فرادرسفعل امر در عربی چیست؟ — نحوه ساخت + مثال
در آموزش‌های پیشین مجله فرادرس، با فعل ماضی و فعل مضارع در عربی آشنا شدیم. همچنین، به معرفی صرف فعل در عربی پرداختیم. در این آموزش نحوه ساخت فعل امر در عربی را به زبان ساده و بهصورت گام به گام بیان میکنیم.
سخنی با دانش‌آموزان
همان‌طور که می‌دانید، در زبان عربی قواعد زیادی وجود دارد و گاهی ممکن است با مواردی مواجه شویم که متفاوت باشد از آنچه قبلاً به‌عنوان قواعد عربی فراگرفته‌ایم؛ برای فعل امر نیز چنین چیزی وجود دارد. در درس‌های عربی پایه‌های نهم و دهم قواعدی که برای فعل امر بیان می‌شود، مربوط به «امر مستقیم» و برای فعل‌های «صحیح سالم» است که قواعد سرراست‌تری دارند. منظورمان از فعل‌های صحیح سالم، فعل‌هایی مانند کَتَبَ، ذَهَبَ و امثال این‌هاست که البته در ادامه آموزش آنها را معرفی کرده‌ایم. ما در این آموزش، سعی کرده‌ایم قواعد ساخت امر را برای فعل‌های مختلف و فراتر از کتاب درسی بیان کنیم. از این رو، ابتدا انواع فعل‌های معتل و صحیح را معرفی کرده‌ایم تا دسته‌بندی و یادگیری آنها در ادامه آسان‌تر باشد.
در بند پیشین به فعل امر مستقیم اشاره کردیم. فعل‌های امری که در درس‌های عربی با آنها سر و کار داریم معمولاً از نوع مستقیم هستند و بسیار نادر است که با فعل امر غیرمستقیم مواجه شویم. به همین دلیل، منظورمان از آنچه به‌عنوان فعل امر می‌گوییم فعل امر مستقیم است. البته در انتهای این متن، نحوه ساخت فعل امر غیرمستقیم را به‌طور خلاصه شرح داده‌ایم. با توجه به آنچه گفتیم، اگر می‌خواهید به موضوعات کتاب درسی اکتفا کنید، می‌توانید به بخش روش ساخت امر فعل سالم این متن مراجعه کنید. البته پیشنهاد میکنیم بخش‌های دیگر را نیز مطالعه کنید تا فعل امر در عربی را به‌خوبی یاد بگیرید.
خصوصیات فعل در زبان عربی
در زبان عربی، فعل جنبه‌ها و ویژگی‌های مختلفی دارد که پیش از پرداختن به فعل‌های مختلف، از جمله فعل امر، بهتر است با آنها آشنا باشیم. در ادامه، این جنبه‌ها را شرح می‌دهیم.
شخص: شخص یکی از جنبه‌های فعل است که به سه دسته اول‌شخص، دوم‌شخص و سوم‌شخص تقسیم می‌شود. اول‌شخص به خود گوینده یا گویندگان مربوط است که در عربی به آن متکلم وحده برای مفرد و متکلم مع‌الغیر برای جمع می‌گویند. دوم‌شخص مربوط به فرد یا افراد مقابل است که در عربی به آن مخاطب می‌گویند. سوم‌شخص نیز به فرد یا افرادی اشاره دارد که حضور ندارد و در عربی به آن غایب گفته می‌شود.
بنابراین، ضمایر من و ما اول‌شخص هستند که در عربی به آنها، به‌ترتیب، متکلم وحده و متکلم مع‌الغیر می‌گویند. تو و شما ضمیرهای دوم‌شخص هستند که در عربی به آنها مخاطب می‌گویند. در نهایت، او و آنها ضمایر سوم‌شخص هستند که در عربی غایب نامیده می‌شوند.
جنس: اگر دقت کرده باشید، فعل‌ها در زبان‌هایی مانند فارسی و انگلیسی، برای فاعل‌های مذکر و مؤنث تفاوتی با هم ندارند. اما در برخی زبان‌ها، مانند زبان عربی، جنس فاعل در فعل نشان داده می‌شود و برای مذکر و مؤنث تفاوت دارد.
