فرادرسقواعد عربی دهم تجربی و ریاضی درس به درس و خلاصه
در میان درس‌هایی که به دانش‌آموزان مقطع دهم رشته تجربی و همین‌طور به دانش‌آموزان رشته ریاضی و فیزیک تدریس میشود، عربی دهم جایگاه ویژه‌ای دارد. این درس شامل نکته‌های مهمی است که آشنایی با آنها برای یادگیری درس عربی در مقاطع بالاتر ضرورت دارد. در این مطلب از مجله فرادرس، قواعد کتاب عربی دهم تجربی و ریاضی را با مثال‌های متنوع و تمرین‌های متعدد آموزش میدهیم.
از میان موضوعات اصلی این مطلب می‌توان به مباحثی مانند انواع جمله، صرف فعل مجهول، اعداد عربی و... اشاره کرد. برخی از این مباحث با قواعد عربی دهم انسانی مشترک‌اند. در پایان مطلب حاضر، برای یادگیری بهتر مباحث، آزمونی را به صورت چهارگزینه‌ای به مخاطبان و دانش‌آموزان ارائه می‌کنیم.
قواعد عربی دهم تجربی و ریاضی درس اول
در اولین درس از قواعد عربی دهم تجربی و قواعد عربی دهم ریاضی، هیچ‌کدام از قواعد عربی آموزش داده نمی‌شوند. در این درس، صرفاً تمرین‌هایی ارائه شده‌اند که انتظار می‌رود دانش‌آموزان براساس دانسته‌های خود درمورد قواعد عربی هفتم، قواعد عربی هشتم و همچنین قواعد عربی نهم، به آنها پاسخ بدهند.
برای مرور این نکته‌ها می‌توانید به فیلم آموزش زبان قرآن ۱ پایه دهم فرادرس نیز مراجعه کنید. لینک این فیلم آموزشی را در ادامه ارائه کردهایم.
در این بخش، نکته‌هایی را که لازم است برای پاسخگویی به تمرین‌های این درس بدانید، به صورت خلاصه و فشرده در اختیارتان قرار میدهیم. این نکته‌ها عبارت‌اند از:
- انواع فعل‌های عربی (روش صرف فعل‌های امر، نهی، ماضی منفی و...)
- انواع اسمهای عربی (اسمهای مفرد، مثنی و جمع)
- ریشه و وزن کلمه‌ها در زبان عربی
- نحوه ساعت‌خوانی در زبان عربی
در ادامه، هر کدام از این موارد را به‌طور کامل آموزش میدهیم.
انواع فعل های عربی
در زبان عربی، فعل‌های مختلفی به کار می‌روند. در ادامه، برخی از از انواع فعل‌های عربی و همین‌طور ساختار آنها را با یکدیگر مرور می‌کنیم.
نکته: از حرف «لا» هم برای ساخت فعل مضارع منفی و هم در ساخت فعل نهی استفاده میشود.
انواع اسم های عربی
در زبان عربی، انواع اسم‌ها از نظر جنسیت به دو دسته «مذکر» و «مؤنث» تقسیم میشوند. همچنین از نظر شمار و تعداد نیز در سه دسته «مفرد»، «مثنی» و «جمع» قرار می‌گیرند. در جدول زیر، انواع اسمهای عربی را همراه با مثال نشان داده‌ایم. همچنین علامت اسمهای مؤنث، مثنی و جمع را نیز با رنگ قرمز مشخص کردهایم.
| مفرد | مذکر | طالِب |
| مؤنث | طالِبة | |
| مثنی | مذکر | طالِبَانِ - طالِبَینِ |
| مؤنث | طالِبتَانِ - طالِبتَینِ | |
| جمع | جمع مذکر سالم | طالِبُونَ - طالِبِینَ |
| جمع مؤنث سالم | طالِبات | |
| جمع مکسر (مذکر و مؤنث) | طُلّاب |
در مورد انواع اسمهای عربی به نکته‌های زیر توجه کنید.
- برای اسمهای مثنی، علامت «ـَ انِ» در حالت مرفوعی و علامت «ـَ ینِ» در حالت منصوبی و مجروری به کار می‌روند.
- برای اسمهای جمع مذکر سالم، علامت «ـُ ونَ» در حالت مرفوعی و علامت «ـِ ینَ» در حالت منصوبی استفاده میشود.
- اسمهای جمع مکسر علامت به‌خصوصی ندارند. هنگام تبدیل اسمهای مفرد به جمع مکسر، کل ساختار آنها تغییر می‌کند.
ریشه و وزن کلمه ها
بسیاری از کلمه‌های عربی دارای سه حرف اصلی و یک یا چند حرف زائد هستند. این حروف اصلی در کلمه‌هایی که هم‌خانواده هستند، یکسان‌اند. به‌طور مثال، کلمه‌های «شاکِر»، «شکور» و «مَشکور» همگی هم‌خانواده هستند و حروف اصلی آنها، یعنی «ش»، «ک» و «ر» مشترک است.
در زبان عربی برای نشان دادن حروف اصلی کلمه‌ها از سه حرف «ف»، «ع» و «ل» استفاده می‌کنند. از ترکیب حروف اصلی و حروف زائد، همچنین نحوه چینش آنها، وزن‌های مختلف ساخته میشوند. در واقع، با قرار گرفتن حروف اصلی در این وزن‌ها، بسیاری از کلمه‌های عربی ساخته میشوند.
مثلاً کلمه «شاکِر» بر وزن «فاعِل» ساخته شده است و کلمه «شَکور» نیز به وزن «فَعول» رفته است. در جدول زیر، مثال‌های بیشتری از کلمه‌های عربی و وزن آنها نشان داده شده است. حروف اصلی آنها نیز با رنگ قرمز آمده است.
| کلمه | وزن |
| جَبّار | فَعّال |
| مَحمود | مَفعول |
| راکَب | فاعِل |
توجه داشته باشید که در زبان عربی، از وزن‌های مختلف برای ساخت کلمه‌های مشتق استفاده میشود. برعکس، کلمه‌های جامد وزن خاصی ندارند.
ساعت خوانی در زبان عربی
برای نشان دادن ساعت در زبان عربی از اعداد ترتیبی استفاده میشود. ساعت‌خوانی و نشان دادن ساعت در این زبان، چهار حالت کلی دارد. این حالت‌ها را در ادامه توضیح داده‌ایم.
- ساعت کامل: در این حالت، ابتدا عدد مربوط به آن ساعت و سپس کلمه «تَماماً» نوشته میشود: الْخامِسة تَماماً (ساعت پنج).
- یک ربع بعد از ساعت کامل: در این حالت، ابتدا عدد ترتیبی مربوط به آن ساعت، سپس حرف عطف «و» و در نهایت کلمه «الرُبع» اضافه میشود: الْخامِسة و الرُبع (پنج و ربع).
- نیم ساعت بعد از ساعت کامل: در چنین مواردی، ابتدا عدد ترتیبی مربوط به آن ساعت، سپس «و» و در نهایت، کلمه «النصف» نوشته میشود: الْخامِسة و النصف (پنج و نیم).
- یک ربع مانده به ساعت کامل: در این صورت، ابتدا عدد ترتیبی مربوط به آن ساعت، سپس حرف «إلّا» و در نهایت، کلمه «رُبعاً» نوشته میشود: الْخامِسة إلّا رُبعاً (یک ربع مانده به ساعت پنج).
از آنجایی که اعداد ترتیبی در نشان دادن ساعت‌ها اهمیت زیادی دارند، توصیه می‌کنیم برای یادگیری بهتر این مبحث از فیلم آموزش رایگان اعداد در عربی فرادرس نهایت استفاده را ببرید.
تمرین درس اول
کلمه‌های زیر را براساس وزن‌هایی که در پرانتز آمده است، صرف کنید.
رَجَعَ (مَفعول)
مَرجوع
رَهَبَ (فاعِل)
راهِب
خَبَزَ (فَعّال)
خَبّاز
ذَکَرَ (مَفعول)
مَذکور
رَحَلَ (فاعِل)
راحِل
قواعد عربی دهم تجربی و ریاضی درس دوم
درس دوم از قواعد عربی دهم تجربی و ریاضی به آموزش اعداد عربی اختصاص پیدا کرده است. در این بخش، نکته‌های مربوط به اعداد عربی را بررسی می‌کنیم.
