چگونه مفعول را در جمله پیدا کنیم؟ – توضیح با مثال و تمرین

جدول مثال شناسایی مفعول

در جدول زیر، چند جمله نمونه دارای مفعول را آورده‌ایم و روش شناسایی مفعول را روی آن‌ها انجام داده‌ایم.

مثال	پیدا کردن مفعول	مفعول جمله
درست را بخوان.	چه‌چیزی را بخوان؟	درست (درست + -َ ت)
گلی چیدم.	چه‌چیزی را چیدم؟	گلی (گل + ی)
او مادر خود را در آغوش گرفت.	چه‌کسی را در آغوش گرفت؟	مادر خود
این فیلم‌ها را با دقت تماشا کن.	چه‌چیزی را تماشا کن؟	این فیلم‌ها
قرص خوردم.	چه‌چیزی را خوردم؟	قرص
«نشابوریان او را تهنیت کردند.» (بیهقی)	چه‌کسی را تهنیت کردند؟	او
«دعوتش را اجابت کردم و حاجتش برآوردم.» (سعدی)	چه‌چیزی را اجابت کردم؟ / چه‌چیزی را برآوردم؟	دعوتش / حاجتش
آتش رخسار گل، خرمن بلبل بسوخت چهره خندان شمع، آفت پروانه شد (حافظ)	چه‌چیزی را بسوخت؟	خرمن بلبل
غم زمانه خورم یا فراق یار کشم به طاقتی که ندارم، کدام بار کشم؟ (سعدی)	چه‌چیزی را خورم؟ / چه‌چیزی را کشم؟ چه چیزی را کشم؟	غم زمانه / فراق یار / کدام بار

نکته: همانطور که در جدول بالا مشاهده می‌کنید، برخی از مفعول‌ها، وابسته‌هایی چون انواع صفت و مضاف‌الیه گرفته‌اند. برای مثال، مفعول جمله پنجم از جدول بالا، گروه اسمی «این فیلم‌ها» است که هم صفت اشاره (این) و هم «ها» نشانه جمع گرفته است. پس مفعول‌ها مانند هر اسم دیگری می‌توانند وابسته‌های پیشینی و پسینی اسم را بپذیرند.

مفعول چیست‌؟ | مفعول در زبان فارسی — به زبان ساده

فیلم آموزش فعل در فارسی – به زبان ساده (رایگان) در فرادرس

تا اینجا یاد گرفتیم چگونه مفعول را در جمله پیدا کنیم اما در ادامه، نقش مفعول در جمله و مراحل شناسایی مفعول را توضیح می‌دهیم.

مردی در حال تفکر-چگونه مفعول را در جمله پیدا کنیم

نقش مفعول در جمله

نقش مفعولی یکی از نقش‌های دستوری مهم زبان فارسی است که در جمله‌های دارای افعال گذرا به مفعول وجود دارد. افعال گذرا به مفعول، برای کامل شدن معنای خود، به اسم یا گروهی اسمی نیاز دارند که فعل جمله بر روی آن واقع شود. برای مثال، عمل «خواندن» همیشه باید روی یک مفعول انجام شود. یعنی همیشه باید چیزی وجود داشته باشد که عمل خواندن روی آن انجام شود و خوانده شود. البته ممکن است مفعول به قرینه لفظی یا معنوی از جمله‌ها حذف شود و نبود آن در جمله، اختلالی در معنای جمله ایجاد نکند. در ادامه چند جمله دارای مفعول را تجزیه می‌کنیم تا با ساختار این جمله‌ها بهتر آشنا شوید.

جدول تجزیه جمله دارای مفعول

در جدول زیر، چند جمله را تجزیه کرده‌ایم تا نقش دستوری مفعول را بهتر یاد بگیرید.