عدد: در عربی، برخلاف بسیاری از زبان‌ها که تنها برای مفرد و جمع بیان می‌شوند، عدد فعل بر سه قسم است: مفرد، مثنی و جمع. منظور از مفرد یک نفر، منظور از مثنی دو نفر و منظور از جمع سه نفر و بیشتر است.
با توجه به آنچه گفتیم، در عربی سه شخص، دو جنس و سه عدد وجود دارد. در نتیجه، تعداد هجده (۱۸ = ۳ × ۲ × ۳) صیغه وجود خواهد داشت. این صیغه‌ها عبارت‌اند از:
- اول‌شخصِ
- مذکرِ
- مفرد
- مثنی
- جمع
- مؤنثِ
- مفرد
- مثنی
- جمع
- مذکرِ
- دوم‌شخصِ
- مذکرِ
- مفرد
- مثنی
- جمع
- مؤنثِ
- مفرد
- مثنی
- جمع
- مذکرِ
- سوم‌شخصِ
- مذکرِ
- مفرد
- مثنی
- جمع
- مؤنثِ
- مفرد
- مثنی
- جمع
- مذکرِ
اما، همه صیغه‌ها برای اول‌شخص بیان نمی‌شوند (مثنی و جمع یکی هستند) و در واقع، جدول صرف فعل عربی از ۱۴ صیغه تشکیل شده است که در جدول زیر نشان داده شده است.
| اول‌شخص (متکلم) | مذکر و مؤنث | مفرد (وحده) | من |
| جمع (مع‌الغیر) | ما | ||
| دوم‌شخص (مخاطب) | مذکر | مفرد | تو (مرد) |
| مثنی | شما (دو مرد) | ||
| جمع | شما (چند مرد) | ||
| مؤنث | مفرد | تو (زن) | |
| مثنی | شما (دو زن) | ||
| جمع | شما (چند زن) | ||
| سوم‌شخص (غایب) | مذکر | مفرد | او (مرد) |
| مثنی | آنها (دو مرد) | ||
| جمع | آنها (چند مرد) | ||
| مؤنث | مفرد | او (زن) | |
| مثنی | آنها (دو زن) | ||
| جمع | آنها (چند زن) |
فعل امر چیست؟
فعل امر، همان‌گونه که از نامش پیداست، فعلی است که برای فرمان دادن انجام کاری یا پذیرفتن حالتی آن را به کار می‌بریم. فعل امر معمولاً برای دوم‌شخص مفرد و دوم‌شخص مثنی و دوم‌شخص جمع بیان می‌شود. مثلاً بخوان، ببرید، بیاور، بنویسید و… . البته برای اول‌شخص و سوم‌شخص نیز می‌توان این فعل را به کار برد که در ادامه به آن می‌پردازیم. دقت کنید که فعل امر در عربی را از روی فعل مضارع می‌سازیم.
فعل امر مستقیم و فعل امر غیرمستقیم در عربی
فعل امر در عربی به دو دسته مستقیم و غیرمستقیم تقسیم می‌شود. فعل امر مستقیم مربوط به دوم‌شخص است که رایج و پرکاربرد است. فعل امر غیرمستقیم نیز مربوط به اول‌شخص و سوم‌شخص است. در ادامه، تمرکز خود را بر روش ساخت فعل امر مستقیم قرار می‌دهیم و در انتهای متن به فعل امر غیرمستقیم نیز می‌پردازیم. قبل از آن بهتر است با فعل معتل و فعل صحیح آشنا شویم. دقت کنید که در مواردی که به نوع فعل امر اشاره نکرده‌ایم، منظور فعل امر مستقیم است.
فعل صحیح و فعل معتل در عربی
به فعلی که یکی از حروف اصلی آن حرف علّه (یکی از حروفِ و، الف، ی) باشد، «فعل مُعتَل» می‌گوییم. در مقابل، فعلی که ریشه‌اش حرف علّه نداشته باشد، «فعل صحیح» نام دارد.
فعل صحیح، خود به سه دسته تقسیم می‌شود:
- مهموز: یکی از حروف اصلی آن همزه است؛ مانند أخذَ، سألَ، قَرأ.
- مضاعف: ریشه‌اش دو حرف هم‌جنس دارد؛ مانند فکَّ، فرَّ، وسوَسَ، زَلزلَ.