اعداد عربی و قواعد مربوط به آنها در فیلم آموزش رایگان اعداد در عربی فرادرس تدریس شده‌اند. با کلیک روی لینک زیر به این فیلم آموزشی دسترسی خواهید داشت.
اعداد عربی به دو دسته زیر تقسیم میشوند.
- اعداد اصلی: برای شمارش از این اعداد استفاده می‌کنیم.
- اعداد ترتیبی: برای نشان دادن ترتیب یا برای ساعت‌خوانی از این اعداد استفاده میشود.
نکته: به کلمه‌ای که بعد از اعداد می‌آید و تعداد یا مقدار آن با استفاده از اعداد نشان داده میشود، «معدود» می‌گویند، مانند: ثَلاثَ وَرْدَة.
در ادامه، ابتدا اعداد اصلی و سپس اعداد ترتیبی عربی را مورد بررسی قرار میدهیم.
اعداد اصلی عربی
در جدول زیر، اعداد عربی اصلی و معادل فارسی آنها را از ۱ تا ۱۰۰ مشاهده می‌کنید.
| اعداد اصلی عربی | ||
| واحِد - واحِدة (۱) | أَحَدَ عَشَرَ - إحدی عَشرة (۱۱) | ثَلاثونَ (۳۰) |
| إثْنانِ - إثْنَتانِ (۲) | إِثْنا عَشَرَ - إثنتا عشرة (۱۲) | أَرْبَعونَ (۴۰) |
| ثَلاثَة - ثَلاثَ (۳) | ثَلاثَ عَشرة - ثَلاثَة عَشَرَ (۱۳) | خَمْسونَ (۵۰) |
| أَرْبَعَة - أَرْبَعَ (۴) | أَرْبَعْ عَشرة - أَرْبَعَة عَشَرَ (۱۴) | سِتّونَ (۶۰) |
| خَمْسَة - خَمْسَ (۵) | خَمْسَ عَشرة - خَمْسَة عَشَرَ (۱۵) | سَبْعونَ (۷۰) |
| سِتَّة - سِتَّ (۶) | سِتَّ عَشرة - سِتَّة عَشَرَ (۱۶) | ثَمانونَ (۸۰) |
| سَبْعَة - سَبْعَ (۷) | سَبْعَ عَشرة - سَبْعَة عَشَرَ (۱۷) | تِسْعونَ (۹۰) |
| ثَمانیَة - ثَماني (۸) | ثَماني عَشرة - ثَمانیَة عَشَرَ (۱۸) | مِئَة - مِائَة (۱۰۰) |
| تِسْعَة - تِسْعَ (۹) | تِسْعَ عَشرة - تِسْعَة عَشَرَ (۱۹) | |
| عَشَرَة - عَشَرَ (۱۰) | عِشْرونَ (۲۰) | |
با یادگیری نکته‌های زیر، اعداد اصلی، همین‌طور کاربرد آنها را بهتر می‌آموزید.
- به اعداد اصلی «واحِد - واحِدة (یک)» تا «عَشَرَة - عَشَرَ (ده)»، عدد مفرد گفته میشود.
- اعداد مفرد به لحاظ جنسیت (مذکر / مؤنث) برعکس معدود خودشان هستند. مثلاً در «أَربَعَةُ أقلامٍ»، عدد مؤنث است اما معدود آن (قلم) به صورت مذکر آمده است.
- معدود اعداد مفرد همواره به شکل جمع و مجرور (ـٍ) به کار می‌رود. این نوع از معدودها در واقع مضاف‌الیه هستند. مانند: خَمسَةُ مکاتبٍ.
- برخلاف سایر اعداد مفرد، معدود اعداد «واحِد - واحِدة» و «إثْنانِ - إثْنَتانِ» بعد از آنها و به‌عنوان موصوف این اعداد به کار می‌رود. مانند: نافِذَةٌ واحدةٌ - نافِذَتَانِ إِثْنَتَانِ.
- به اعداد «أَحَدَ عَشَرَ - إحدی عَشرة (یازده)» تا «تسع عَشرة - تِسْعَة عَشَرَ (نوزده)»، اعداد مرکب گفته میشود.
- معدود اعداد مرکب همواره به شکل مفرد و منصوب (ـً) می‌آید. مانند: إحدی عَشرة مَکتَباً.
- اعداد عِشْرونَ، ثَلاثونَ، أَرْبَعونَ و...، «عقود» نامیده میشوند.
- عقود در حالت مرفوعی با نشانه «ونَ» و در حالت منصوبی و مجروری با علامت «ینَ» ساخته میشوند.
- از ترکیب عقود با سایر عددها، «معطوف» ساخته میشود. مانند: سِتَّة و عِشْرونَ (بیست و شش)
- در معطوف، یکان قبل از دهگان قرار می‌گیرد. مثلاً در «سِتَّة و عِشْرونَ»، «سِتَّة» یکان است و «عِشْرونَ» به‌عنوان دهگان آمده است.
اعداد ترتیبی عربی
اعداد ترتیبی عربی را از یکم تا نوزدهم در جدول زیر ارائه کردهایم. همچنین معادل فارسی هر کدام را در پرانتز نشان داده‌ایم.
| اعداد ترتیبی | ||
| اَلْأَوََلُ (یکم) | اَلثّامِنُ (هشتم) | اَلْخامِسَ عَشَرَ - اَلْخامِسَة عَشرة (پانزدهم) |
| اَلثّاني (دوم) | اَلتّاسِعُ (نهم) | اَلسّادِسَ عَشَرَ - اَلسّادِسَة عَشرة (شانزدهم) |
| اَلثّالِثُ (سوم) | اَلْعاشِرُ (دهم) | اَلسّابِعَ عَشَرَ - اَلسّابِعَة عَشرة (هفدهم) |
| اَلرّابِعْ (چهارم) | اَلحاديَ عَشَرَ - الحادیة عَشَرة (یازدهم) | اَلثّامِنَ عَشَرَ - اَلثّامِنَة عَشرة (هجدهم) |
| اَلْخامِسُ (پنجم) | اَلثّانيَ عَشَرَ - اَلثّانیة عَشرة (دوازدهم) | اَلتّاسِعَ عَشَرَ - اَلتّاسِعَة عَشرة (نوزدهم) |
| اَلسّادِسُ (ششم) | اَلثّالِثَ عَشَرَ - اَلثّالِثَة عَشرة (سیزدهم) | |
| اَلسّابِعُ (هفتم) | اَلرّابِعَ عَشَرَ - اَلرّابِعَة عَشرة (چهاردهم) | |
برای اینکه کاربرد اعداد ترتیبی را بیشتر یاد بگیرید، لازم است به نکته‌های زیر توجه داشته باشید.
- تمامی اعداد ترتیبی بر وزن «فاعِل» هستند.
- به اعداد ترتیبی «اَلْأَوََلُ (یکم)» تا «اَلْعاشِرُ (دهم)» اعداد مفرد گفته میشود.
- به اعداد ترتیبی «اَلحاديَ عَشَرَ - الحادیة عَشَرة (یازدهم)» تا «اَلتّاسِعَ عَشَرَ - اَلتّاسِعَة عَشرة (نوزدهم)»، اعداد مرکب گفته میشود.
- عقود اعداد ترتیبی و عقود اعداد اصلی کاملاً یکسان هستند، مانند «عِشْرونَ» که هم عدد اصلی (بیست) و هم عدد ترتیبی (بیستم) است.
تمرین درس دوم
اعداد فارسی زیر را به زبان عربی بنویسید.
چهار
أَرْبَعَة - أَرْبَعَ
سوم
اَلثّالِثُ
بیست
عِشْرونَ
پنجاهم
خَمْسونَ
شانزده
سِتَّ عَشرة - سِتَّة عَشَرَ
یادگیری انواع اعداد عربی با فرادرس
در بخش قبلی، اعداد عربی اصلی و ترتیبی را مشخص کنیم و کاربرد معدود آنها را نیز توضیح دادیم. البته نکته‌های مربوط به اعداد و نحوه کاربرد آنها در جمله بیش از این‌هاست.
چنانچه بخواهید با سایر اعداد عربی نیز آشنا شوید و مثال‌های بیشتری را در مورد کاربرد آنها در جمله بیاموزید، مشاهده فیلم‌های آموزشی زیر را توصیه می‌کنیم.
