فرادرسقواعد عربی دهم انسانی درس به درس و خلاصه
عربی دهم یکی از مهم‌ترین درس‌هایی است که در اولین سال دوره دوم متوسطه به دانش‌آموزان رشته علوم انسانی آموزش داده میشود. کتابی که در این مقطع تدریس میشود، حاوی مهم‌ترین قواعد و نکته‌های دستور زبان عربی است. از جمله مهم‌ترین این مباحث می‌توان به اعداد عربی، انواع جمله‌های اسمیه و فعلیه، فعل‌های لازم و متعدی، فعل‌های معلوم و مجهول، کلمه‌های معرب و کلمه‌های مبنی، حروف جرّ و کلمه‌های مجرور و... اشاره کرد. بسیاری از این مباحث با موضوعات قواعد عربی دهم تجربی و ریاضی مشترک‌اند. در این مطلب از مجله فرادرس هر کدام از قواعد عربی دهم انسانی را با مثال آموزش می‌دهیم. در پایان این مطلب، آزمونی را ارائه کرده‌ایم که دانش‌آموزان رشته علوم انسانی می‌توانند با پاسخگویی به آن، سطح یادگیری خود را بسنجند.
قواعد عربی دهم انسانی درس اول
در نخستین درس از کتاب عربی دهم انسانی، برخی از مهم‌ترین موضوعات دستور زبان عربی آموزش داده شده‌اند. انواع صیغه‌ها در زبان عربی، انواع ضمایر، صرف فعل‌های ماضی و فعل‌های مضارع مطابق با صیغه‌های چهارده‌گانه و همچنین ساخت فعل‌های امر و نهی عربی مهم‌ترین موضوعات این درس را تشکیل می‌دهند.
تمامی این مباحث را می‌توانید با کمک فیلم آموزش زبان قرآن ۱ رشته ادبیات و علوم انسانی فرادرس به‌خوبی بیاموزید. لینک این فیلم آموزشی را در کادر زیر قرار داده‌ایم.
در این بخش، قواعد مربوط به هر کدام از این مباحث را به‌تفکیک آموزش می‌دهیم. البته برای یادگیری بهتر این درس لازم است تا حدودی با قواعد عربی هفتم، قواعد عربی هشتم و همچنین قواعد عربی نهم نیز آشنا باشید که در مطالب قبلی مجله به‌طور کامل آن‌ها پرداخته‌ایم.
انواع صیغه های عربی
به حالت‌های مختلفی که انواع فعل‌ها و ضمایر عربی مطابق با شخص و شمارهای گوناگون به خود می‌گیرند، «صیغه» گفته میشود. برای آنکه این موضوع را روشن‌تر کنیم، لازم است ابتدا کمی در مورد شخص و شمار در زبان عربی توضیح بدهیم:
- «شخص» به معنای «مذکر» یا «مؤنث» بودن کلمه و «غائب»، «مخاطب» و «متکلم» بودن آن است.
- «شمار» در عربی به معنای «مفرد»، «مثنی» یا جمع بودن است. کلمه مفرد بر یک فرد، شیء یا پدیده دلالت دارد. کلمه‌های مثنی بر دو فرد، شیء یا پدیده دلالت می‌کنند. کلمه‌های جمع نیز نشان‌دهنده بیش از دو فرد، شیء یا پدیده هستند.
از ترکیب شخص و شمارهای مختلف در زبان عربی، ۱۴ صیغه به دست می‌آید. در جدول زیر، نام هر کدام از این صیغه‌ها را همراه با معادل آن‌ها در زبان فارسی نشان داده‌ایم.
| صیغه در زبان عربی | صیغه در زبان فارسی |
| مفرد مذکر غائب | سوم شخص مفرد (او) |
| مفرد مؤنث غائب | سوم شخص مفرد (او) |
| مثنی مذکر غائب | سوم شخص جمع (ایشان/آن‌ها) |
| مثنی مؤنث غائب | سوم شخص جمع (ایشان/آن‌ها) |
| جمع مذکر غائب | سوم شخص جمع (ایشان/آن‌ها) |
| جمع مؤنث غائب | سوم شخص جمع (ایشان/آن‌ها) |
| مفرد مذکر مخاطب | دوم شخص مفرد (تو) |
| مفرد مؤنث مخاطب | دوم شخص مفرد (تو) |
| مثنی مذکر مخاطب | دوم شخص جمع (شما) |
| مثنی مؤنث مخاطب | دوم شخص جمع (شما) |
| جمع مذکر مخاطب | دوم شخص جمع (شما) |
| جمع مؤنث مخاطب | دوم شخص جمع (شما) |
| متکلم وحده | اول شخص مفرد (من) |
| متکلم مع الغیر | اول شخص جمع (ما) |
همان‌طور که در جدول بالا مشاهده می‌کنید، در زبان فارسی، صیغه مثنی وجود ندارد.
