گلبول سفید — به زبان ساده

در این مطلب از مجله فرادرس در مورد گلبول سفید صحبت می‌کنیم. گلبول سفید (White Blood Cell) یا (WBC) که به آن «لکوسیت» (Leukocyte) نیز گفته می‌شود، یکی از اجزای سلولی خون است که بر خلاف گلبول‌های قرمز هموگلوبین ندارد. گلبول سفید یک سلول هسته دار است و توانایی حرکت دارد. این سلول‌ها بدن را در برابر عوامل بیماری‌زا و بیگانه و سلول‌های سرطانی حفظ می‌کنند و همچنین سلول‌های مرده و آسیب دیده بدن توسط این سلول‌ها از آن حذف می‌شوند.

خون

به طور کلی خون از گلبول‌های قرمز، گلبول‌های سفید، پلاکت‌ها و پلاسما تشکیل شده است. گلبول‌های سفید خون در انسان فقط حدود ۱ درصد از کل سلول‌های خون را تشکیل می‌دهد، اما تأثیر آنها بسیار زیاد است.

فیلم آموزش علوم تجربی – پایه هفتم در فرادرس

کلیک کنید

این سلول‌ها از بدن در برابر بیماری و عفونت‌های ناشی از حمله پاتوژن‌ها محافظت می‌کنند.

گلبول‌های سفید خون به عنوان سلول‌های سیستم ایمنی در نظر گرفته می‌شوند، چرا که آن‌ها همیشه در حال مبارزه با عوامل بیگانه هستند. گلبول‌های سفید از طریق جریان خون برای مبارزه با ویروس‌ها، باکتری‌ها و سایر مهاجمان خارجی به سراسر بدن می‌روند. هنگامی که بدن دچار عفونت می‌شود و ناحیه خاصی مورد حمله قرار می‌گیرد، گلبول‌های سفید از رگ‌های خونی خارج شده تا با مبارزه و نابودی عوامل عفونت از بیماری بدن جلوگیری کنند. گلبول‌های سفید در مغز استخوان ساخته شده و در خون و بافت‌های لنفاوی بدن ذخیره می‌شوند. از آن جا که برخی از گلبول‌های سفید 1 تا 3 روز عمر کوتاه دارند، مغز استخوان به طور مداوم در حال تولید گلبول‌های سفید است.

ویژگی‌های گلبول‌ سفید

یک انسان بالغ سالم بین 4500 تا 11000 گلبول سفید در هر میلی‌متر مکعب خون دارد. نوساناتی در تعداد سلول‌های سفید به صورت روزانه رخ می‌دهند؛ مقادیر پایین‌تر گلبول سفید در حالت استراحت وجود دارد اما زمانی که فرد در حالت ورزش و فعالیتی فیزیکی است میزان گلبول‌های سفید در خون افزایش می‌یابد. افزایش غیرطبیعی در تعداد گلبول‌های سفید به عنوان «لکوسیتوز» (Leukocytosis) شناخته می‌شود، در حالی که کاهش غیر عادی در تعداد گلبول‌های سفید «لکوپنی» (Leukopenia) نام دارد.

فیلم آموزش زیست شناسی – پایه دوازدهم رشته تجربی – بخش یکم در فرادرس

کلیک کنید

تعداد سلول‌های سفید ممکن است در پاسخ به فشار شدید بدنی، تشنج، واکنش‌های حاد، درد، حاملگی، زایمان و بیماری‌های خاص مانند عفونت‌ها و مسمومیت‌ها افزایش یابد. این تعداد ممکن است در پاسخ به برخی از عفونت‌ها یا داروها یا در ارتباط با شرایط خاصی مانند «کم خونی مزمن» (Anemia)، «سوء تغذیه» (Malnutrition) یا «آنافیلاکسی» (Anaphylaxis) کاهش یابد.

با اینکه محل اصلی قرارگیری گلبول‌های سفید در گردش خون است اما گاهی اوقات این سلول‌ها در بافت‌هایی یافت می‌شوند که مورد حمله پاتوژن‌ها قرار گرفته‌اند. برای مبارزه با عوامل عفونی گلبول‌های سفید از گردش خون خارج شده و به بافت‌های آلوده می‌روند.