- فیلم آموزش رایگان اعداد عربی پایه دهم فرادرس
- فیلم آموزش عربی پایه نهم فرادرس
- فیلم آموزش عربی زبان قرآن ۱ فرادرس
- فیلم آموزش صرف ۳ فرادرس
به دانش‌آموزانی که می‌خواهند علاوه‌بر اعداد، سایر کلمه‌های عربی، قواعد صرف و نحو، همچنین اصول ترجمه از زبان عربی را یاد بگیرند، پیشنهاد می‌کنیم به مجموعه فیلم‌های آموزشی زیر در فرادرس مراجعه کنند.
قواعد عربی دهم تجربی و ریاضی درس سوم
فعل‌های ثلاثی مزید و ثلاثی مجرد موضوع اصلی درس سوم قواعد عربی دهم تجربی و ریاضی به شمار می‌آیند. در این درس، همچنین به چهار مورد از اوزان فعل‌های ثلاثی مزید اشاره شده است. در بخش حاضر، این مباحث را به‌طور کامل آموزش میدهیم. البته در فیلم آموزش صرف ۱ فرادرس نیز نکته‌های مهمی در این مورد آموزش داده شده است.
برای دسترسی به این فیلم آموزشی، روی لینک زیر کلیک کنید.
بسیاری از فعل‌های عربی را می‌توان براساس تعداد حروفشان در صیغه «مفرد مذکر غائب» آنها، به دو دسته زیر تقسیم کرد.
- ثُلاثی مجرد: صیغه مفرد مذکر غائب آنها تنها سه حرف دارد. مانند: رَفَضَ، أَخَذَ، سَحَبَ و... .
- ثُلاثی مزید: صیغه مفرد مذکر غائب آنها علاوه‌بر سه حرف اصلی، یک یا چند حرف زائد نیز دارد. مانند: اِرْتَاحَ، اِمْتَنَعَ، اِبْتَعَدَ و... .
فعل‌های ثلاثی مزید ۸ وزن دارند و به هشت دسته تقسیم میشوند. به هر کدام از این دسته‌ها، «باب» گفته میشود. در این بخش، چهار مورد از باب‌های ثلاثی مزید را با مثال آموزش میدهیم. در جدول زیر، این باب‌های چهارگانه نشان داده شده‌اند و حروف اصلی آنها نیز به صورت پررنگ مشخص شده است. توجه داشته باشید که نام هر باب، مصدر همان باب است.
هر کدام از باب‌های ثلاثی مزید، معنای خاصی دارند. در ادامه، معنا و مفهوم هر باب را توضیح میدهیم.
- فعل‌های باب «إِسْتِفْعال» بر معنای «طلب انجام کار» دلالت می‌کنند. مانند: الإسْتِرْحَام (طلب رحم و بخشش کردن)
- فعل‌های باب «إنْفِعِال» نشان‌دهنده «مُطاوَعَه» یا «اثرپذیری» هستند. مانند: إِنجماد (منجمد شدن)
- فعل‌های باب «تَفَعُّل» بر مفهوم «مُطاوَعَه» یا «اثرپذیری» دلالت دارند. مانند: تَجَمُّل (زیبا شدن)
- فعل‌های باب «إِفْتِعَال» به معنای «مُطاوَعَه» و «اثرپذیری» هستند. مانند: الإِجْتِمَاع (جمع شدن)
تمرین درس سوم
باب هر کدام از مصدرهای ثلاثی مزید زیر را مشخص کنید.
استکبار
إِسْتِفْعال
التجاء
إِفْتِعَال
انقطاع
إنْفِعِال
تحمّل
تَفَعُّل
استرداد
إِسْتِفْعال
قواعد عربی دهم تجربی و ریاضی درس چهارم
در چهارمین درس از قواعد عربی دهم تجربی و قواعد عربی دهم ریاضی، چهار مورد دیگر از باب‌های ثلاثی مزید معرفی شده‌اند. این باب‌های چهارگانه را در بخش پیش رو با مثال آموزش میدهیم. در فیلم آموزش صرف ۱ فرادرس، نکته‌های مهمی در مورد فعل‌های ثلاثی مزید و وزن‌های آنها بیان شده است. با کلیک روی لینک زیر می‌توانید این فیلم آموزشی را تهیه و مشاهده کنید.
چهار مورد از پرکاربردترین باب‌های فعل‌های ثلاثی مزید را در جدول زیر مشاهده می‌کنید.
این باب‌ها هر کدام مفهوم و معنای خاصی دارند. در ادامه، معنای هر کدام از باب‌ها را با مثال بررسی می‌کنیم.
- فعل‌های باب «تَفاعُل» دارای معنای «همکاری و مشارکت» هستند. مانند: تَقَابُل (با یکدیگر روبه‌رو شدن)
- باب «تَفْعِیل» برای متعدی کردن فعل‌های لازم به کار می‌رود. مانند: كَمِلَ (کامل شد) ← كَمَّلَ (کامل کرد)
- فعل‌های باب مُفاعَلَة، معنای مفهوم «مشارکت و عمل دوطرفه» را در خود دارند. مانند: مُعَاوَضَةً (چیزی را با چیزی عوض کردن)
- باب «إِفْعال» نیز برای متعدی کردن فعل‌های لازم به کار می‌رود. مانند: عَلِمَ (فهمید) ← أَعْلَمَ (یاد داد)
تمرین درس چهارم
فعل‌های زیر را مطابق با مصدری که در پرانتز آمده است، صرف کنید.
کَتَبَ (مُفاعَلَة)
مُکاتَبَة
رَجَحَ (تَفْعیل)
تَرْجیح
ذَکَرَ (إفْعال)
إِذْکار
عَمِلَ (تَفاعُل)
تَعامُل
عَالَجَ (فِعال)
عِلاج
قواعد عربی دهم تجربی و ریاضی درس پنجم
موضوع اصلی درس پنجم از قواعد عربی دهم تجربی و ریاضی، انواع جمله‌های اسمیه و فعلیه و ساختار آن‌‌هاست. موضوعی که در این بخش، آن را به‌تفصیل بررسی می‌کنیم. جمله‌های عربی در یک تقسیم‌بندی کلی به دو دسته زیر تقسیم میشوند.
- جمله اسمیه: جمله‌های اسمیه با اسم یا انواع ضمیرها شروع میشوند و از دو بخش «مبتدا» و «خبر» تشکیل میشوند.
- جمله فعیله: جمله‌های فعلیه با فعل شروع میشوند و در ساختار آنها از «فعل»، «فاعل» و «مفعول» استفاده میشود.
هر کدام از این جمله‌ها و ساختار آنها را در ادامه با مثال توضیح میدهیم.
جمله اسمیه
ساختار جمله‌های اسمیه به صورت زیر نشان داده میشود.
مبتدا + خبر
مثال: الکتابُ مُفیدٌ (کتاب مفید است.)
برای اینکه ساختار جمله‌های اسمیه را بهتر درک کنید، لازم است به نکته‌های زیر هم توجه داشته باشید.
- مبتدا اسم یا ضمیری است که خبری در مورد آن بیان میشود.
- خبر نکته یا گزاره‌ای است که در مورد مبتدا بیان میشود.
- مبتدا معمولاً در ابتدای جمله اسمیه می‌آید.
- خبر معمولاً بعد از مبتدا قرار می‌گیرد اما ممکن است خبر قبل از مبتدا بیاید و در واقع خبر مقدم بر مبتدا قرار بگیرد.
- هم مبتدا و هم خبر معمولاً مرفوع هستند و در بسیاری از موارد با اعراب ضمه (ـُ یا ـٌ) نشان داده میشوند.
- مبتدا و خبر معادل «نهاد» و «گزاره» در زبان عربی هستند.
- در جمله‌های اسمیه، ممکن است از یک یا چند حرف جر و کلمه مجرور نیز استفاده شود.
در ادامه مثال‌هایی را از جمله‌های اسمیه بررسی می‌کنیم.
مثال اول برای جمله اسمیه
آیه زیر از نوع جمله‌های اسمیه است، زیرا با یک ضمیر شروع شده است. «هُوَ» مبتدا این جمله و «عَالِمُ» خبر آن به شمار می‌آید.
«هُوَ عَالِمُ الْغَيْبِ وَ الشَّهَادَةِ.» (حشر/۲۲)
او داننده غيب و آشكار است.
مثال دوم برای جمله اسمیه
آیه زیر نیز نوعی جمله اسمیه به شمار می‌آید. مبتدای آن، «هُوَ» و خبر آن نیز «الْعَزِيزُ» است.
«هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ» (حشر/۲۴)
او عزيز حكيم است.
جمله فعلیه
ساختار و فرمول ساخت جمله‌های فعلیه را در کادر زیر نشان داده‌ایم.
فعل + فاعل + مفعول
مثال: أَخَذَ الطالِبُ کتاباً (دانش‌آموز کتابی را گرفت.)
در مورد ساختار جمله‌های فعلیه لازم است به نکته‌های زیر هم توجه داشته باشید.
- فعل کلمه‌ای است که بر انجام کار یا داشتن حالتی خاص، در یکی از زمان‌های گذشته، حال و آینده دلالت دارد.
- فاعل کلمه‌ای است که بر انجام‌دهنده کار و یا دارنده حالتی خاص دلالت می‌کند.
- مفعول نیز کلمه‌ای است که معمولاً بعد از فاعل قرار می‌گیرد و فعل بر آن واقع میشود.
- فاعل اسم یا ضمیری است که معمولاً با اعراب ضمه (ـُ یا ـٌ) به کار می‌رود.
- مفعول نیز معمولاً اسم یا ضمیری است که به صورت منصوب (ـَ یا ـً) می‌آید.
- در جمله‌های فعلیه ممکن است از یک یا چند جار و مجرور نیز استفاده شود.
با توجه به مثال‌های زیر، جمله‌های فعلیه و کاربرد آنها را بهتر می‌آموزید.
مثال اول برای جمله فعلیه
جمله زیر با فعل «رَجَعَ» آغاز شده است. بنابراین نوعی جمله فعلیه به شمار می‌آید. «المُعَلِّمُ» نقش فاعل این جمله را به عهده دارد و به صورت مرفوع آمده است.
رَجَعَ المُعَلِّمُ.
معلم برگشت.
مثال دوم برای جمله فعلیه
مثال زیر از نوع جمله‌های فعلیه است، زیرا با فعل «تَطْبُخُ» آغاز شده است. فاعل این جمله، «الأمُّ» و مفعول آن نیز «الطعامَ» است. همان‌طور که مشاهده می‌کنید، فاعل به صورت مرفوع و مفعول به صورت منصوب آمده است.
تَطْبُخُ الأمُّ الطعامَ اللذيذَ.
مادر غذای خوشمزه می‌پزد.
تمرین درس پنجم
اسمیه یا فعلیه بودن جمله‌های زیر را مشخص کنید.
أَنْتُمْ عَابِدُونَ.
اسمیه
«يُخْرِجُ الْحَيَّ مِنَ الْمَيِّتِ وَ يُخْرِجُ الْمَيِّتَ مِنَ الْحَيِّ» (الروم/۱۹)
فعلیه
«لَا يُحِبُّ اللَّهُ الْجَهْرَ بِالسُّوءِ» (نساء/۱۴۸)
فعلیه
«هُوَ اللَّهُ الَّذِي لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ» (حشر/۲۲)
اسمیه
«وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا» (النور/۵۵)
فعلیه
جمله‌های اسمیه و فعلیه، همچنین ساختار آنها به‌طور کامل در مطلب زیر از مجله فرادرس آموزش داده شده‌اند.
قواعد عربی دهم تجربی و ریاضی درس ششم
فعل‌های معلوم و مجهول یکی از موضوعات اصلی قواعد عربی دهم تجربی و ریاضی هستند. این مبحث در درس ششم بررسی شده است.
در این بخش، فعل‌های معلوم و مجهول، همچنین روش صرف آنها را با مثال نشان میدهیم. البته قبل از آن لازم است فعل‌های معلوم و مجهول را معرفی کنیم. توضیح هر کدام از این فعل‌ها را در ادامه مطالعه می‌کنید.
- فعل معلوم: فاعل آن مشخص است و خود فعل به فاعل نسبت داده میشود.
- فعل مجهول: فاعل آن مشخص نیست و خود فعل به مفعول جمله (نایب فاعل) نسبت داده میشود.
فعل‌های مجهول با تغییر فعل‌های ماضی و مضارع معلوم ساخته میشوند. در بخشهای بعدی این مطلب، توضیح میدهیم که چگونه می‌توان فعل‌های معلوم ماضی و مضارع را به صورت مجهول درآورد.
مراحل ساخت فعل ماضی مجهول
مراحل ساخت فعل مجهول از فعل‌های ماضی معلوم عبارتند از:
- دومین حرف اصلی فعل ماضی، حرکت کسره (ـِ) می‌گیرد. (طَبَخَ ← طَبِخَ)
- تمامی حروف متحرک قبل از دومین حرف اصلی فعل نیز حرکت ضمه (ـُ) می‌گیرند. حروف متحرک، حرف‌هایی هستند که یکی از اعراب‌های «ـَ ، ـِ ، ـُ» را داشته باشند. (طَبِخَ ← طُبِخَ)
به‌عنوان مثال، در جدول زیر، صرف فعل ماضی «نَظَرَ» را به صورت مجهول نشان داده‌ایم.
| صیغه | فعل ماضی مجهول |
| مفرد مذکر غائب (هُوَ) | نُظِرَ (آن مرد دیده شد) |
| مفرد مؤنث غائب (هِي) | نُظِرَتْ (آن زن دیده شد) |
| مثنی مذکر غائب (هُمَا) | نُظِرَا (آن دو مرد دیده شدند) |
| مثنی مؤنث غائب (هُمَا) | نُظِرَتَا (آن دو زن دیده شدند) |
| جمع مذکر غائب (هُم) | نُظِرُوا (آن چند مرد دیده شدند) |
| جمع مؤنث غائب (هُنَّ) | نُظِرْنَ (آن چند زن دیده شدند) |
| مفرد مذکر مخاطب (أنتَ) | نُظِرْتَ (تو دیده شدی) |
| مفرد مؤنث مخاطب (أنتِ) | نُظِرْتِ (تو دیده شدی) |
| مثنی مذکر مخاطب (أنتُما) | نُظِرْتُمَا (شما دو مرد دیده شدید) |
| مثنی مؤنث مخاطب (أنتُما) | نُظِرْتُمَا (شما دو زن دیده شدید) |
| جمع مذکر مخاطب (أنتُم) | نُظِرْتُمْ (شما چند مرد دیده شدید) |
| جمع مؤنث مخاطب (أنتُنَّ) | نُظِرْتُنَّ (شما چند زن دیده شدید) |
| متکلم وحده (أنَا) | نُظِرْتُ (دیده شدم) |
| متکلم مع الغیر (نَحنُ) | نُظِرْنَا (دیده شدیم) |
مراحل ساخت فعل مضارع مجهول
مراحل ساخت فعل‌های مجهول از فعل‌های مضارع معلوم نیز شامل این مواردند:
- حرف مضارعه علامت ضمه (ـُ) می‌گیرد. (يَطْبُخُ ← يُطْبُخُ)
- دومین حرف اصلی فعل مضارع نیز اعراب فتحه (ـَ) می‌گیرد. (يُطْبُخُ ← يُطْبَخُ)
با توجه به جدول زیر، روش صرف فعل‌های مضارع مجهول را بهتر می‌آموزید. در این جدول، صرف فعل مضارع مجهول از مصدر «يَنْظُرَ» ارائه شده است.
| صیغه | فعل ماضی مجهول |
| مفرد مذکر غائب (هُوَ) | يُنْظَرُ (آن مرد دیده میشود) |
| مفرد مؤنث غائب (هِي) | تُنْظَرُ (آن زن دیده میشود) |
| مثنی مذکر غائب (هُمَا) | يُنْظَرَانِ (آن دو مرد دیده میشوند) |
| مثنی مؤنث غائب (هُمَا) | تُنْظَرَانِ (آن دو زن دیده میشوند) |
| جمع مذکر غائب (هُم) | يُنْظَرُونَ (آن چند مرد دیده میشوند) |
| جمع مؤنث غائب (هُنَّ) | يُنْظَرْنَ (آن چند زن دیده میشوند) |
| مفرد مذکر مخاطب (أنتَ) | تُنْظَرُ (تو دیده می‌شوی) |
| مفرد مؤنث مخاطب (أنتِ) | تُنْظَرِينَ (تو دیده می‌شوی) |
| مثنی مذکر مخاطب (أنتُما) | تُنْظَرَانِ (شما دو مرد دیده می‌شوید) |
| مثنی مؤنث مخاطب (أنتُما) | تُنْظَرَانِ (شما دو زن دیده می‌شوید) |
| جمع مذکر مخاطب (أنتُم) | تُنْظَرُونَ (شما چند مرد دیده می‌شوید) |
| جمع مؤنث مخاطب (أنتُنَّ) | تُنْظَرْنَ (شما چند زن دیده می‌شوید) |
| متکلم وحده (أنَا) | أُنْظَرُ (دیده می‌شوم) |
| متکلم مع الغیر (نَحنُ) | نُنْظَرُ (دیده می‌شویم) |
ساختار جمله‌های معلوم و مجهول
در بخشهای قبلی روش ساخت فعل‌های معلوم و مجهول را بررسی کردیم. در این بخش، جمله‌های معلوم و مجهول و ساختار آنها را تحلیل می‌کنیم. فعل جمله‌های مجهول، از نوع مجهول است و فاعل در آنها حضور ندارد. برعکس، در جمله‌های معلوم از فعل‌های معلوم استفاده میشود و فاعل آنها نیز در جمله قرار می‌گیرد. در مورد این نوع از جمله‌ها، لازم است به نکته‌های زیر توجه کنید.
