نحوه تشخیص مفعول در شعر با مثال و تمرین

بهترین راه برای تشخیص آن، قرار دادن پرسش «چه کسی / چه‌چیزی را؟» قبل از فعل جمله است. مفعول آن واژه یا عبارتی است که فعل جمله بر روی آن واقع یا انجام می‌شود. برای مثال اسم «غذا» مفعول جمله «علی غذا را آورد.» است. مفعول از نظر دستور معیار، بین فاعل و فعل قرار دارد و نشانه‌هایی چون «را» مفعولی می‌گیرد. اما در شعر که به شیوه‌ای بلاغی سروده می‌شود، جای اجزای جمله از حالت عادی خود خارج می‌شود و ممکن است شناسایی نقش‌های دستوری را مشکل کند. در این مطلب از مجله فرادرس، مراحل نحوه تشخیص مفعول در شعر را با مثال‌های مختلفی یاد می‌گیریم.

همچنین نقش مفعول در جمله را بررسی می‌کنیم و روش شناسایی فاعل جمله را نیز توضیح می‌دهیم. شرایط وجود نشانه‌های مفعولی مانند «را» و «ی» نکره را نیز در جمله‌های مختلف بیان می‌کنیم. در انتهای مطلب نیز پرسش‌هایی چهارگزینه‌ای طرح کرده‌ایم که با پاسخ دادن به آن‌ها، تمرین کنید و میزان یادگیری خود را نیز افزایش دهید.

نحوه تشخیص مفعول در شعر

ازآنجاکه جای اجزای جمله در اشعار، متفاوت با شیوه عادی است، تشخیص نقش‌های دستوری آن نیز با جمله‌های عادی تفاوت دارد. نحوه تشخیص مفعول در شعر چنین است که ابتدا مصرع یا بیت را به شیوه عادی و معیار امروزی می‌نویسیم و سپس قبل از فعل جمله، پرسش «چه‌چیزی / چه کسی را؟» قرار می‌دهیم. پاسخ این سؤال، مفعول جمله ما است. البته تشخیص مفعول، نکته‌های مهم دیگری نیز دارد که در ادامه مطلب، همه آن‌ها را توضیح می‌دهیم.

پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری نقش مفعول و شناسایی آن، فیلم آموزش رایگان مفعول در فارسی فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.

جدول مراحل تشخیص مفعول در شعر

در جدول زیر، مراحل شناسایی مفعول در شعر را آورده‌ایم و این مراحل را بر روی یک مثال نیز طی کرده‌ایم تا آن‌ها را بهتر درک کنید.

در ادامه، نکاتی که برای سپری کردن مراحل جدول بالا لازم است را با هم یاد می‌گیریم.

تشخیص فعل در شعر

فعل‌ها واژه‌هایی هستند که معنا و ساختار جمله بدون آن‌ها کامل نمی‌شود. البته شبه‌جمله‌ها، عبار‌ت‌های بدون فعلی هستند که معنای یک جمله با فعل و کامل را منتقل می‌کنند اما در اینجا با آن‌ها سروکار نداریم.  فعل‌ها از «بن ماضی یا مضارع + شناسه صیغه» ساخته می‌شوند. در جدول زیر، انواع فعل‌های فارسی را آورده‌ایم تا با ساختارهای آن‌ها آشنا شوید و بتوانید آن‌ها را در جمله‌ها شناسایی کنید.

نکته: در تمام فعل‌هایی که در ساختار آن‌ها فعل کمکی وجود دارد، برای بررسی مواردی چون اسنادی یا تام بودن فعل و گذرا یا ناگذر بودن آن، باید فعل اصلی را مبنا قرار بدهیم نه فعل کمکی.

فعل اسنادی و تام

در یکی دسته‌بندی کلی، افعال به دو نوع اسنادی و خاص تقسیم می‌شوند. در جدول زیر، تفاوت‌ افعال اسنادی یا ربطی با افعال خاص یا تام را آورده‌ایم.

پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری انواع افعال فارسی و قواعد آن‌ها، فیلم آموزش رایگان فعل در فارسی فرارس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر پایین آورده‌ایم.

نکته: همانطور که در جدول بالا مشاهده کردید،  فقط افعال خاص می‌توانند مفعول بپذیرند. پس اگر فعل جمله، اسنادی بود نباید به دنبال یافتن مفعول باشیم.