- سالم: نه مهموز است، نه مضاعف و نه معتل؛ مانند کتبَ، نَصرَ.
فعل معتل نیز انواعی دارد:
- مثال: اولین حرف اصلی آن «ی» یا «و» است؛ مانند وَعَدَ، یَسَرَ.
- أجوف: دومین حرف اصلی آن عله است؛ مانند قوَلَ، فَوَز، سیَرَ، بَیعَ.
- ناقص: سومین حرف اصلی آن عله است؛ مانند دَعوَ، تلَوَ، هدَیَ، شَفیَ.
- لَفیف: دو حرف از حروف اصلی آن عله است:
- لفیف مفروق: اگر حرف اول و سوم عله باشند، لفیف مفروق نام دارد؛ مانند وَلی، وَقی
- لفیف مقرون: اگر حرف دوم و سوم عله باشند، لفیف مقرون است؛ مانند سَویَ، شَویَ
ساخت امر فعل صحیح
در این بخش، به نحوه ساخت امر فعل صحیح سالم، مهموز و مضاعف می‌پردازیم.
روش ساخت امر فعل سالم
همان‌طور که پیشتر گفتیم، فعل امر مستقیم برای دوم‌شخص بیان می‌شود و رایج‌ترین نوع فعل امر است. همچنین، بیان کردیم که فعل امر از فعل مضارع ساخته می‌شود. در این بخش می‌خواهیم ببینیم چگونه می‌توان فعل مضارع را به فعل امر تبدیل کرد. این کار را با یک مثال انجام می‌دهیم. در ادامه، برای سادگی و یادگیری راحت‌تر، شش صیغه دوم‌شخص یا همان مخاطب را به دو دسته مذکر و مؤنث جدا کرده‌ایم.
گام اول: نوشتن فعل مضارع
می‌خواهیم فعل امر مستقیم را برای «فَعَلَ» بنویسیم. ابتدا باید فعل مضارع را برای شش صیغه مخاطب بنویسیم.
صیغه‌های مضارع دوم‌شخص مذکر برای «فَعَلَ» در جدول زیر آورده شده‌اند.
| دوم‌شخص (مخاطب) مذکر | ||
| مفرد | مثنی | جمع |
| أنْتَ تَفْعَلُ | أنْتُما تَفْعَلانِ | أنْتُمْ تَفْعَلُوْنَ |
| تو (مرد) انجام می‌دهی | شما دو مرد انجام می‌دهید | شما چند مرد انجام می‌دهید |
صیغه‌های مضارع دوم‌شخص مؤنث نیز بهصورت زیر هستند.
| دوم‌شخص (مخاطب) مؤنث | ||
| مفرد | مثنی | جمع |
| أنْتِ تَفْعَلِيْنَ | أنْتُما تَفْعَلانِ | أنْتُنَّ تَفْعَلْنَ |
| تو (زن) انجام می‌دهی | شما دو زن انجام می‌دهید | شما چند زن انجام می‌دهید |
گام دوم: حذف «تَ» مضارع
همان‌طور که در جدول‌های زیر مشاهده می‌شود، در گام نخست، علامت زمان مضارعِ «تَ» را حذف میکنیم:
| دوم‌شخص (مخاطب) مذکر | ||
| مفرد | مثنی | جمع |
| فْعَلُ | فْعَلانِ | فْعَلُوْنَ |
| دوم‌شخص (مخاطب) مؤنث | ||
| مفرد | مثنی | جمع |
| فْعَلِيْنَ | فْعَلانِ | فْعَلْنَ |
گام سوم: اضافه کردن همزه وصل
در این مرحله، همزه (أ) را به جای «ت» قرار می‌دهیم. این همزه پیشوند را همزه وصل (هَمْزِةُ الْوَصْلِ) می‌گویند. اما حرکت همزه چگونه باید باشد؟ برای این کار، باید به حرکت حرف دوم فعل مضارع (بدون در نظر گرفتن ت) دقت کنیم؛ بنابراین، باید حرکت حرف دوم کلمه‌های جدول اخیر را ببینیم که «ت» آن را حذف کرده‌ایم. اگر حرکت حرف دوم فتحه (ــَـ) یا کسره (ــِـ) باشد، حرکت همزه کسره می‌شود (اِ). همچنین، اگر حرکت حرف دوم فعل مضارع ضمه باشد، حرکت همزه نیز ضمه است (اُ).