- در جمله‌های معلوم، فاعل بعد از فعل می‌آید. مانند: خَلَقَ اللهُ السماواتِ.
- در جمله‌های مجهول، فعل حضور ندارد و مفعول به‌عنوان نايب فاعل، در جایگاه فاعل جمله قرار می‌گیرد. مانند: خُلِقَت السماواتُ.
- فاعل و نایب فاعل هر دو مرفوع هستند.
- برای ترجمه کردن فعل‌ها مجهول عربی به فارسی، از ساختار فعل‌های مجهول فارسی و فعل کمکی «شدن» استفاده می‌کنیم: خُلِقَ (خلق شد) - يُخْلَقُ (خلق میشود).
مراحل صرف فعل‌های مجهول در فیلم آموزش رایگان بررسی فعل مجهول در عربی پایه دهم فرادرس، به‌طور کامل آموزش داده شده است.
تمرین درس ششم
فعل‌های معلوم زیر را به صورت مجهول درآورید.
جَعَلَ
جُعِلَ
يَعْلَمُ
يُعْلَمُ
نَهَضَا
نُهِضَا
تَأْكُلَانِ
تُؤْكَلَانِ
اِسْتَخْرَجْنَ
اُسْتُخْرِجْنَ
آشنایی بیشتر با فعل های عربی
در بخش قبلی، به فعل‌های معلوم و مجهول اشاره کردیم و ساختار آنها را توضیح دادیم. البته فعل‌های عربی انواع مختلفی دارند و با توجه به معیارهای گوناگونی می‌توان آنها را دسته‌بندی کرد. فعل‌های لازم و متعدی، فعل‌های ثلاثی و رباعی و... حاصل این نوع از تقسیم‌بندی‌ها هستند.
به کمک فیلم‌های آموزشی زیر در فرادرس می‌توانید با انواع فعل‌های عربی و مشخصه‌های آنها بیشتر آشنا شوید.
- فیلم آموزش رایگان بررسی فعل مجهول در عربی پایه دهم فرادرس
- فیلم آموزش رایگان فعل مضارع عربی پایه هشتم فرادرس
- فیلم آموزش رایگان قواعد نهی در عربی پایه نهم فرادرس
- فیلم آموزش عربی پایه نهم فرادرس
همچنین با تهیه و مشاهده فیلم‌های آموزشی زیر در فرادرس می‌توانید، سایر قواعد زبان عربی را بیاموزید.
قواعد عربی دهم تجربی و ریاضی درس هفتم
حروف جرّ و نون وقایة مباحث اصلی درس هفتم قواعد عربی دهم تجربی و قواعد عربی دهم ریاضی را تشکیل می‌دهند. هر کدام از این موضوع‌ها را در این بخش با مثال توضیح میدهیم.
جارّ و مجرور
در زبان عربی، به حروفی مانند «إلیٰ، في، مِنْ، ل‍ـِ، عَلیٰ، حتیٰ، ب‍ـِ، ک‍ـَ، عَنْ و...»، حرف «جرّ یا جارّ» گفته میشود. این کلمه‌ها به‌خودی‌خود معنا ندارند و به‌تنهایی به کار نمی‌روند.
کلمه یا کلمه‌هایی که بعد از حروف جرّ می‌آیند و معنای آنها را کامل می‌کنند، «مجرور» نامیده میشوند. حرف آخر مجرور معمولاً با یکی از علامت‌های «ـِ»، «ـٍ»، «ـَ ینِ» یا «ـِ ینَ» می‌آید.
برخی از رایج‌ترین حروف جرّ عربی را به همراه معنای آنها در جدول زیر نشان داده‌ایم. در ضمن، مثالی برای هر کدام از آنها نیز ارائه کردهایم.
| حرف جرّ | مثال |
| إلیٰ (به، به سوی و تا) | «أَوْحَيْنَا إِلَى إِبْرَاهِيمَ وَ إِسْمَاعِيلَ» (نساء/۱۶۳): به ابراهيم و اسماعيل وحی کردیم) |
| مِنْ (از) | «إِنَّهُ كَانَ فَرِيقٌ مِنْ عِبَادِي» (المؤمنون/۱۰۹): گروهی از بندگان من بودند. |
| في (در) | «الَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ» (بقره/۲۶۲): کسانی که اموالشان را در راه خدا انفاق می‌کنند. |
| ب‍ـِ (در، به وسیله) | «فَآمِنُوا بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ» (نساء/۱۷۱): پس به خدا و پيامبرانش ايمان بياوريد. |
| عَلیٰ (روی، بر، به زیان) | «أَلَمْ تَرَ أَنَّا أَرْسَلْنَا الشَّيَاطِينَ عَلَىٰ الْكَافِرِينَ» (مریم/۸۳): آيا ندانستى كه ما شيطان‌ها را بر كافران گماشتهایم؟ |
| عَنْ (از، درباره) | «فَأَعْرِضْ عَنْ مَنْ تَوَلَّى عَنْ ذِكْرِنَا» (النجم/۲۷): پس از هر كس كه از ياد ما روى برتافته، روی برتاب. |
| ل‍ـِ (برای، داشتن، از آنِ، مالِ) | «وَ مَا أَرْسَلْنَاكَ إِلَّا رَحْمَةً لِلْعَالَمِينَ» (الأنبیاء/۱۰۷): و تو را جز رحمتى براى جهانيان نفرستاديم. |
| ک‍ـَ (مانند، مثل) | «لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْءٌ» (الشوریٰ/۱۱): هیچ‌چیزی مانند او نیست. |
حروف جرّ معادل همان حروف اضافه‌ای هستند که در زبان فارسی به کار می‌روند.
نون وقایة
هرگاه ضمیر متصل «ي» بعد از فعل یا حرف جرّ قرار بگیرد، بین این فعل یا حرف جرّ و ضمیر قبل از آن، «نون وِقایَة» می‌آید. برای اینکه با کاربرد این حرف بیشتر آشنا شوید، به مثال‌های زیر توجه کنید.
در کادر زیر، دو مورد از کاربردهای نون وقایة را مشاهده می‌کنید. در مثال دوم، «ن» انتهای حرف «عن» و «ن» وقایة در هم ادغام شده‌اند و در نتیجه، حرف «ن» با تشدید آمده است.
يَخْرُجُونَي: مرا خارج می‌کنند
عِنّي (عن + ن+ ی): از من
تمرین درس هفتم
حروف جرّ را در آیه‌های زیر مشخص کنید.
«فَاصْبِرْ عَلَىٰ مَا يَقُولُونَ» (طه/۱۳۰)
عَلَىٰ
«هُوَ الَّذِي جَعَلَكُمْ خَلَائِفَ فِي الْأَرْضِ» (فاطر/۳۹)
فِي
«مَثَلُ مَا يُنْفِقُونَ فِي هَذِهِ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا كَمَثَلِ رِيحٍ» (آل‌عمران/۱۱۷)
فِي - ک‍ـَ
وَ الْكَاظِمِينَ الْغَيْظَ وَ الْعَافِينَ عَنِ النَّاسِ (آل‌عمران/۱۳۴)
عَن
«يَا أَيُّهَا النَّاسُ أَنْتُمُ الْفُقَرَاءُ إِلَى اللَّهِ» (فاطر/۱۵)
إِلَىٰ
قواعد عربی دهم تجربی و ریاضی درس هشتم
در هشتمین درس از قواعد عربی دهم تجربی و قواعد عربی دهم ریاضی، اسمهای فاعل، مفعول و اسم مبالغه آموزش داده میشوند. این نوع از اسم‌ها را در همین بخش و به‌طور کامل توضیح میدهیم.