ضمایر عربی
ضمیرها کلمه‌هایی هستند که به‌جای اسم‌ها قرار می‌گیرند و از تکرار آن‌ها جلوگیری می‌کنند. به کلمه‌ای که ضمیر به‌جای آن می‌آید، «مرجع ضمیر» گفته میشود. تمامی ضمایر براساس صیغه‌های چهارده‌گانه به کار می‌روند.
در جدول زیر، ضمیرهای منفصل مرفوعی مربوط به هر صیغه را ارائه کرده‌ایم.
| صیغه | ضمایر عربی | ترجمه |
| مفرد مذکر غائب | هُوَ | او (مذکر) |
| مفرد مؤنث غائب | هِي | او (مؤنث) |
| مثنی مذکر غائب | هُمَا | آن دو مرد |
| مثنی مؤنث غائب | هُمَا | آن دو زن |
| جمع مذکر غائب | هُم | آن چند مرد |
| جمع مؤنث غائب | هُنَّ | آن چند زن |
| مفرد مذکر مخاطب | أنتَ | تو (مذکر) |
| مفرد مؤنث مخاطب | أنتِ | تو (مؤنث) |
| مثنی مذکر مخاطب | أنتُما | شما دو مرد |
| مثنی مؤنث مخاطب | أنتُما | شما دو زن |
| جمع مذکر مخاطب | أنتُم | شما چند مرد |
| جمع مؤنث مخاطب | أنتُنَّ | شما چند زن |
| متکلم وحده | أنَا | من |
| متکلم مع الغیر | نَحنُ | ما |
ضمایر متصل مرفوعی، ضمیرهایی هستند که به صورت جداگانه به کار می‌روند و به‌جای فاعل یا مبتدای جمله قرار می‌گیرند.
صرف فعل ماضی
از فعل‌های ماضی برای اشاره به رخدادهای زمان گذشته استفاده میشود. فعل‌های ماضی مانند ضمایر عربی، در ۱۴ صیغه صرف میشوند. ساختار فعل‌های ماضی را با صرف مصدر فعل «جَعَلَ» در جدول زیر ارائه کرده‌ایم.
صیغه و ضمیر مربوط به هر فعل ماضی را نیز مشخص کرده‌ایم. در عین حال، ضمایر متصل مرفوعی را نیز به صورت پررنگ نشان داده‌ایم.
| صیغه | فعل ماضی |
| مفرد مذکر غائب (هُوَ) | جَعَلَ |
| مفرد مؤنث غائب (هِي) | جَعَلَتْ |
| مثنی مذکر غائب (هُمَا) | جَعَلا |
| مثنی مؤنث غائب (هُمَا) | جَعَلَتا |
| جمع مذکر غائب (هُم) | جَعَلُوا |
| جمع مؤنث غائب (هُنَّ) | جَعَلْنَ |
| مفرد مذکر مخاطب (أنتَ) | جَعَلْتَ |
| مفرد مؤنث مخاطب (أنتِ) | جَعَلْتِ |
| مثنی مذکر مخاطب (أنتُما) | جَعَلْتُمَا |
| مثنی مؤنث مخاطب (أنتُما) | جَعَلْتُمَا |
| جمع مذکر مخاطب (أنتُم) | جَعَلْتُم |
| جمع مؤنث مخاطب (أنتُنَّ) | جَعَلْتُنَّ |
| متکلم وحده (أنَا) | جَعَلْتُ |
| متکلم مع الغیر (نَحنُ) | جَعَلْنا |
ضمایر متصل مرفوعی به انتهای فعل‌ها متصل میشوند و به‌جای فاعل جمله قرار می‌گیرند.
صرف فعل مضارع
فعل‌های مضارع بر وقوع اتفاقی در زمان حال یا پذیرفتن حالتی در زمان کنونی دلالت دارند. فعل‌های مضارع نیز مطابق با صیغه‌های چهارده‌گانه صرف میشوند. ابتدای این فعل‌ها یکی از حروف مضارعه «ي‍ـ ، ت‍ـ ، أ ، ن‍ـ» قرار می‌گیرد و انتهای آن‌ها نیز ضمیر متصل مرفوعی می‌آید.