نکته: با توجه به آنچه برای گام سوم بیام کردیم، همزه ابتدای فعل امر هرگز فتحه نمی‌گیرد.
با توجه به آنچه گفتیم، جدول‌های زیر را خواهیم داشت. به حرکت همزه دقت کنید که کسره است؛ زیرا حرکت حرف دوم (عَ) فتحه است.
| دوم‌شخص (مخاطب) مذکر | ||
| مفرد | مثنی | جمع |
| اِفْعَلُ | اِفْعَلانِ | اِفْعَلُوْنَ |
| دوم‌شخص (مخاطب) مؤنث | ||
| مفرد | مثنی | جمع |
| اِفْعَلِيْنَ | اِفْعَلانِ | اِفْعَلْنَ |
گام چهارم: مجزوم کردن فعل
برای مجزوم کردن، کارهای زیر را انجام می‌دهیم:
- علامت حرف آخر فعل مفرد مذکر را ساکن میکنیم.
- تمام «ن»های انتهای فعل‌ها را (به‌جز جمع مؤنث) حذف میکنیم. بنابراین، در نهایت، فعل امر بهصورت جدول زیر خواهد بود.
| دوم‌شخص (مخاطب) مذکر | ||
| مفرد | مثنی | جمع |
| أنْتَ اِفْعَلْ | أنْتُما اِفْعَلا | أنْتُمْ اِفْعَلُوْا |
| تو (مرد) انجام بده | شما دو مرد انجام دهید | شما چند مرد انجام دهید |
| دوم‌شخص (مخاطب) مؤنث | ||
| مفرد | مثنی | جمع |
| أنْتِ اِفْعَلِيْ | أنْتُما اِفْعَلا | أنْتُنَّ اِفْعَلْنَ |
| تو (زن) انجام بده | شما دو زن انجام دهید | شما چند زن انجام دهید |
اکنون، چند مثال دیگر را بررسی میکنیم. در جدول زیر، صرف فعل امر مستقیم را برای فعل‌های «فَتَحَ» و «ضَرِبَ» و «نَصَرَ» بیان شده است. به علامت همزه دقت کنید.
| دوم‌شخص مفرد مذکر (أنتَ) | اِفْتَحْ | اِضْرِبْ | اُنْصُرْ |
| دوم‌شخص مثنی مذکر (أنْتُما) | اِفْتَحَا | اِضْرِبَا | اُنْصُرَا |
| دوم‌شخص جمع مذکر (أنْتُمْ) | اِفْتَحُوْا | اِضْرِبُوْا | اُنْصُرُوا |
| دوم‌شخص مفرد مؤنث (أنتِ) | اِفْتَحِيْ | اِضْرِبِيْ | اُنْصُرِيْ |
| دوم‌شخص مثنی مؤنث (أنْتُما) | اِفْتَحَا | اِضْرِبا | اُنْصُرَا |
| دوم‌شخص جمع مؤنث (أنْتُنَّ) | اِفْتَحْنَ | اِضْرِبْنَ | اُنْصُرْنَ |
بخش‌های زیر از قرآن، مثال‌هایی از کاربرد فعل امر را نشان می‌دهد:
- 〈وَ أَنِ اعْبُدُونِي هَـٰذَا صِرَاطٌ مُّسْتَقِيمٌ〉
- 〈ارْكُضْ بِرِجْلِكَ هَـٰذَا مُغْتَسَلٌ بَارِدٌ وَشَرَابٌ〉
- 〈وَقُلْنَا يَا آدَمُ اسْكُنْ أَنتَ وَزَوْجُكَ الْجَنَّةَ〉
روش ساخت امر فعل مهموز
ساخت امر فعل مهموز، تفاوت‌هایی با امر فعل سالم دارد که در این بخش به آنها می‌پردازیم.