در بخشهای ابتدایی این مطلب، از وزن کلمه‌ها و نقش آنها در ساخت کلمه‌های عربی سخن گفتیم. توجه داشته باشید که هر کدام از وزن‌ها معنای خاصی دارند. در ادامه، به سه مورد از رایج‌ترین اسمهای عربی، وزن و همچنین معنای آنها اشاره می‌کنیم.
- اسم فاعل: به معنای انجام‌دهنده کار یا دارنده حالت است.
- اسم مفعول: به معنای «انجام‌شده» یا «پذیرنده حالت» است.
- اسم مبالغه: به معنای شدید بودن یک صفت یا بسیار انجام دادن یک کار است.
وزن و روش صرف هر کدام از این اسم‌ها را در ادامه این بخش توضیح میدهیم.
ساختار اسم فاعل
اسمهای فاعل به دو دسته تقسیم میشود. برخی از آنها با استفاده از فعل‌های ثلاثی مجرد ساخته میشوند و برخی دیگر بر پایه فعل‌های ثلاثی مزید به دست می‌آیند. اسمهای مفعول عربی در زبان فارسی معمولاً به صورت صفت فاعلی (بن مضارع + ا ، ان ، ـَ نده) ترجمه میشوند.
در ادامه، ابتدا گروه اول اسمهای فاعل و سپس گروه دوم را توضیح میدهیم.
ساخت اسم فاعل از فعل ثلاثی مجرد
برای ساخت اسم فاعل از فعل‌های ثلاثی مجرد، تنها لازم است سه حرف اصلی فعل را به وزن «فاعِل» ببرید. به عبارت دیگر، نخستین حرف اصلی فعل را به‌جای «ف»، دومین حرف را به‌جای «ع» و سومی را نیز به‌جای «ل» قرار دهید.
نمونه‌هایی از این نوع اسم‌ها را در جدول زیر نشان داده‌ایم. همچنین حروف اصلی آنها را به صورت پررنگ مشخص کردهایم.
| فعل ثلاثی مجرد | اسم فاعل |
| ضَحِکَ | ضاحِک (خندان) |
| نَجَحَ | ناجِح (برنده، موفق) |
| صَدَقَ | صادِق (راستگو) |
ساخت اسم فاعل از فعل ثلاثی مزید
برای ساخت اسم فاعل از فعل‌های ثلاثی مزید، لازم است مراحل زیر را انجام دهید:
- به دست آوردن اولین صیغه مضارع از فعل ثلاثی مزید ← يُشَاهد
- حذف حرف مضارعه فعل (ي‍ـ ، ت‍ـ ، أ ، ن‍ـ) ← شَاهد
- قرار دادن «مُ» (میم مضموم) به‌جای حرف مضارعه ← مُشَاهد
- قرار دادن علامت کسره (ـِ) زیر دومین حرف اصلی فعل ← مُشَاهِد
در جدول زیر، ساختار اسم فاعل تمامی باب‌های ثلاثی مزید همراه با مثال ارائه شده است.
| نام باب (مثال) | فعل مضارع (مثال) | اسم فاعل (مثال) |
| إِسْتِفْعال (إِسْتِخْدَام) | یَسْتَفْعِلُ (يَسْتَخْدِمُ) | مُسْتَفْعِل (مُسْتَخْدِم) |
| إنْفِعِال (إنْفِصال) | یَنْفَعِلُ (يَنْفَصِلُ) | مُنْفَعِل (مُنْفَصِل) |
| تَفَعُّل (تَكَبُّر) | یَتَفَعَّلُ (يَتَكَبَّرُ) | مُتَفَعِّل (مُتَكَبِّر) |
| إِفْتِعَال (اِرْتِكَاب) | یَفْتَعِلُ (يَرْتَكِبُ) | مُفْتَعِل (مُرْتَكِب) |
| تَفاعُل (تَقَابُل) | یَتَفاعَلُ (يَتَقَابَلُ) | مُتَفاعِل (مُتَقَابِل) |
| تَفْعِیل (تَقدیم) | یُفَعِّلُ (يُقَدِّمُ) | مُفَعِّل (مُقَدِّم) |
| مُفاعَلَة (مُجَاهَدَة) | یُفاعِلُ (يُجَاهِدُ) | مُفاعِل (مُجَاهِد) |
| إِفْعال (إِمْساکْ) | یُفْعِلُ (يُمْسِکُ) | مُفْعِل (مُمْسِک) |
ساختار اسم مفعول
اسمهای مفعول نیز مانند اسمهای فاعل به دو روش ساخته میشوند. در روش اول، این اسم‌ها بر پایه فعل‌های ثلاثی مجرد به دست می‌آیند و در روش دوم، اسمهای مفعول بر مبنای فعل‌های ثلاثی مزید ساخته میشوند. در زبان فارسی برای ترجمه اسمهای مفعول عربی، معمولاً از ساختار صفت مفعولی (بن ماضی + ه + شد + ه) استفاده میشود.
در بخش بعدی این مطلب، هر دو روش را با مثال توضیح میدهیم.
ساخت اسم مفعول از فعل ثلاثی مجرد
برای ساخت اسم مفعول از فعل‌های ثلاثی مجرد باید سه حرف اصلی فعل را به وزن مفعول ببرید. در این حالت، اولین حرف اصلی فعل به‌جای «ف»، دومین حرف اصلی آن به‌جای «ع» و سومین حرف اصلی نیز به‌جای «ل» قرار می‌گیرد.
برای اینکه ساختار این اسم‌ها را بهتر یاد بگیرید، چند مثال از اسمهای مفعول را در جدول زیر نشان داده‌ایم. در عین حال، حروف اصلی آنها را نیز به صورت پررنگ مشخص کردهایم.
| فعل ثلاثی مجرد | اسم مفعول |
| نَصَرَ | مَنصور (یاری‌شده) |
| کَتَمَ | مَکتوم (پوشانده‌شده) |
| رَسِلَ | مَرسول (فرستاده‌شده) |
ساخت اسم مفعول از فعل ثلاثی مزید
چنانچه بخواهید از فعل‌های ثلاثی مزید، اسم مفعول بسازید باید مراحل زیر را انجام بدهید.
- پیدا کردن اولین صیغه مضارع باب ثلاثی مزید ← يُجَاهد
- حذف کردن حرف مضارعه (ي‍ـ ، ت‍ـ ، أ ، ن‍ـ) ← جَاهد
- قرار دادن «مُ» (میم مضموم) به‌جای حرف مضارعه ← مُجَاهد
- قرار دادن علامت فتحه (ـَ) روی دومین حرف اصلی فعل ← مُجَاهَد
نکته: هنگامی که بخواهیم از فعل‌های ثلاثی مزید اسم فاعل بسازیم، دومین حرف اصلی فعل مکسور (ـِ) میشود اما اگر بخواهیم از فعل‌های ثلاثی مزید، اسم مفعول بسازیم، دومین حرف اصلی فعل، فتحه (ـَ) می‌گیرد.
در جدول زیر، اسمهای مفعول تمامی باب‌های ثلاثی مزید را نشان داده‌ایم. همچنین مثالی برای هر کدام ارائه کردهایم.
| نام باب (مثال) | فعل مضارع (مثال) | اسم فاعل (مثال) |
| إِسْتِفْعال (إِسْتِخْدَام) | یَسْتَفْعِلُ (يَسْتَخْدِمُ) | مُسْتَفْعَل (مُسْتَخْدَم) |
| إنْفِعِال (إنْفِصال) | یَنْفَعِلُ (يَنْفَصِلُ) | مُنْفَعَل (مُنْفَصَل) |
| تَفَعُّل (تَكَبُّر) | یَتَفَعَّلُ (يَتَكَبَّرُ) | مُتَفَعَّل (مُتَكَبَّر) |
| إِفْتِعَال (اِرْتِكَاب) | یَفْتَعِلُ (يَرْتَكِبُ) | مُفْتَعَل (مُرْتَكَب) |
| تَفاعُل (تَقَابُل) | یَتَفاعَلُ (يَتَقَابَلُ) | مُتَفاعَل (مُتَقَابَل) |
| تَفْعِیل (تَقدیم) | یُفَعِّلُ (يُقَدِّمُ) | مُفَعَّل (مُقَدَّم) |
| مُفاعَلَة (مُجَاهَدَة) | یُفاعِلُ (يُجَاهِدُ) | مُفاعَل (مُجَاهَد) |
| إِفْعال (إِمْساکْ) | یُفْعِلُ (يُمْسِکُ) | مُفْعَل (مُمْسَک) |
ساختار اسم مبالغه
اسمهای مبالغه با دو وزن «فَعّال» و «فَعّالَة» ساخته میشوند. به عبارت دیگر، برای ساخت این اسم‌ها، اولین حرف اصلی باید به‌جای «ف»، دومین حرف اصلی به‌جای «ع» و سومین حرف اصلی نیز به‌جای «ل» قرار بگیرد.