جمله	تجزیه جمله
او پدرش را بوسید.	او (فاعل) + پدرش (مفعول) + بوسید (فعل گذرا به مفعول)
من نکته‌ها را بیان کردم.	من (فاعل) + نکته‌ها (مفعول) + بیان کردم (فعل مرکب گذرای به مفعول)
سارا و مریم کتاب هایشان را اهدا کردند.	سارا و مریم (فاعل) + کتاب‌هایشان (مفعول) + اهدا کردند (فعل)
من نمی‌شنوم.	من (فاعل) + (چیزی (مفعول محذوف)) + نمی‌شنوم (فعل)

با چه مراحلی مفعول را در جمله پیدا کنیم؟

برای پیدا کردن مفعول در جمله‌های مختلف، کافی است مراحل جدول پایین را طی کنید. با انجام این مراحل می‌توانید هر مفعولی را در هر جمله‌ای پیدا کنید. برای بهتر درک کردن این مراحل، آن‌ها را برای یک مثال نیز انجام داده‌ایم.

پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری فعل‌های گذرا به مفعول، از فیلم آموزش رایگان فعل در فارسی فرادرس که لینک آن را در کادر زیر آورده‌ایم، استفاده کنید.

فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هفتم در فرادرس

پرده شرم است مانع در میان ما و دوست
شمع را فانوس از پروانه می‌سازد جدا
(صائب تبریزی)

مراحل شناسایی مفعول در جمله	مثال
۱. نوشتن جمله مطابق با دستور زبان معیار فارسی (شیوه غیربلاغی)	فانوس، شمع را از پروانه جدا می‌سازد.
۲. شناسایی فعل جمله	می‌سازد.
۳. اطمینان از گذرا به مفعول بودن فعل جمله	این فعل، برای کامل شدن معنای خود به مفعول نیاز دارد.
۴. قرار دادن سؤال «چه‌کسی را؟ / چه‌چیزی را؟» قبل از فعل جمله	چه‌چیزی را می‌سازد؟
۵. پیدا کردن پاسخ سؤال «چه‌کسی / چه چیزی را + فعل + ؟» در جمله	شمع را می‌سازد.
۶. پاسخ سؤال، مفعول جمله است.	«شمع» مفعول جمله است.

یادگیری پیدا کردن مفعول در جمله با فرادرس

تا اینجا یاد گرفتیم که چگونه مفعول را در جمله پیدا کنیم و در ادامه با روش‌های دیگری برای شناسایی مفعول نیز آشنا می‌شویم. مفعول، یکی از مهم‌ترین نقش‌های دستوری در زبان و ادبیات فارسی است که ممکن است با نقش‌های دیگری چون نقش فاعلی، نقش متممی و... اشتباه گرفته شود. همچنین پیدا کردن مفعول در اشعار و متون ادبی کهن که به شیوه بلاغی نوشته شده‌اند، کمی مشکل است. زیرا ساختار جملات بلاغی با ساختار معیار زبان فارسی متفاوت است. پس یادگیری درست روش‌های شناسایی مفعول در جمله، اهمیت زیادی دارد و به همین دلیل در این بخش، برخی از فیلم‌های آموزشی فرادرس را آورده‌ایم که در یادگیری این مبحث کمک‌کننده هستند.

همچنین برای یادگیری کامل مباحث ادبیات فارسی در دوره متوسطه، می‌توانید از مجموعه آموزش زیر استفاده کنید.

مجموعه فیلم‌های آموزش ادبیات فارسی و نگارش دوره متوسطه فرادرس

نشانه های مفعول در فارسی

تا اینجا یاد گرفتیم چگونه مفعول را در جمله پیدا کنیم اما یکی دیگر از راه‌های شناسایی مفعول در جمله، شناخت نشانه های مفعول است. در زبان فارسی، اگر مفعول، شناسه باشد باید «را» مفعولی بگیرد و اگر نکره باشد، را مفعولی نمی‌پذیرد و در انتهای آن، «ی» نکره قرار می‌گیرد. گاهی نیز، یک مفعول هم «را» و هم «ی» نکره را می‌پذیرد. البته مفعول در همه جمله‌ها نشانه ندارد و ممکن است مفعول یک جمله، هیچ‌کدام از دو نشانه را نداشته باشد. به همین دلیل در بخش‌های قبلی مطلب گفتیم که بهترین روش شناسایی مفعول، قرار دادن پرسش «چه‌چیزی / چه‌کسی را؟» قبل از فعل جمله است. در این بخش، با هر دو نشانه مفعول آشنا می‌شویم تا راه پیدا کردن مفعول از طریق نشانه‌های آن را نیز یاد بگیریم.

پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری مفعول و نشانه های آن، فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هفتم فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.

جدول انواع مفعول از نظر نشانه

در جدول زیر، حالت‌های مختلفی که بین مفعول و نشانه‌های مفعول وجود دارد را با مثال آورده‌ایم.

انواع مفعول از نظر نشانه مفعول	مثال
همراه با «را» مفعولی	کتاب را خواندم.
همراه با «ی» نکره	کتابی خواندم.
همراه با «را» مفعولی و «ی» نکره	کتابی را خواندم.
بدون نشانه	کتاب خواندم.

نشانه مفعول چیست ؟ – توضیح کامل + مثال و تمرین

تا اینجا یاد گرفتیم چگونه مفعول را در جمله پیدا کنیم و نشانه‌های مفعول را نیز معرفی کردیم. در ادامه، با را مفعولی و دیگر انواع را در زبان فارسی آشنا می‌شویم.

مردی در حال خواندن کتاب - چگونه مفعول را در جمله پیدا کنیم — او کتاب را خواند. در اینجا مفعول، کتاب است.

«را» مفعولی

اگر مفعول جمله، شناس باشد باید بلافاصله بعد از آن، را مفعولی قرار بگیرد. برای مثال در جمله «من کتابی را که برایم آورده بودی، خواندم.»، را مفعولی بعد از اسم «کتاب» قرار گرفته پس این اسم، مفعول جمله است. اما نکته مهم درباره را مفعولی این است که در زبان فارسی انواع دیگری از حرف «را» وجود دارد که نشانه مفعولی نیستند. پس ممکن است دیگر انواع «را» با را مفعولی اشتباه گرفته شوند. به خصوص در اشعار و متون ادبی کهن که شیوه بیان آن‌ها بلاغی است. در این بخش، ابتدا نمونه‌هایی از تشخیص مفعول از طریق «را» مفعولی را بررسی می‌کنیم سپس با دیگر انواع «را» آشنا می‌شویم تا در شناخت را مفعولی دچار مشکل نشویم.

جدول شناسایی مفعول با را مفعولی

در جدول زیر، نمونه‌هایی از مفعول‌های دارای «را» مفعولی را آورده‌ایم.

مثال	مفعول
«شیخ خدمتکاری را بخواند.» (عطار)	خدمتکاری
مِی نوش به ماهتاب ای ماه که ماه بسیار بتابد و نیابد ما را (خیام)	ما
من موی خویش را نه از آن می‌کنم سیاه تا باز نوجوان شوم و نو کنم گناه (رودکی)	موی خویش
سِیِم روز خوان را به مرغ و بره بیاراستش گونه‌گون یکسره (فردوسی)	خوان
ساقیا مِی ده که جز می نشکند پرهیز را تا زمانی کم کنم این زهد رنگ‌آمیز را (سنایی)	می / پرهیز / این زهد رنگ‌آمیز

را مفعولی چیست؟ – قواعد و نحوه تشخیص به زبان ساده

کاشی شکسته ایرانی-چگونه مفعول را در جمله پیدا کنیم

جدول مقایسه را مفعولی با دیگر انواع را

در جدول زیر، مثال‌هایی از را مفعولی و دیگر انواع «را» در کنار هم وجود دارند و می‌توانید آن‌ها را با هم مقایسه کنید. در ادامه، هرکدام از موراد جدول پایین را با مثال‌های بیشتری توضیح می‌دهیم.

انواع را	مثال
را مفعولی	هرکه را عشق تو سرگردان کرد هرگزش چاره آن نتوان کرد (عطار)
را مالکیت	عشق حیّ است بی بقا و فنا عاشقان را از او شکایت نیست (سنایی)
را حرف اضافه	«حاجب علی وی را دستوری داد.» (بیهقی)
را فک اضافه	مرا دل پر از رای و دیدار توست دو کشور پر از رنج و آزار توست (فردوسی)

در مطلب زیر از مجله فرادرس، انواع را در ادبیات فارسی را با مثال‌های متنوعی بررسی کرده‌ایم.