مثال فعل تام

در کادر زیر، نمونه‌ای از جمله دارای فعل تام یا خاص را آورده‌ایم. اجزای اصلی این جمله را نیز در جدول پایین مشخص کرده‌ایم. فعل‌های تام، متناسب با گذرا یا ناگذر بودن، اجزای متفاوتی می‌پذیرند که در ادامه مطلب، حالت‌های مختلف آن را بررسی خواهیم کرد.

مثال فعل اسنادی

در مصرع اول بیت زیر، یک جمله اسنادی وجود دارد که اجزای آن را در جدول پایین، مشخص کرده‌ایم.

نکته: اگر فعل اسنادی «شد» در جایی معنای «رفتن» بدهد، فعل تام است نه فعل اسنادی. همچنین فعل‌های «گشت و گردید» اگر معنای «چرخیدن» بدهند، فعل تام و خاص هستند.

فعل گذرا و ناگذر

فعل‌ها از نظر نیاز داشتن به جزئی دیگر جز فاعل یا نهاد، به دو دسته ناگذر (لازم) و گذرا (متعدی) تقسیم می‌شوند. فعل‌های ناگذر برای کامل شدن معنای خود فقط به نهاد یا فاعل نیاز دارند. فعل‌های گذرا، متناسب با معنای خود، علاوه بر فاعل به مفعول، متمم، تمیز یا یکی از این‌ها احتیاج دارند. حالت‌های مختلف افعال گذرا و ناگذر را درجدول زیر و با مثال آورده‌ایم.

تشخیص فاعل در شعر

فاعل یکی از اجزای مهم در جمله‌های داری فعل خاص یا تام است. این نقش دستوری، آن واژه یا گروهی واژگانی است که فعل جمله را انجام می‌دهد. برای مثال در جمله «مادرم آمد.»، کلمه «مادرم» فاعل جمله است که عمل «آمدن» را انجام داده است. در جدول زیر، مراحل تشخیص فاعل در شعر را آورده‌ایم تا در تشخیص فاعل و مفعول، اشتباه نکنید.

نکته: نکته بسیار مهم در شناسایی فاعل و مفعول از یکدیگر، مطابقت شخص و شمار فاعل با شخص و شمار شناسه افعال است.

یادگیری نحوه تشخیص مفعول در فارسی با فرادرس

تا اینجا نحوه تشخیص مفعول در شعر را یاد گرفتیم. مفعول یکی از مهم‌ترین نقش‌های دستوری زبان فارسی است و شناسایی و اشتباه نگرفتن آن با نقش‌های دیگر، بسیار مهم است. برای شناخت این نقش نیاز است دیگر نقش‌های دستوری و حتی انواعی دیگری از واژه‌ها مانند انواع افعال را نیز بشناسیم. زیرا فقط برخی از فعل‌های فارسی، مفعول می‌پذیرند. به همین دلیل، در این بخش برخی از فیلم‌های آموزشی فرادرس را آورده‌ایم که برای یادگیری این مباحث، مفید هستند.

• فیلم آموزش رایگان مفعول در فارسی فرادرس
• فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دوازدهم فرادرس
• فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه یازدهم فرادرس
• فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دهم فرادرس
• فیلم آموزش رایگان فعل در فارسی فرادرس

همچنین برای یادگیری مباحث کامل ادبیات دوره متوسطه می‌توانید از مجموعه آموزش زیر استفاده کنید.

• مجموعه فیلم‌های آموزش ادبیات فارسی و نگارش دوره متوسطه فرادرس

تمرین تشخیص مفعول در شعرهای نمونه

تا اینجا مراحل نحوه تشخیص مفعول در شعر را یاد گرفتیم. در این بخش، چند نمونه از بیت‌های دارای مفعول را آورده‌ایم و مراحل تشخیص مفعول را برای آن‌ها طی کرده‌ایم تا با این کار بیشتر آشنا شوید. پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری نقش مفعول در فارسی و نحوه تشخیص آن، فیلم آموزش رایگان مفعول فارسی فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.

مثال ۱

مراحل شناسایی مفعول را در مصرع اول بیت زیر طی کرده‌ایم و در نهایت مفعول آن را یافته‌ایم.

