

در پنجمین درس از قواعد عربی دهم انسانی، انواع جمله‌های عربی و ساختار آن‌ها بررسی شده‌اند. در این بخش، انواع جمله‌ها و اجزای آن‌ها را توضیح می‌دهیم.

جمله‌های عربی به دو دسته زیر تقسیم‌بندی می‌‌شوند:

• جمله اسمیه: این جمله‌ها با «اسم» شروع می‌‌شوند و در ساختار آن‌ها از «مبتدا» و «خبر» استفاده می‌شود. مانند: هُوَ ضاحِکٌ.
• جمله فعلیه: جمله‌های فعلیه با فعل شروع می‌شوند و در ساختار آن‌ها، «فعل»، «فاعل» و «مفعول» به کار می‌رود. مانند: یَضحَکُ أبي.

در ادامه، هر کدام از انواع جمله‌های عربی را با جزئیات بیشتری شرح می‌دهیم.

جمله اسمیه

گفتیم که جمله‌های اسمیه با «اسم» شروع می‌شوند و به همین خاطر است که آن‌ها را «اسمیه» می‌نامند. ساختار کلی جمله‌های اسمیه در کادر زیر نشان داده شده است.

برای اینکه ساختار جمله‌های اسمیه را بهتر بیاموزید، به نکته‌های زیر توجه کنید.

• مبتدا اسم مرفوعی (ـُ یا ـٌ) است که خبری در مورد آن مطرح می‌شود.
• خبر برای توضیح دادن در مورد مبتدا می‌آید و خبری را در مورد مبتدا بیان می‌کند.
• مبتدا معمولاً در ابتدای جمله می‌آید و خبر پس از آن قرار می‌گیرد.
• مبتدا معمولاً از نوع اسم یا ضمیر است.
• انواع خبرها به سه دسته تقسیم می‌شوند: مفرد (اسم مرفوع)، جمله (فعل) و شبه‌جمله (جار و مجرور).
• مبتدا و خبر مانند «نهاد» و «گزاره» در زبان فارسی هستند.

در جدول زیر نمونه‌هایی از جمله‌های اسمیه و اجزای تشکیل‌دهنده آن‌ها ارائه شده است.

معمولاً خبر بعد از مبتدا قرار می‌گیرد اما در برخی مواقع، برای تأکید بر خبر، ابتدا خبر و سپس مبتدا بیان می‌شود.

جمله فعلیه

در بخش‌های قبلی به این نکته اشاره کردیم که جمله‌های فعلیه با فعل شروع می‌‌شوند. در این جمله‌ها از اجزایی دیگری مانند «فاعل» و «مفعول» نیز استفاده می‌‌شود. توجه داشته باشید که مفعول‌ها تنها در جمله‌هایی به کار می‌روند که دارای فعل متعدی باشند.

ساختار کلی جمله‌های فعلیه به صورت زیر نشان داده می‌‌شود.

در جدول زیر، مثال‌هایی از جمله‌های فعلیه و اجزای تشکیل‌دهنده آن‌ها نشان داده شده است.

جمله‌های فعلیه و ساختار آن‌ها را در مطلب زیر از مجله فرادرس مورد بحث و بررسی قرار گرفته‌اند.

صفت و مضاف الیه

هم در جمله‌های اسمیه و هم در جمله‌های فعلیه ممکن است از صفت یا نَعت و مضاف‌الیه نیز استفاده شود. به عبارت دیگر، اجزایی مانند مبتدا، فاعل و مفعول، هم می‌توانند به‌تنهایی به کار بروند و هم می‌توانند همراه با مضاف‌الیه بیایند. کاربرد هر کدام از این کلمه‌ها را در ادامه توضیح داده‌ایم:

• صفت (نَعت) کلمه‌ای است که بعد از اسم قرار می‌گیرد و یکی از ویژگی‌های آن را بیان می‌کند. مانند: حَدیقةٌ جَمیلةٌ (باغِ زیبا)
• مضاف‌الیه، اسم یا ضمیری است که بعد از اسم دیگری می‌آید و نوعی ترکیب اضافی عربی را تشکیل می‌دهد. طفلي (کودکِ من)

نکته: به کلمه‌ای که قبل از صفت می‌آید و یکی از ویژگی‌های آن با استفاده از صفت نشان داده می‌شود، «موصوف» یا «مَنعوت» می‌گویند. مانند «رَجُلٌ» در «رَجُلٌ ضاحِکٌ» (مردِ خندان).