گلبول‌های سفید به عنوان یک سلول زنده، نیاز به تولید مداوم انرژی دارند. مسیرهای شیمیایی که این سلول‌های برای تولید انرژی به کار می‌گیرند، مشابه با سایر سلول‌ها است، در حالی که نسبت به مسیرهای شیمیایی گلبول‌های قرمز بسیار پیچیده‌تر هستند. گلبول‌های سفید هسته دارند و می‌توانند مولکول‌های اسید ریبونوکلئیک (RNA) را تکثیر کنند و این سلول‌ها همچنین با داشتن ریبوزوم‌ها قادر به تولید پروتئین هستند. گلبول‌های سفید برای انجام وظایف اختصاصی خود، در طول تکامل بسیار تمایز یافته‌اند. این سلول‌ها نمی‌توانند در گردش خون، میتوز یا تقسیم سلولی انجام دهند. تنها برخی از این سلول‌ها قابلیت انجام میتوز را دارند.

انواع گلبول سفید

بر طبق ظاهر و تصویر گلبول‌های سفید در زیر میکروسکوپ نوری، این سلول‌ها به سه گروه اصلی تقسیم می‌شوند که هر کدام عملکرد خاص خود را دارند:

فیلم آموزش علوم تجربی – پایه هفتم در فرادرس

کلیک کنید

• لنفوسیت‌ها (Lymphocytes)
• گرانولوسیت‌ها (Granulocytes)
• مونوسیت‌ها (Monocytes)

لنفوسیت‌ها

لنفوسیت‌ها گروهی از گلبول‌های سفید هستند که خود به دو گروه لنفوسیت‌های‌ B و لنفوسیت‌های T طبقه‌بندی می‌شوند. لنفوسیت‌ها، مسئول شناسایی اختصاصی عوامل بیگانه در بدن هستند و بقایای آن‌ها را از سلول‌های مورد حمله خارج می‌کنند. لنفوسیت‌ها دارای هسته بزرگ و معمولا دایره شکل یا بیضی شکل هستند که بیشتر فضای سلول را به خود اختصاص داده است.

لنفوسیت‌های B آنتی‌بادی‌ها را می‌سازند. آنتی‌بادی‌ها پروتئین‌هایی هستند که به عواملی بر روی میکروارگانیسم‌های بیگانه که به بافت‌های بدن حمله کرده‌اند، متصل می‌شوند و به عنوان واسطه‌ای برای حذف و نابود کردن آن‌ها به شمار می‌آیند.

لنفوسیت‌های T به طور معمول سلول‌های سرطانی و سلول‌های آلوده به ویروس را در بدن پاکسازی می‌کنند و از بین می‌برند. گاهی سلول‌های T به صورت سلول‌های T کمکی وارد عمل می‌شوند و برای تولید آنتی‌بادی‌ها به لنفوسیت‌های B کمک می‌کنند. لنفوسیت‌های T شامل گروهی از لنفوسیت‌ها به نام لنفوسیت‌های کشنده یا کشنده‌های طبیعی (NK) یا (Natural Killer Cells) نیز هستند. این سلول‌ها همان طور که از اسمشان پیدا است، سلول‌های آلوده، پاتوژن‌ها و عوامل بیگانه را از بین می‌برند.

در انسان بالغ و سالم در حدود ۲۵ تا ۳۰ درصد از گلبول‌های سفید را لنفوسیت‌ها تشکیل می‌دهند.

گرانولوسیت‌ها

گرانولوسیت‌ها بیشترین تعداد از جمعیت گلبول‌های سفید خون را تشکیل می‌دهند. این نوع از گلبول سفید در مبارزه با عوامل بیگانه بزرگ مانند انگل‌ها و کرم‌ها نقش به سزایی دارد و همچنین در پاسخ‌های آلرژیک و سایر اشکال التهاب نیز مسئولیت‌هایی را بر عهده دارند. گرانولوسیت‌ها در سیتوپلاسم خود گرانول‌هایی دارد و در ایجاد پاسخ‌های ایمنی قوی بسیار موثر است. این سلول‌ها هسته‌ای دارند که دارای چندین لوب است، به همین دلیل به هسته آن‌ها گاهی هسته‌های چند شکلی (Polymorphonuclear) می‌گویند.