انواع را در فارسی — ادبیات به زبان ساده + مثال و تمرین

را مالکیت

هرگاه «را» در جمله‌ای معنای «داشتن»، «از آنِ چیزی بودن» و هر مفهومی شبیه این‌ها داشته باشد، را مالکیت است. در ادامه، نمونه‌هایی از «را» مالکیت را بررسی می‌کنیم تا تفاوت را نشانه مفعول و را مالکیت را بهتر درک کنید.

مثال ۱

در بیت زیر، معنای مصرع اول چنین است: «هرکه ذره‌ای از این سوز دارد.» پس نوع «را» در این بیت از نوع مالکیت است.

هرکه را ذره‌ای از این سوز است
دی و فرداش نقد امروز است
(عطار)

مثال ۲

در بیت زیر نیز معنای جمله «ما را با تو روی جنگ نیست.»، این است که «ما با تو جنگ نداریم.» پس «را» موجود در این جمله، را مالکیت است.

هرچه خواهی کن که ما را با تو روی جنگ نیست
پنجه بر زورآوران انداختن، فرهنگ نیست
(سعدی)

را مالکیت چیست؟‌ – به زبان ساده با مثال و تمرین

فیلم آموزش مضاف و مضاف الیه در فارسی – به زبان ساده (رایگان) در فرادرس

را حرف اضافه

اگر حرف «را» در جمله‌ای به معنای یکی از حروف اضافه مانند «به، از، تا، در، برای، بر و...» به کار رفته باشد، را حرف اضافه است و نباید آن را با «را» مفعولی اشتباه بگیریم. در ادامه، نمونه‌هایی از را حرف اضافه را در ادبیات فارسی بررسی می‌کنیم تا تفاوت آن با «را» مفعولی را بیشتر درک کنید.

مثال ۱

معنای جمله زیر درصورتی درست خواهد بود که به جای حرف «را»، حرف اضافه «به» قرار بدهیم و این چنین شود: «به او ابوالقاسم رازی گفتندی.» پس نوع را موجود در این جمله، را حرف اضافه است.

«و مردی بود به نشابور که وی را ابوالقاسم رازی گفتندی.» (بیهقی)

مثال ۲

برای تبدیل جمله زیر از شیوه بلاغی به شیوه عادی، باید به جای حرف «را» در جمله زیر، حرف اضافه «از» قرار بدهیم. یعنی جمله ما تبدیل به «از یکی از حکما شنیدم.» می‌شود و نوع را آن، را حرف اضافه است.

«یکی را از حکما شنیدم که می‌گفت: «هرگز کسی به جهل خویش اقرار نکرده است.»» (سعدی)

را فک اضافه

در متون و اشعار کهن، گاهی از حرف «را» به‌جای کسره بین مضاف و مضاف‌الیه استفاده می‌شده است. را فک اضافه با شکستن ساختار ترکیب‌های اضافی، کسره را حذف می‌کند و خودش در جمله قرار می‌گیرد. در ادامه، نمونه‌هایی از «را» فک اضافه را مشاهده می‌کنیم تا تفاوت آن را با «را» مفعولی بهتر درک کنید.

پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری مضاف و مضاف‌الیه و ترکیب‌های اضافی، فیلم آموزش رایگان مضاف و مضاف الیه فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.

مثال ۱

همانطور که در جدول زیر مشاهده می‌کنید، وقتی مصرع اول بیت زیر را به شیوه عادی بنویسیم، «را» از جمله حذف می‌شود و ترکیب اضافی «دل من (دل «مضاف» + -ِ + من «مضاف الیه»)» ساخته می‌شود.

مثال	شیوه غیربلاغی
گر سیر نشد تو را دل از ما یک لحظه مباش غافل از ما (عطار)	گر دل تو از ما سیر نشد.

مثال ۲

برای نوشتن بیت زیر به شیوه غیربلاغی باید «را» از جمله حذف شود و عبارت «مرا دل» را به ترکیب اضافی «دل من» تبدیل کنیم.

مثال	شیوه غیربلاغی
مرا دل سراسر پر از مهر توست همه توشه جانم از چهر توست (فردوسی)	دل من سراسر پر از مهر تو است.

مضاف و مضاف الیه چیست؟ — به زبان ساده