تمرین درس پنجم

جمله‌های اسمیه و فعلیه را مشخص کنید.

قواعد عربی دهم انسانی درس ششم

در درس ششم از عربی دهم انسانی، به اعراب اسم‌ها و صفت‌ها، همچنین به کلمه‌های معرب و مبنی اشاره شده است. در این بخش از مطلب پیش رو، قواعد مربوط به اعراب کلمه‌ها را به‌طور کامل بررسی می‌کنیم.

معرب و مبنی

در زبان عربی، نقش انواع کلمه‌ها با استفاده از حرکت‌های «ـَـً ، ـِـٍ ، ـُـٌ» نشان داده می‌‌شود. به حرکتی که زیر یا روی حرف آخر کلمه قرار می‌گیرد و نقش آن کلمه را نشان می‌دهد، «اعراب» گفته می‌‌شود. تمامی کلمه‌های عربی را براساس اعراب آن‌ها می‌توان به دو دسته تقسیم کرد:

• مُعرَب: کلمه‌هایی که اگر نقش و جایگاه آن‌ها در جمله تغییر کند، اعراب آن‌ها هم تغییر می‌کند. در واقع، اعراب کلمه‌های معرب تابع نقش و جایگاه آن‌ها در جمله است. مانند: هذا البیتُ - صاغَ بیتاً - فی البیتِ.
• مَبنی: کلمه‌هایی که اعراب آن‌ها همیشه ثابت است و متناسب با نقش آن‌ها تغییر نمی‌کند. هذا الکتابُ - قرأتُ هذا الکتابَ - عَلَی هذا الکتابِ.

اسم‌های مبنی عبارتند از:

• انواع ضمایر (ضمیرهای متصل، ضمیرهای منفصل، ضمایر مرفوعی، منصوبی و مجروری)
• اسم‌های اشاره (هذه، تِلْکَ، تانِکَ و...)
• کلمه‌های پرسشی (أَیْنَ، کَمْ، ما و...)
• اسم‌های موصول (الذی، التی و...)
• تمامی حروف (في، لا، عَنْ و...)
• فعل‌های ماضی (خَرَجَ، جَلَسَتا و...)
• کلمه‌های شرط (إِن، مَنْ، أَيْنَما و...)
• بعضی از ظرف‌های زمان (مُنْذُ، أَمْسِ و...)

تمامی کلمه‌های عربی، به‌جز کلمه‌های بالا از نوع معرب هستند.

اعراب اسم ها

در بخش قبلی توضیح دادیم که اعراب همان حرکت حرف آخر کلمه است و برای نشان دادن نقش و جایگاه هر کلمه در جمله از حالت‌های مختلف اعراب استفاده می‌شود.

در این بخش، انواع اعراب را با مثال بررسی می‌کنیم. انواع اعراب و مصادیق آن را با مثال در جدول زیر مشاهده می‌کنید.

در مورد انواع اعراب اسم‌ها به نکته‌های زیر توجه کنید.

• کلمه‌هایی که اعراب آن‌ها «رفع» باشد، «مرفوع» نامیده می‌‌شوند.
• به کلمه‌هایی که اعراب «نصب» داشته باشند، «منصوب» گفته می‌شود.
• کلمه‌هایی که اعراب «جرّ» دارند، «مجرور» نام دارند.
• اسم‌هایی که به‌عنوان فاعل به کار می‌روند، معمولاً مرفوع هستند.
• اسم‌هایی که در جایگاه مفعول قرار می‌گیرند، معمولاً منصوب هستند.
• اسم‌هایی که در نقش مبتدا می‌آیند، مرفو‌‌ع‌اند.
• خبر مفرد در جمله‌های اسمیه نیز مرفوع است.