نکته: مفعول می‌تواند وابسته‌های پیشینی و پسینی بگیرد. برای نمونه، مفعول مثال بالا، کلمه «مقدار» است که مضاف‌الیه (یار هم‌نفس) پذیرفته است. کل این گروه اسمی، مفعول این مصرع محسوب می‌شود.

مثال ۲

در بیت زیر، سه جمله وجود دارد که مفعول یکی از آن‌ها را در جدول زیر مشخص کرده‌ایم. دقت کنید که کلمه «عدم» در مثال پایین، دارای نقش تبعی معطوف است. یعنی این واژه همان نقش دستوری کلمه قبل از «و» را پذیرفته است و مانند آن، مفعول جمله محسوب می‌شود.

نکته: افعال مرکب مانند «محو کن» در بیت بالا، از دو جزء مستقل و معنادار ساخته می‌شوند اما معنای یک فعل واحد را می‌دهند. یعنی برای تشخیص فعل و نوع آن باید کل اجزای سازنده فعل مرکب را یک فعل واحد در نظر بگیریم. همانطور که ما در جدول بالا، کل عبارت «محو کن» را فعل جمله محسوب کرده‌ایم.

مثال ۳

در جدول پایین، مراحل تشخیص مفعول را برای مصرع دوم بیت زیر، طی کرده‌ایم.

مثال ۴

بیت زیر دارای سه جمله است و همه آن‌ها دارای مفعول هستند. در جدول زیر، مفعول هر سه جمله را مشخص کرد‌ه‌ایم.

نکته: نقش عبارت «هیچ‌کسی» در بیت بالا، متممی است.

نشانه‌های مفعول

حالا که بهترین نحوه تشخیص مفعول در شعر را یاد گرفتیم، در این بخش با نشانه‌های مفعول نیز آشنا می‌شویم. نقش مفعول در جمله، نشانه‌هایی دارد که بعد از آن قرار می‌گیرند و می‌توانند در شناخت مفعول، مفید باشند. اما همچنان، همان راه ابتدایی برای شناسایی مفعول در شعر، بهترین روش است زیرا همه مفعول‌ها نشانه نمی‌پذیرند و ممکن است جایگاه نشانه‌های مفعول در اشعار، متفاوت با جایگاه اصلی آن‌ها باشد. اما یادگیری این نشانه‌ها نیز لازم است. در فهرست زیر، حالت‌های مختلف نشانه‌داشتن مفعول را بیان کرده‌ایم.

• همراه با نشانه «را» مفعولی
• همراه با نشانه «ی» نکره
• همراه با نشانه‌های «را» و «ی» نکره
• بدون نشانه

در ادامه، همه این حالت‌ها را با مثال توضیح می‌دهیم. پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری نشانه‌های مفعول، فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هفتم فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.

مفعول با نشانه «را» مفعولی

حرف «را» مهم‌ترین نشانه مفعول در زبان فارسی است و در صورت معرفه بودن مفعول باید بلافاصله بعد از آن قرار بگیرد. برای مثال، کلمه «سارا» در جمله «سهراب، سارا را رساند.»، مفعول است و بعد از آن، رای مفعولی وجود دارد.

مثال شعری

در کادر زیر، نمونه‌ای از مفعول با نشانه «را» مفعولی را آورده‌ایم.

نکته: واژه «درست» در مصرع بالا، قید جمله است. وجود قید در جمله ضرورری نیست و از اجزای اصلی جمله‌ها محسوب نمی‌شود. در مطلب زیر از مجله فرادرس «را» مفعولی را به‌طور مفصل و با مثال‌های متنوعی بررسی کرده‌ایم.

انواع را در فارسی

تا اینجا نحوه تشخیص مفعول در شعر را یاد گرفتیم و نشانه‌های مفعول مانند را مفعولی را نیز بررسی کردیم. در زبان فارسی و به‌خصوص در اشعار فارسی انواعی دیگری از حرف «را» وجود دارند که ممکن است آن‌ها را با را مفعولی اشتباه بگیریم. به همین دلیل در این بخش به معرفی دیگر انواع «را» در زبان فارسی می‌پردازیم.