براساس رنگی که گرانول‌های درون گرانولوسیت‌ها در رنگ‌آمیزی‌های آزمایشگاهی به خود می‌گیرند، آن‌ها را به سه دسته طبقه‌بندی کرده‌اند:

• نوتروفیل‌ها (Neutrophils)
• ائوزینوفیل‌ها (Eosinophils)
• بازوفیل‌ها (Basophils)

نوتروفیل‌ها

بزرگترین گروه گرانولوسیت‌ها که ۵۰ تا ۸۰ درصد گلبول‌های سفید را به خود اختصاص داده‌اند، نوتروفیل‌ها هستند. نوتروفیل‌ها اولین گروهی از گلبول‌های سفید هستند که در محل عفونت حاضر می‌شوند و در این محل میکرو ارگانیسم‌های خارجی را به روشی تحت عنوان «فاگوسیتوز» (Phagocytosis) به درون خود کشیده و از بین می‌برند. نوتروفیل‌ها به طور اختصاصی باکتری‌ها و قارچ‌ها را مورد حمله قرار می‌دهند و نابود می‌کنند.

ائوزینوفیل‌ها

ایئوزینوفیل‌ها گروهی از گلبول‌های سفید هستند که به طور اختصاصی به سلول‌های سرطانی و انگل‌ها حمله کرده و آن‌ها از بین می‌برند. این سلول‌ها بعد از نوتروفیل‌ها و همزمان با گلبول‌های سفیدی به نام ماستوسیت‌ها به محل عفونت می‌رسند. ایئوزینوفیل‌ها در واکنش‌های آلرژیک هم نقش دارند. این گروه در تعدیل پاسخ‌های التهابی نیز موثر هستند.

بازوفیل

بازوفیل‌ها سلو‌ل‌های کوچکی هستند که به عنوان زنگ خطر در عفونت‌های خونی شناخته می‌شوند. بازوفیل‌ها مانند ماستوسیت‌ها گرانول‌هایی دارند که حاوی «هیستامین» (Histamine) و «لوکوترین» (Leukotrienes) هستند و در پاسخ‌های التهابی برای کنترل پاسخ آلرژیک بدن، این گرانول‌ها را به محل عفونت آزاد می‌کنند.

مونوسیت‌ها

مونوسیت‌ها گروه کوچکی از گلبول‌های سفید هستند که در حدود ۴ تا ۸ درصد از جمعیت کلی سلول‌های سفید خون را به خود اختصاص داده‌اند. مونوسیت‌ها معمولا در جریان خون قرار دارند و در زمان عفونت و ورود پاتوژن‌ها به بدن این سلول‌ها از رگ‌ها خارج شده و به محل حمله پاتوژن‌ها می‌روند و در آن‌ جا به ماکروفاژها تمایز می‌یابند. این سلول‌ها بیگانه خوارهایی هستند که پاتوژن‌ها را احاطه کرده در خود می‌بلعند و هضم می‌کنند. ماکروفاژها همچنین، سلول‌های مرده و ضایعات سلولی را از محل عفونت پاکسازی می‌کنند. این سلول‌ها آنزیم‌های لیزوزیمی دارند که کار تجزیه و هضم عوامل بیگانه را به عهده دارند.

نوتروفیل‌ها و ماکروفاژها سلول‌های فاگوسیتی یا بیگانه خوران اصلی بدن هستند، اما ماکروفاژها از لحاظ اندازه از نوتروفیل‌ها بسیار بزرگتر و طویل‌تر هستند. برخی از ماکروفاژها به عنوان سلول‌های حاوی آنتی ژن‌، اهمیت ویژ‌ه‌ای دارند. این نوع از ماکروفاژها در واقع، سلول‌هایی هستند که با عمل فاگوسیتوز میکروب‌ها را می‌شکنند و بخش‌هایی از این ارگانیسم‌ها را در اختیار لنفوسیت‌های T قرار می‌دهند و از این طریق واکنش ایمنی اختصاصی یا اکتسابی را فعال می‌کنند.

انواع خاصی از گلبول‌های سفید در بیماری‌های خاص عملکرد ویژه‌ای دارند و  تعداد آن‌ها در هنگام بروز آن‌ بیماری‌ها، افزایش چشمگیری می‌یابند.