در زبان عربی، برای نشان دادن اعراب کلمه ابتدا نقش آن کلمه و سپس اعراب آن و علامت اعراب بیان می‌شود. به عبارت دیگر، فرمول زیر برای بیان اعراب کلمه‌های عربی به کار می‌رود.

در ادامه، مثال‌هایی از اعراب اسم‌های عربی و روش بیان آن‌ها ارائه شده است.

مثال ۱

در مثال زیر، اسم «دِرْهَماً» نقش مفعول جمله را به عهده دارد. اعراب این کلمه را به صورت «مفعول و منصوب به تنوین نصب» نشان می‌دهیم.

مثال ۲

در جمله زیر، کلمه «المَدرَسَةِ» نقش مضاف‌‌الیه «مدیرُ» را به عهده دارد. برای نشان دادن اعراب این مضاف‌الیه از عبارت «مضاف‌الیه و مجرور به کسره» استفاده می‌کنیم.

مثال ۳

مثال زیر از نوع جمله‌های اسمیه است. «المُعَلِّمُ» مبتدای آن و «مُحتَرَمُ» خبر این جمله به شمار می‌آید. اعراب هر کدام از این کلمه‌ها را در ادامه نشان داده‌ایم.

• المُعَلِّمُ: مبتدا و مرفوع به ضمه.
• مُحتَرَمٌ: خبر و مرفوع به ضمه.

اعراب صفت و مضاف الیه

صفت‌ها و مضاف‌الیه‌ها کلمه‌هایی هستند که بعد از مبتدا، خبر، فاعل و مفعول قرار می‌گیرند. هم صفت‌ها و هم مضاف‌الیه‌ها اعراب خاص خود را دارد که در این بخش به آن‌ها اشاره می‌کنیم.

• اعراب صفت: صفت در اعراب با موصوف خود مطابقت دارد. به عبارت دیگر، موصوف هر اعرابی داشته باشد، صفت هم همان اعراب را خواهد داشت. مانند: خبرٌ جدیدٌ.
• اعراب مضاف‌الیه: مضاف‌الیه معمولاً مجرور است، یعنی با علامت‌های «ـِ ، ـٍ ، ی‍ـ» نشان داده می‌شود. مانند: قَلَمُ الطالِبِ - قَلَمُ الطالِبِینَ.

برای آشنایی بیشتر با اعراب صفت‌ها و مضاف‌الیه‌ها به مثال‌های زیر توجه کنید.

مثال ۱

ترکیبی که در کادر زیر مشاهده می‌کنید، از نوع ترکیب‌های اضافی است که با کنار هم آمدن مضاف (ساکِنُ) و مضاف‌الیه (البَیْتِ) ساخته شده است.

اعراب مضاف‌الیه ترکیب زیر را به این صورت بیان می‌کنیم: مضاف‌الیه و مجرور به کسره.

مثال ۲

ترکیب زیر از کنار هم آمدن صفت یا نعت (لَذیذَةٌ) و موصوف یا منعوت (فاکِهَةٌ) ساخته شده است. اعراب صفت زیر به این صورت بیان می‌شود: صفت و مرفوع به ضمه.

تمرین درس ششم

اعراب کلمه‌های پررنگ‌شده را مشخص کنید.

یادگیری ساختار انواع جمله‌ ها

در بخش‌های قبلی، جمله‌های اسمیه و فعلیه را معرفی کرده و ساختار آن‌ها را بررسی کردیم. با این حال، هر کدام از این دو نوع، حالت‌های مختلفی دارند و به صورت‌های گوناگونی به کار می‌رود.