• را حرف اضافه
• را مالکیت
• را فک اضافه

را حرف اضافه

اگر حرف «را» در یک شعر یا جمله، معنای حروف اضافه‌ای مانند «از، به، در، برایِ و...» بدهد، را حرف اضافه یا را متممی است. مانند مثال زیر که هر دو «را» موجود در آن، معنای حرف اضافه «به» را می‌دهند و واژه پیش از آن‌ها، متمم است نه مفعول.

را مالکیت

هرگاه حرف «را» معنای «داشتن / نداشتن»، «تعلق داشتن» و مفاهیم دیگری مانند این‌ها را بدهد، «را» مالکیت است. مانند مثال زیر که در مصرع اول آن، را مالکیت وجود دارد.

نکته: «را» موجود در مصرع دوم این بیت، از نوع مفعولی است و ضمیر «ما» نیز، مفعول جمله است.

را فک اضافه

را فک اضافه، ساختار ترکیب‌های اضافی را می‌شکند و به جای کسره‌ی میان مضاف و مضاف‌الیه، در جمله می‌آید. مانند بیت زیر که در آن، «را» فک اضافه وجود دارد.

مفعول با نشانه «ی» نکره

اگر مفعول نکره باشد، را مفعولی نمی‌گیرد بلکه «ی» نکره به آن اضافه می‌شود. برای مثال در جمله «چیزی خوردم.» کلمه «چیز» مفعول است و «ی» نکره گرفته است. در کادر زیر نمونه‌ای از مفعول همراه با «ی نکره» در شعر را آورده‌ایم.

نکته: واژه «نور» در گروه اسمی «شاخه نوری»، مضاف‌الیه کلمه «شاخه» است و به همین دلیل، «ی» نکره به جای اضافه‌شدن به «شاخه» به مضاف‌الیه آن اضافه شده است.

مفعول با نشانه «را» و «ی»

مفعول در برخی از جمله‌ها هم نشانه «را» و هم نشانه «ی» نکره را می‌پذیرد. برای مثال در جمله‌ «بچه‌ای را در خیابان دیدم.»، مفعول (بچه) هم «ی» نکره و هم «را» مفعولی را پذیرفته است. در کادر زیر نیز نمونه‌ای از این نوع مفعول را در شعر فارسی آورده‌ایم.

نکته: واژه «جمشیدیان» در بیت بالا، متمم اسم برای مفعول «کودک» است.

مفعول بی نشانه

ممکن است مفعول بدون هیچ‌کدام از نشانه‌های «را» و «ی» نکره در جمله بیاید.

نکته: اگر فعل جمله موجود در جدول بالا را، فعل مرکب «خواب می‌دید» بدانیم، مفعول جمله، «سطوح جاودان» خواهد بود.

تمرین نحوه تشخیص مفعول در شعر

حال که نحوه تشخیص مفعول در شعر را یاد گرفتیم می‌توانید تمرین زیر را انجام دهید. برای انجام این تمرین، گزینه درست مورد نظر خود در هر سؤال را انتخاب کنید. سپس گزینه «مشاهده جواب» را بزنید تا پاسخ درست آن سؤال را مشاهده کنید. برخی از پرسش‌ها دارای توضیحاتی هستند که بعد از انجام این مراحل می‌توانید آن‌ها را مطالعه کنید. با انتخاب هر پاسخ درست، یک امتیاز می‌گیرید و امتیاز نهایی خود را در پایان تمرین یعنی بعد از پاسخ دادن به همه سؤال‌ها، خواهید دید.

جدول خلاصه نکات تشخیص مفعول در شعر

در این مطلب از مجله فرادرس، مراحل نحوه تشخیص مفعول در شعر را با مثال یاد گرفتیم. همچنین با افعال خاص، افعال گذرا به مفعول، افعال مرکب و... نیز آشنا شدیم. علاوه بر این‌ها، نقش دستوری مفعول و نشانه‌های مختلف آن را توضیح دادیم و مفعول را در نمونه‌های زیادی از اشعار فارسی مشخص کردیم. در جدول زیر، خلاصه‌ای از مهم‌ترین نکات بیان‌شده در این مطلب را آورده‌ایم اما برای یادگیری کامل مبحث شناسایی مفعول، حتماً کل مطلب را مطالعه کنید.