به طور کلی، تعداد گلبول‌های سفید خون در نوزادان بسیار زیاد است که به تدریج تا دوران بزرگسالی این تعداد کاهش می‌یابد. در این بین یک استثنا نیز وجود دارد، تعداد لنفوسیت‌ها در بدو تولد بسیار کم‌تر از تعداد آن‌ها در بزرگسالی است، به طوری که تعداد لنفوسیت‌ها در چهار سال اول زندگی به بالاترین حد خود می‌رسد و پس از آن به تدریج به سطح پایدار  و معمول در بزرگسالان کاهش می‌یابد.

شمارش گلبول‌های سفید

تعداد گلبول‌های سفید خون در هر زمان نشان دهنده شرایط سلامت بدن در آن زمان است. بنابراین بررسی تعداد این سلول‌ها یکی از مهم‌ترین شاخص‌های تشخیص سلامتی و بیماری بدن است. برای شمارش تمام سلول‌های خونی آزمایش خونی تحت عنوان «Complete Blood Count» یا «CBC» انجام می‌گیرد. تعداد گلبول‌های سفید، یکی از نتایج این آزمایش است. پزشکان با بررسی این نتایج می‌توانند به وجود یک بیماری در بدن فرد پی ببرند یا موثر بودن یک روش درمانی را بر روند بیماری تعیین کنند.

فیلم آموزش زیست شناسی 2 – زیست پایه یازدهم در فرادرس

کلیک کنید

هدف از شمارش گلبول‌های سفید

وجود میزان بالا‌تر یا پایین‌تر  از حد نرمال و طبیعی گلبول‌های سفید حاکی از شرایط بحرانی در بدن فرد است. این آزمایش ممکن است از وجود یک بیماری و عفونت نهفته در بدن مانند اختلالات خود ایمنی، نقص ایمنی و ناهنجاری‌های خونی  فرد را آگاه کند. همچنین در بیماران مبتلا به سرطان، برای بررسی کارایی و نحوه تاثیر شیمی درمانی و پرتو درمانی از شمارش سلول‌های سفید خون استفاده می‌شود.

برای دستیابی به تعداد گلبول‌های سفید، از خون فرد نمونه‌گیری می‌کنند و پس از انجام تیمار‌های لازم با روش دستی یا توسط دستگاه سلول‌های خونی شمارش می‌شود.

تعداد طبیعی گلبول‌های سفید

همان طور که در بالا اشاره شد، تعداد گلبول‌های سفید در نوزاد بسیار زیاد است که به تدریج با افزایش سن این تعداد کاهش می‌یابد. مطابق با مطالعات معتبر در این زمینه تعداد طبیعی این سلول‌ها در سنین مختلف به شرح زیر است:

•  گلبول‌های سفید در نوزادان: ۹۰۰۰ - ۳۰٫۰۰۰ در هر میلی‌متر مکعب خون
• گلبول‌های سفید در کودکان زیر دو سال: ۶۲۰۰ - ۱۷٫۰۰۰ در هر میلی‌متر مکعب خون
• گلبول‌های سفید در بزرگسالان: ۵۰۰۰ - ۱۰٫۰۰۰ در هر میلی‌متر مکعب خون

این بازه از تعداد سلول‌ها در آزمایشگاه‌های مختلف گاهی تا اندازه‌ای متفاوت است.

اگر میزان کلی گلبول‌های سفید از بازه نرمال پایین‌تر یا بالاتر باشد با بررسی دقیق‌تر این سلول‌ها یعنی شمارش افتراقی گلبول‌های سفید (انواع مختلف گلبول‌های سفید) می‌توان به دلیل این اختلاف پی برد. بر طبق داده‌های معتبر انجمن جهانی لوکمیا و لنفوما امریکا درصد هر نوع از این سلول‌‌ها در بازه‌ای مشخص طبیعی هستند.

درصدی پایین‌تر یا بالا‌تر از محدوده طبیعی ممکن است نشانه‌ای از شرایط خطرناک در بدن فرد باشد.

نشانه‌های تعداد غیر طبیعی گلبول‌های سفید

بدن انسان اگر با کاهش گلبول‌های سفید مواجه شود علائم زیر را از خود نشان می‌دهد:

• خارش بدن
• سر درد
• تب
• لرز بدن

افزایش تعداد گلبول‌های سفید بیشتر از حد طبیعی، معمولا با علائم خاصی همراه نیست. البته زمانی که گلبول‌های سفید در خون فردی بیش از حد نرمال افزایش می‌یابد، قطعا به دلیل شرایط خطرناکی مانند بیماری است که بدن با آن مواجه شده است.