در صورتی که بخواهید ساختار فعل‌های مضارع را بهتر و بیشتر بیاموزید، مشاهده فیلم آموزش رایگان فعل مضارع پایه هشتم فرادرس را پیشنهاد می‌کنیم.
در جدول زیر، نمونه‌ای از ساختار فعل‌های مضارع را با صرف فعل «یَجْعَلُ» نشان داده‌ایم. حروفی که به صورت پررنگ آمده‌اند، ضمایر متصل مرفوعی هستند.
| صیغه | فعل مضارع |
| مفرد مذکر غائب (هُوَ) | یَجْعَلُ |
| مفرد مؤنث غائب (هِي) | تَجْعَلُ |
| مثنی مذکر غائب (هُمَا) | یَجْعَلانِ |
| مثنی مؤنث غائب (هُمَا) | تَجْعَلانِ |
| جمع مذکر غائب (هُم) | یَجْعَلُونَ |
| جمع مؤنث غائب (هُنَّ) | یَجْعَلْنَ |
| مفرد مذکر مخاطب (أنتَ) | تَجْعَلُ |
| مفرد مؤنث مخاطب (أنتِ) | تَجْعَلینَ |
| مثنی مذکر مخاطب (أنتُما) | تَجْعَلانِ |
| مثنی مؤنث مخاطب (أنتُما) | تَجْعَلانِ |
| جمع مذکر مخاطب (أنتُم) | تَجْعَلُونَ |
| جمع مؤنث مخاطب (أنتُنَّ) | تَجْعَلْنَ |
| متکلم وحده (أنَا) | أجْعَلُ |
| متکلم مع الغیر (نَحنُ) | نَجْعَلُ |
توجه داشته باشید که در فعل‌های مضارع نیز از ضمایر متصل مرفوعی استفاده میشود.
صرف فعل امر
برای درخواست انجام کار یا امر به انجام آن از فعل‌های امر استفاده میشود. در زبان عربی، فعل‌های امر براساس فعل‌های مضارع ساخته میشوند و تنها در صیغه‌های مخاطب صرف میشوند. برای تبدیل فعل مضارع به فعل امر، لازم است مراحل زیر را انجام دهید.
- حذف حرف مضارعه از ابتدای فعل مضارع: تَجْعَلُ ← جْعَلُ
- قرار دادن همزه «أ یا إ» در ابتدای فعل: جْعَلُ ← إجْعَلُ
- حرکت‌گذاری همزه، به این معنا که اگر دومین حرف اصلی فعل دارای ضمه (ـُ) باشد، اعراب همزه هم ضمه خواهد بود. اگر دومین حرف اصلی فعل دارای فتحه (ـَ) یا کسره (ـِ) باشد، اعراب همزه کسره خواهد بود: إِجْعَلُ
- مجزوم کردن فعل، یعنی اگر حرف آخر فعل دارای ضمه باشد، ضمه را حذف کرده و به‌جای آن علامت سکون (ـْ) را قرار بدهید. اگر حرف آخر «ن» باشد، تنها لازم است «ن» را حذف کنید: إِجْعَلُ ← إِجْعَلْ
نکته: «ن» از انتهای فعل‌های جمع مؤنث مخاطب حذف نمی‌شود.
برای اینکه ساختار فعل‌های امر عربی را بهتر بیاموزید، صرف فعل امر از مصدر «یَجْعَلُ» را در جدول زیر نشان داده‌ایم. حروفی که به‌صورت پررنگ آمده‌اند، ضمایر متصل مرفوعی این فعل‌ها هستند.
| صیغه | فعل امر |
| مفرد مذکر مخاطب (أنتَ) | إِجْعَلْ |
| مفرد مؤنث مخاطب (أنتِ) | إِجْعَلِي |
| مثنی مذکر مخاطب (أنتُما) | إِجْعَلَا |
| مثنی مؤنث مخاطب (أنتُما) | إِجْعَلَا |
| جمع مذکر مخاطب (أنتُم) | إِجْعَلُوا |
| جمع مؤنث مخاطب (أنتُنَّ) | إِجْعَلْنَ |
فعل‌های امر نیز مانند فعل‌های ماضی و مضارع دارای ضمایر متصل مرفوعی هستند.