به دانش‌آموزانی که قصد دارند انواع جمله‌های عربی را با مثال‌های متعدد و نمونه‌ سؤال‌های متنوع یاد بگیرند، توصیه می‌کنیم فیلم‌های آموزشی زیر در فرادرس را تهیه و مشاهده کنند.

• فیلم آموزش زبان قرآن ۱ رشته ادبیات و علوم انسانی فرادرس
• فیلم آموزش عربی زبان قرآن ۱ فرادرس
• فیلم آموزش عربی زبان قرآن ۱ به همراه حل سؤالات فرادرس

برای یادگیری سایر بخش‌های قواعد عربی دهم انسانی و درس‌های عربی کلیه مقاطع می‌توانید از مجموعه فیلم‌های آموزشی زیر نیز کمک بگیرید.

• مجموعه فیلم‌های آموزش زبان عربی فرادرس
• مجموعه فیلم‌های آموزش عربی دوره متوسطه فرادرس

قواعد عربی دهم انسانی درس هفتم

هفتمین درس از قواعد عربی دهم انسانی به فعل‌های معلوم و مجهول عربی اختصاص داده شده است. این فعل‌ها را در بخش حاضر به‌طور کامل آموزش می‌دهیم.

در برخی از جمله‌های عربی، فعل به فاعل و انجام‌دهنده کار یا پذیرنده حالت نسبت داده می‌‌شود. در برخی دیگر، فعل به‌جای اینکه به فاعل نسبت داده شود، به نایب فاعل نسبت داده می‌شود. بر این اساس، فعل‌های عربی به دو دسته زیر تقسیم می‌شوند:

• فعل معلوم: به فاعل جمله نسبت داده می‌‌شود. مانند: هُوَ یَرْجَعُ (او بازمی‌گردد).
• فعل مجهول: به مفعول جمله نسبت داده می‌شود. در این حالت، به مفعول، «نایب فاعل» گفته می‌شود، زیرا در جمله‌های معلوم، فاعل حذف می‌‌شود و مفعول به‌عنوان نایب و جانشین فاعل به کار می‌رود. مانند: هُوَ یُرجَعُ (او بازگردانده می‌شود).

هم فعل‌های ماضی و هم فعل‌های مضارع می‌توانند به صورت مجهول به کار بروند. با این حال، روش مجهول کردن این فعل‌ها تا حدودی متفاوت است. در ادامه، شیوه مجهول کردن فعل‌های ماضی و مضارع معلوم را آموزش می‌دهیم.

ساخت فعل ماضی مجهول

برای تبدیل فعل‌های ماضی معلوم به مجهول، لازم است مراحل زیر را انجام دهید.

1. دومین حرف اصلی فعل باید به صورت مکسور (ـِ) دربیاید. (نَظرَ ← نظِرَ)
2. همه حروف متحرکی که قبل از دومین حرف اصلی فعل وجود دارند، باید به صورت مضموم (ـُ) دربیایند. (نظِرَ ← نُظِرَ)

نکته: منظور از حروف متحرک، حروفی است که دارای یکی از علامت‌های (ـَ ، ـِ ، ـُ) باشند. حروفی که علامت آن‌ها سکون (ـْ) باشد، حرف متحرک به شمار نمی‌آیند.

برای آشنایی بیشتر با فعل‌های ماضی مجهول به جدول زیر توجه کنید. صرف فعل مجهول «جَعَلَ» را در این جدول مشاهده می‌کنید.

ساخت فعل مضارع مجهول

در ادامه، مراحل صرف فعل‌های مضارع مجهول را آموزش می‌دهیم.

1. حرف مضارعه باید به صورت مضموم (ـُ) دربیاید. (یَنظُرُ ← یُنظُرُ)
2. دومین حرف اصلی فعل باید اعراب فتحه (ـَ) بگیرد. (یُنظرُ ← یُنظَرُ)

برای اینکه ساختار فعل‌های مضارع مجهول را بهتر بیاموزید، در جدول زیر مثالی از این فعل‌ها را با مصدر «یَجْعَلُ» ارائه کرده‌ایم.