مثال‌هایی از اسمهای مبالغه را در جدول زیر نشان داده‌ایم.
| حروف اصلی کلمه | اسم مبالغه بر وزن «فَعّال» | اسم مبالغه بر وزن «فَعّالَة» |
| جَبَرَ | جَبّار | جَبّارَة |
| عَلِمَ | عَلّام | عَلّامَة |
| حَلَفَ | حَلّاف | حَلّافَة |
برای یادگیری بهتر اسمهای مبالغه، به نکته‌های زیر دقت کنید.
- اگرچه انتهای کلمه «فعّالة» علامت «ة» آمده است اما این کلمه مؤنث نیست.
- برخی از اسمهای مبالغه بر انواع شغل‌ها دلالت دارند. مانند: خَبّاز (نانوا)، بَقّال، جَرّاح و... .
- برخی از اسمهای مبالغه به معنای اسم ابزار یا وسیله و دستگاه هستند. مانند: سیّارة (ماشین)، نظّارَة (عینک) و... .
تمرین درس هشتم
کلمه‌های زیر را مطابق با آنچه در پرانتز آمده است، صرف کنید.
عقل (اسم مفعول)
مَعقول
یُدَبّر (اسم فاعل)
مُدَبِّر
غفر (اسم مبالغه)
غَفّار
یَرتد (اسم مفعول)
مُرتَد
شکر (اسم مفعول)
مَشکور
سؤالات متداول
در بخشهای قبلی، تمامی قواعد عربی دهم تجربی و ریاضی را درس به درس آموزش دادیم و تمرین‌هایی را نیز برای آنها ارائه کردیم. در ادامه، به برخی از سؤالات متداول در مورد این قواعد اشاره کرده و به آنها پاسخ میدهیم.
برای مرور نکته‌های مربوط به قواعد عربی دهم تجربی و ریاضی می‌توانید از فیلم آموزش عربی زبان قرآن ۱ پایه دهم فرادرس کمک بگیرید. لینک این فیلم آموزشی را در ادامه ارائه کردهایم.
آیا تمامی فعل‌های عربی از نوع ثلاثی مجرد یا ثلاثی مزید هستند؟
خیر، برخی از فعل‌های عربی دارای چهار حرف اصلی هستند و به دو دسته رباعی مجرد و رباعی مزید تقسیم میشوند.
آیا اسمهای فاعل لزوماً در نقش فاعل جمله به کار می‌روند؟
خیر، اسمهای فاعل می‌توانند نقش‌های مختلفی، اعم از مبتدا، خبر، فاعل، مفعول و... را در جمله به عهده داشته باشند.
آیا اسمهای مفعول لزوماً در نقش مفعول جمله به کار می‌روند؟
خیر، اسمهای مفعول می‌توانند نقش‌های متنوعی، از جمله فاعل، مفعول، خبر، مبتدا و... را در جمله به عهده بگیرند.
تمرین قواعد عربی دهم تجربی و ریاضی
تا اینجا با همه قواعد عربی دهم تجربی و ریاضی آشنا شدید و مهم‌ترین نکته‌های آنها را یاد گرفتید. در ادامه، برای اینکه این نکته‌ها را بیشتر مرور کنید، آزمونی با ۲۰ سؤال چهارگزینه‌ای ارائه می‌کنیم.
برای پاسخگویی به این آزمون، ابتدا صورت هر سؤال را بادقت مطالعه کنید و سپس گزینه درست را علامت بزنید. برای اینکه گزینه درست را مشاهده کنید، لازم است روی گزینه «مشاهده جواب» که زیر هر سؤال قرار دارد، کلیک کنید. برای مشاهده پاسخ تشریحی هر سؤال نیز لازم است روی گزینه «شرح پاسخ» کلیک کنید.
بعد از پاسخگویی به همه سؤال‌ها، گزینه «دریافت نتیجه آزمون» نشان داده میشود. با کلیک روی آن می‌توانید تعداد امتیازهای دریافتی خود را در این آزمون مشاهده کنید.
۱- نوع فعل‌های زیر را مشخص کنید.
إسْمَعِي - ما سَمِعَا - لا تَسْمَعُوا
نهی - نفی - نهی
امر - نفی - نهی
امر - نهی - امر
امر - نهی - نفی
نوع سایر فعل‌ها را در ادامه توضیح داده‌ایم:
- فعل «إسْمَعِي» با همزه شروع شده و انتهای آن مجزوم است. بنابراین، نوعی فعل امر به شمار می‌آید.
- فعل «ما سَمِعَا» با استفاده از حرف نفی «ما» به صورت فعل ماضی منفی درآمده است.
- فعل «لا تَسْمَعُوا» با استفاده از حرف «لا» به صورت فعل نهی درآمده و انتهای آن نیز مجزوم شده است.
۲- در کدام گزینه، نوع اسم به‌درستی مشخص شده است؟
خادمون ← مثنی
خادمات ← جمع مکسر
خادمة ← مفرد مذکر
خادِمَینِ ← مثنی
نوع سایر اسم‌ها عبارتند از:
- خادمون ← جمع مذکر سالم
- خادمات ← جمع مؤنث سالم
- خادمة ← مفرد مؤنث
۳- کدام گزینه به صورت «یک ربع مانده به شش» ترجمه میشود؟
اَلسّادِسُ و الربعُ
اَلسّادِسُ و النصفُ
اَلسّادِسُ إلا رُبعاً
اَلسّادِسُ تماماً
معنای سایر گزینه‌ها عبارتند از:
- اَلسّادِسُ و الربعُ ← شش و ربع
- اَلسّادِسُ و النصفُ ← شش و نیم
- اَلسّادِسُ تماماً ← ساعت شش
۴- همه گزینه‌ها از نوع عدد ترتیبی هستند، به جز...
اَلثّاني
ثَلاثَة
اَلرّابِع
اَلْخامِس
توجه داشته باشید که اعداد ترتیبی معمولاً بر وزن «فاعِل» هستند. در میان گزینه‌های این سؤال، تنها گزینه دوم بر وزن فاعل نیست و عدد ترتیبی به شمار نمی‌آید.
۵- باب فعل‌های ثلاثی مزید زیر را مشخص کنید.
ارتجاع - انبساط - استدراک
افتعال - انفعال - استفعال
افعال - افتعال - استفعال
استفعال - افتعال - انفعال
انفعال - افتعال - افعال
در ادامه، حروف اصلی هر کدام از این مصدرها با رنگ قرمز مشخص شده است.
- ارتجاع (افتعال)
- انبساط (انفعال)
- استدراک (استفعال)
۶- کدامیک از باب‌های ثلاثی مزید بر معنای «مشارکت» دلالت دارند؟
انفعال
تفعیل
تفعّل
مفاعلة
فعل‌های باب مُفاعَلَة یا فِعال بر معنای مشارکت و عمل دوطرفه دلالت دارند.
۷- کدام آیه از نوع جمله‌های اسمیه است؟
«يُقَلِّبُ اللَّهُ اللَّيْلَ وَ النَّهَارَ» (نور/۴۴)
«اللَّهُ نُورُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ» (نور/۳۵)
«يَقُولُونَ آمَنَّا بِاللَّهِ وَ بِالرَّسُولِ» (نور/۴۷)
«قُلْ أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ» (نور/۵۴)
گفتیم که جمله‌های اسمیه با اسم یا ضمیر شروع میشوند. در میان گزینه‌های این سؤال، تنها گزینه سوم با اسم (الله) شروع شده است.
۸- کدام گزینه با ساختار «فعل + فاعل + مفعول» ساخته شده است؟
هُوَ یَقرَأُ.