عواملی که در میزان طبیعی گلبول‌های سفید اختلال ایجاد می‌کنند

تعداد گلبول‌های سفید به دلایل مختلف می‌تواند کم باشد. کاهش گلبول‌های سفید گاهی به این دلیل است که مرگ گلبول‌ها و نابودی آن‌ها با سرعت بیشتری از تولیدشان صورت می‌گیرد، یا زمانی این اتفاق می‌افتد که مغز استخوان به اندازه کافی گلبول‌های سفید تولید نمی‌کند.

وقتی که میزان گلبول‌های سفید بدن پایین باشد، فرد در معرض ابتلا به هر گونه عفونتی قرار دارد و پاتوژن‌های بسیاری سلامتی او را تهدید می‌کنند. در ادامه به بررسی شرایط و عواملی که باعث اختلال در تعداد گلبول‌های سفید می‌شوند می‌پردازیم:

•  سیستم ایمنی ضعیف: تضعیف سیستم ایمنی معمولا توسط بیماری‌هایی نظیر ایذر یا در طول درمان انواع سرطان ایجاد می‌شود. روش‌های درمانی سرطان مانند شیمی درمانی یا پرتودرمانی می‌تواند گلبول‌های سفید خون را از بین ببرد و فرد را در معرض خطر عفونت قرار دهد.
• عفونت: اگر تعداد گلبول‌های سفید خونی بالاتر از حد معمول باشد اغلب به این معنی است که فرد به نوعی عفونت مبتلا است. در واقع در زمان ایجاد عفونت گلبول‌های سفید بدن برای از بین بردن باکتری‌ها یا ویروس‌ها در حال تکثیر هستند.
• «سندرم میلودیسپلاستیک» (Myelodysplastic Syndromes - MDS): این سندرم باعث ناهنجاری در تولید «سلول‌های بنیادی» (Stem Cell) است که در کیفیت و کمیت سلول‌های خونی اختلال ایجاد می‌کند. در واقع سندرم میلودیسپلاستیک باعث تولید غیر طبیعی سلول‌های خونی شده که این ناهنجاری شامل ایجاد اختلال در مغز استخوان که محل تولید گلبول‌های سفید است نیز می‌شود.
•   سرطان خون: سرطان‌هایی شامل لوسمی و لنفوم، می‌توانند رشد غیرقابل کنترل یک نوع غیر طبیعی سلول خون را در مغز استخوان ایجاد کنند که این امر منجر به افزایش خطر ابتلا به عفونت یا خونریزی جدید در بدن فرد مبتلا می‌شود.
•  «اختلال میلوپرولیفراتیو» (Myeloproliferative): این اختلال شرایطی را شامل می‌شود که در آن سلول‌های خونی نابالغ بیش از حد تولید می‌شوند. اختلال میلوپرولیفراتیو می تواند منجر به تعادل غیر طبیعی انواع سلول‌های خونی در مغز استخوان شده و همچنین موجب کاهش یا افزایش شدید در میزان گلبول‌های سفید خون شود.
• داروها: برخی از داروها می‌توانند تعداد گلبول‌های سفید خون را افزایش داده یا کاهش دهند. شرایطی مانند استرس شدید جسمی ناشی از آسیب یا فشارهای عاطفی نیز می‌توانند باعث بالا رفتن سطح گلبول‌های سفید خون شوند. سایر عواملی که موجب افزایش بیش از حد گلبول‌های سفید می‌شود شامل فعالیت بدنی شدید، زایمان و اواخر دوران بارداری و کشیدن سیگار و... هستند.

اگر این مطلب برای شما مفید بوده است، آموزش‌های زیر از سایت و مجله نیز به شما پیشنهاد می‌شوند:

• مجموعه آموزش‌های علوم پزشکی
• آموزش آنتی بیوتیک‌ها و عوامل ضد میکروبی
• مجموعه آموزش‌های زیست‌شناسی
• دستگاه گوارش انسان -- از صفر تا صد
• چرخه سلولی -- به زبان ساده
• کبد چرب چیست؟ -- به زبان ساده

^^