چند نکته مهم در مورد فعل های مجهول

برای یادگیری بهتر فعل‌های مجهول، به نکته‌های زیر توجه کنید.

• بعد از فعل‌های معلوم، فاعل قرار می‌گیرد. مانند: نَهَضَ الرَجُلُ (مرد بیدار شد).
• بعد از فعل‌های مجهول از نایب فاعل استفاده می‌شود. مانند: کُتِبَ الصّیامُ (روزه واجب شد).
• نایب فاعل مانند فاعل اصلی جمله، به صورت مرفوع می‌آید. مانند: خُلِقَ الإنسانُ (انسان آفریده شد).
• فعل‌های مجهول در زبان فارسی به صورت مجهول و با استفاده از فعل کمکی «شدن» صرف می‌‌شوند. مانند: ضُرِبَ یاسِرٌ (یاسر زده شد).

در ادامه، مثال‌های بیشتری از فعل‌های ماضی و مضارع مجهول را در جمله‌های عربی بررسی می‌کنیم. البته برای یادگیری بهتر فعل‌های مجهول و روش صرف آن‌ها می‌توانید به فیلم آموزش رایگان فعل مجهول در عربی دهم فرادرس مراجعه کنید.

مثال ۱

در آیه زیر از یک فعل معلوم (لَا يَصُدُّنَّكَ) و یک فعل مجهول (أُنْزِلَتْ) استفاده شده است. حرف اول فعل مجهول، با حرکت ضمه (أُنْزِلَتْ) و دومین حرف اصلی فعل نیز با حرکت کسره (أُنْزِلَتْ) آمده است.

در زبان عربی، فاعل بعد از فعل قرار می‌گیرد. فاعل این فعل، «آيَات» بوده است که حذف شده و پس از فعل قرار نگرفته است.

مثال ۲

در آیه زیر، فعل مضارع مجهول «يُقَاتَلُونَ» به کار رفته است. همان‌طور که مشاهده می‌‌کنید، در ساختار این فعل، حرف مضارعه به صورت مضموم (يُقَاتَلُونَ) آمده است و دومین حرف اصلی فعل نیز با حرکت فتحه (يُقَاتَلُونَ) به کار رفته است.

در عین حال، «ظُلِمُوا» نیز به‌عنوان فعل ماضی مجهول به کار رفته است. حرف اول این فعل با حرکت ضمه (ظُلِمُوا) و دومین حرف اصلی آن (ظُلِمُوا) نیز به صورت مکسور آمده است.

تمرین درس هفتم

فعل‌های معلوم زیر را به فعل مجهول تبدیل کنید.

قواعد عربی دهم انسانی درس هشتم

در آخرین بخش از قواعد عربی دهم انسانی، حروف جرّ، اعراب کلمه‌های مجرور و همچنین کاربرد «نون وقایه» آموزش داده می‌‌شود. در این بخش، هر کدام از این مباحث را با مثال بررسی کرده و توضیح می‌دهیم.

جار و مجرور

به حروفی مانند «مِنْ، إلی، عَنْ، في، ل‍ـِ، ب‍ـِ، ک‍ـَ، عَلی، حتی و...» حروف جر یا «جارّ» گفته می‌شود. هر کلمه‌ای که بعد از این حروف قرار بگیرد، مجرور خواهد بود.

حروف جرّ و کلمه یا کلمات مجروری که بعد از آن‌ها قرار می‌گیرند، معنای جمله را کامل و تمام می‌کنند. در جدول زیر، رایج‌ترین حروف جرّ عربی و معنای آن‌ها با مثال نشان داده شده‌اند.

برای آشنایی بیشتر با جارّ و مجرور به مثال‌های زیر توجه کنید.

مثال ۱

در آیه زیر از حرف جزّ «مِنْ» استفاده شده است. همان‌طور که مشاهده می‌کنید، بعد از این حرف، اسم جمع «طَيِّبَاتِ» به کار رفته است که نقش مجرور را به عهده دارد و با حرکت کسره (ـِ) آمده است. اعراب این کلمه را به صورت «مجرور به حرف جرّ» بیان می‌کنیم.