هُوَ یَقرَأُ في الصَّفِ.
الطالبُ یَقرَأُ.
یَقرَأُ الطالبُ الکتابَ.
اجزای تشکیل‌دهنده گزینه چهارم شامل این مواردند:
- یَقرَأُ ← فعل
- الطالب ← فاعل
- الکتابَ ← مفعول
اجزای سایر گزینه‌ها نیز عبارتند از:
- گزینه اول ← مبتدا (هُوَ) + خبر (یَقرَأُ).
- گزینه دوم ← مبتدا (هُوَ) + خبر (یَقرَأُ) + جارّ و مجرور (في الصَّفِ).
- گزینه سوم ← مبتدا (الطالبُ) + خبر (یَقرَأُ).
۹- مبتدا و خبر را در جمله زیر مشخص کنید.
یأکلُ الطفلُ الطّعامَ و هُوَ مَسرورٌ.
مبتدا: الطفلُ
خبر: یأکلُ
مبتدا: الطّعامَ
خبر: الطفلُ
مبتدا: هُوَ
خبر: یأکلُ
مبتدا: هُوَ
خبر: مَسرورٌ
«هُوَ مَسرورٌ» نوعی جمله اسمیه است که در آن، «هُوَ» نقش مبتدا و «مَسرورٌ» نقش خبر را به عهده دارد.
۱۰- فعل‌های معلوم زیر را به صورت مجهول درآورید.
دَخَلَ - يَدْخُلُ
دَخَلَتْ - يُدْخُلُ
دُخِلَ - يُدْخَلُ
دُخِلَ - يَدْخُلْ
دَخَلَتَا - يَدْخُلَ
برای یادگیری بهتر ساختار فعل‌های مجهول، به نکته‌های زیر توجه کنید.
- در فعل‌های ماضی و مضارع مجهول، حرف اول همیشه با اعراب ضمّه می‌آید.
- در فعل‌های ماضی مجهول، دومین حرف اصلی مکسور است.
- در فعل‌های مضارع مجهول، دومین حرف اصلی مفتوح است.
با توجه به این نکته‌ها، فقط گزینه دوم درست است.
۱۱- کدام گزینه از نوع فعل‌های مجهول است؟
مَنَعُوا
تَمْنَعُونَ
تُمْنَعِينَ
مَنَعَتَا
اولین حرف فعل‌های مضارع مجهول با اعراب ضمه می‌آید. با توجه به همین نکته، تنها گزینه سوم درست است.
۱۲- کدام گزینه درمورد جمله‌های معلوم و مجهول نادرست است؟
در جمله‌های معلوم، فعل به مفعول نسبت داده میشود.
در جمله‌های مجهول، فاعل نامشخص است.
در جمله‌های معلوم از فاعل استفاده میشود.
در جمله‌های مجهول از نایب فاعل استفاده میشود.
در جمله‌های معلوم، فعل به فاعل نسبت داده میشود، نه مفعول.
۱۳- حرف جرّ را در جمله زیر مشخص کنید.
مَنْ یَجْتَهِدُ في طَریقِ العلمِ، یَنْجَحُ.
مَنْ
یَجْتَهِدُ
في
یَنْجَحُ
نوع سایر گزینه‌ها عبارتند از:
- مَنْ ← اسم شرط
- یَجْتَهِدُ ← فعل مضارع
- یَنْجَحُ ← فعل مضارع
۱۴- در کدام گزینه از «نون وقایة» استفاده شده است؟
إبْني
يَمْنَعْنَ
تُزَلْزِلُونَ
اِعْلَمْني
به ساختار گزینه‌های این سؤال توجه کنید:
- إبْني ← اسم (إبْن) + ضمیر (ي)
- يَمْنَعْنَ ← فعل مضارع است و «ن» در آن نقش ضمیر فاعلی را به عهده دارد.
- تُزَلْزِلُونَ ← فعل مضارع است و «ن» در آن، نشانه اعراب محسوب میشود.
- اِعْلَمْني ← فعل امر (اِعْلَمْ) + نون وقایعه (ن) + ضمیر (ي)
با توجه به نکته‌های بالا، تنها در گزینه چهارم از نون وقایعه استفاده شده است.
۱۵- همه گزینه‌ها اسم فاعل هستند، به‌جز...
مُسْتَخرَج
مًستَمسِک
مُمْتَحِن
مُرْتَکِب
در اسمهای فاعلی که بر اساس فعل‌های ثلاثی مزید ساخته شده باشند، دومین حرف اصلی کلمه مکسور است. در گزینه اول، دومین حرف اصلی کلمه به صورت مفتوح آمده است.
۱۶- در کدام گزینه، همه کلمه‌ها از نوع اسم مفعول هستند؟
مُنْفَعِل - مُحْتَمَل - مُجتَهِد
مُحاسَب - مُحْتَمَل - مُنَجَمَد
مُسْتَمِع - مًتَّهِم - مُقَدَّر
مُجاهِد - مُکْتَسِب - مُرْتَجِع
اسمهای مفعولی که بر اساس فعل‌های ثلاثی مزید ساخته شده باشند، دومین حرف اصلی آنها مفتوح است. تنها در گزینه دوم، چنین حالتی به چشم می‌خورد.
۱۷- کدام گزینه بر شدید بودن یک صفت یا ویژگی دلالت دارد؟
سَکّاک
مَفهوم
صابِر
مَجید
اسمهای مبالغه که بر وزن «فَعّال / فَعّالة» ساخته میشوند بر معنای شدید بودن یک صفت یا ویژگی دلالت دارند.
۱۸- در میان کلمه‌های زیر، اسمهای فاعل و مفعول را مشخص کنید.
مُمْتَنِع - خَبّاز - مَرجوع - ناسِخ - نَظیر - مْتَّهَم
اسم فاعل: مُمْتَنِع - ناسِخ
اسم مفعول: مَرجوع - مْتَّهَم
اسم فاعل: خَبّاز - ناسِخ
اسم مفعول: نَظیر - مَرجوع
اسم فاعل: نَظیر - خَبّاز
اسم مفعول:
اسم فاعل: مُمْتَنِع
اسم مفعول: مْتَّهَم
نوع کلمه‌های این سؤال در ادامه مشخص شده است.
- مُمْتَنِع: اسم فاعل
- خَبّاز: اسم مبالغه
- مَرجوع: اسم مفعول
- ناسِخ: اسم فاعل
- نَظیر: صفت مشبهه
- مْتَّهَم: اسم مفعول
۱۹- کدام گزینه در زبان فارسی با استفاده از فعل کمکی «شدن» ترجمه میشود؟
يُخْرِجَانِ
تُخْرِجَ
أُخْرِجُوا
تُخْرِجِي
فعل‌های مجهول عربی در زبان فارسی با استفاده از فعل کمکی «شدن» صرف میشوند. در میان گزینه‌های این سؤال، تنها گزینه سوم به صورت مجهول آمده است.
۲۰- کدامیک از اعداد زیر بعد از معدود خود قرار می‌گیرد؟
خَمْسَ عَشرة
تِسْعونَ
إثْنَتانِ
ثَماني
اعداد «واحِد - واحِدة» و «إثْنانِ - إثْنَتانِ» در زبان عربی، قبل از معدود خود قرار می‌گیرند.
جدول جمع بندی قواعد عربی دهم تجربی و ریاضی
در این مطلب از مجله فرادرس، قواعد عربی دهم تجربی و ریاضی را آموزش دادیم و نکته‌های کلیدی هر کدام را با مثال بررسی کردیم. همچنین تمرین‌ها و سؤالات چهارگزینه‌ای متعددی را برای یادگیری بهتر این نکته‌ها ارائه کردیم. در جدول زیر، مباحث اصلی هر درس را به صورت خلاصه نشان داده‌ایم.
| درس | موضوعات اصلی |
| درس اول | انواع اسم‌ها و فعل‌ها - وزن کلمه‌ها - ساعت‌خوانی |
| درس دوم | اعداد اصلی و ترتیبی |
| درس سوم | فعل‌های ثلاثی مجرد و مزید |
| درس چهارم | فعل‌های ثلاثی مزید |
| درس پنجم | جمله‌های اسمیه و فعلیه |
| درس ششم | فعل‌های معلوم و مجهول |
| درس هفتم | جارّ و مجرور - نون وقایة |
| درس هشتم | اسمهای فاعل، مفعول و مبالغه |