مثال ۲

«إِلَى» و «فِي» دو نوع از پرکاربردترین حروف جرّ هستند که در آیه زیر نیز مورد استفاده قرار گرفتند. «الَّذِينَ» بعد از «إِلَى» آمده است و نقش مجرور را به عهده دارد اما چون این کلمه از نوع مبنی است، اعراب جرّ و علامت کسره در آن نشان داده نمی‌شود.

بعد از «فِي» نیز از اسم جمع «آيَاتِ» استفاده شده است. اعراب این کلمه به صورت «مجرور به حرف جرّ» بیان می‌شود.

نون وقایة

هرگاه ضمیر متصل «ي» بعد از فعل‌ قرار بگیرد یا بعد از حروف جرّ «مِنْ» و «عَنْ» بیاید، بین ضمیر «ي» و کلمه بعد از آن، حرف «ن» وِقایَة قرار می‌گیرد. وجود این حرف به گوینده کمک می‌کند که ضمیر «ي» را به‌راحتی تلفظ کند.

برای آشنایی بیشتر با کاربرد نون وقایه به مثال‌ زیر توجه کنید. در آیه زیر، بین فعل «ادْعُو» و ضمیر متصل «ي» از حرف «نون وقایة» استفاده شده است.

تمرین درس هشتم

جارّ و مجرور را در جمله‌های زیر مشخص کنید.

سؤالات متداول

در بخش‌های قبلی، قواعد عربی دهم انسانی را به‌طور کامل آموزش دادیم و برای هر کدام، مثال‌های متنوعی را نیز ارائه کردیم. در این بخش، به سراغ سؤالات متداول مربوط به این مبحث می‌رویم و به آن‌ها پاسخ می‌دهیم.

آیا فعل‌های صیغه‌های غايب و متکلم را می‌توان به صورت فل امر یا نهی صرف کرد؟

بله، البته روش صرف آن‌ها با صرف فعل‌های امر و نهی مخاطب متفاوت است. در این حالت، معنای امر یا نهی این فعل‌ها به‌ صورت غیرمستقیم خواهد بود.

کدامیک از باب‌های ثلاثي مزید، فعل لازم را به فعل متعدی تبدیل می‌کنند؟

از اوزان باب‌های «إِفْعال» و «تَفْعِیل» برای تبدیل فعل‌های لازم به متعدی استفاده می‌شود.

تمرین قواعد عربی دهم انسانی

در بخش‌های پیشین، قواعد عربی دهم انسانی را آموزش دادیم و در ذیل نکته‌های هر درس، تمرین‌هایی را نیز به مخاطبان ارائه کردیم. در این بخش، تمریناتی را به صورت چهارگزینه‌ای در اختیارتان قرار می‌دهیم.

چنانچه بخواهید نکته‌های مربوط به قواعد عربی دهم انسانی را مرور کنید، مشاهده فیلم آموزش زبان قرآن ۱ رشته ادبیات و علوم انسانی فرادرس، انتخاب بسیار خوبی خواهد بود. لینک این فیلم آموزشی را در ادامه مشاهده می‌کنید.

این بخش شامل ۲۰ سؤال چهارگزینه‌ای است. برای پاسخگویی به سؤال‌ها، ابتدا صورت هر سؤال را بادقت بخوانید و سپس گزینه درست را علامت بزنید. با کلیک روی گزینه «مشاهده جواب»، پاسخ درست هر سؤال و با کلیک روی گزینه «شرح پاسخ»، پاسخ تشریحی آن نشان داده می‌شود.

بعد از پاسخگویی به تمامی سؤالات، گزینه «دریافت نتیجه آزمون» نشان داده می‌‌شود که با کلیک روی آن می‌توانید تعداد امتیازهای خود را مشاهده کنید.