فعل‌هایی که با همزه شروع می‌شوند
همان‌طور که دیدیم، برخی فعل‌ها صحیح و مهموز هستند، یعنی ریشه آنها دارای همزه است. حال اگر این همزه حرف ابتدای ریشه باشد، ساخت فعل امر کمی متفاوت‌تر از آنچه است که در بخش قبل بیان کردیم. برای فعل‌هایی که با همزه شروع می‌شوند نیز حرف «ت» ابتدای فعل مضارع را حذف میکنیم. نکته‌ای که در اینجا وجود دارد، نه‌تنها اینکه همزه وصل اضافه نمی‌کنیم، بلکه همزه ریشه فعل را نیز حذف میکنیم. بنابراین دقت کنید که حرف ابتدای فعل امر این نوع فعل‌ها با همزه آغاز نمی‌شود.
برای مثال می‌خواهیم صیغه‌های امر فعل «أَكَلَ» را بسازیم. جدول‌های زیر شش صیغه فعل امر مستقیم را نشان می‌دهند.
| دوم‌شخص (مخاطب) مذکر | ||
| مفرد | مثنی | جمع |
| أنْتَ كُلْ | أنْتُما كُلَا | أنْتُمْ كُلُوْا |
| تو (مرد) بخور | شما دو مرد بخورید | شما چند مرد بخورید |
| دوم‌شخص (مخاطب) مؤنث | ||
| مفرد | مثنی | جمع |
| أنْتِ كُلِيْ | أنْتُما كُلا | أنْتُنَّ كُلْنَ |
| تو (زن) بخور | شما دو زن بخورید | شما چند زن بخورید |
چند مثال از کاربرد فعل‌های مهموز با همزه ابتدای فعل که در قرآن به کار رفته، بهصورت زیر است:
- 〈فَكُلِي وَاشْرَبِي وَقَرِّي عَيْنًا〉
- 〈خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَكِّيهِم بِهَا وَصَلِّ عَلَيْهِمْ〉
- 〈وَكُلَا مِنْهَا رَغَدًا حَيْثُ شِئْتُمَا〉
اما برخی از افعالی که ابتدای آنها همزه است، از این الگو طبعیت نمی‌کنند و در حالت امری همزه وصل را به خود می‌گیرند.
مثلاً برای فعل «أَذِنَ» ساخت فعل امر بهصورت جدول زیر است.
| دوم‌شخص (مخاطب) مذکر | ||
| مفرد | مثنی | جمع |
| أنْتَ اِئْذَنْ | أنْتُما اِئْذَنَا | أنْتُمْ اِئْذَنُوْا |
| تو (مرد) اجازه بگیر | شما دو مرد اجازه بگیرید | شما چند مرد اجازه بگیرید |
| دوم‌شخص (مخاطب) مؤنث | ||
| مفرد | مثنی | جمع |
| أنْتِ اِئْذَنِي | أنْتُما اِئْذَنَا | أنْتُنَّ اِئْذَنَّ |
| تو (زن) اجازه بگیر | شما دو زن اجازه بگیرید | شما چند زن اجازه بگیرید |
فعل‌هایی که حرف دوم ریشه آنها همزه است
برای فعل‌های مهموز که حرف دوم ریشه آنها همزه است، مانند فعل‌های سالم عمل میکنیم. البته، می‌توانیم آنها را بدون همزه وصل نیز امری کنیم.
برای مثال، صیغه‌های فعل امر «سَأَلَ» در دو جدول زیر آورده شده است. همان‌طور که در جدول‌های زیر نشان داده شده است، الگوی فعل امر «سَأَلَ» را می‌توان با همزه وصل یا بدون آن ساخت.
| دوم‌شخص (مخاطب) مذکر | ||
| مفرد | مثنی | جمع |
| أنْتَ سَلْ – أنْتَ اِسْأَلْ | أنْتُما سَلَا – أنْتُما اِسْأَلَا | أنْتُمْ سَلُوْا - أنْتُمْ اِسْأَلُوْا |
| تو (مرد) بپرس | شما دو مرد بپرسید | شما چند مرد بپرسید |
| دوم‌شخص (مخاطب) مؤنث | ||
| مفرد | مثنی | جمع |
| أنْتِ سَلِي – أنْتِ اِسْأَلِيْ | أنْتُما سَلا – أنْتُما اِسْأَلا | أنْتُنَّ سَلْنَ – أنْتُنَّ اِسْأَلْنَ |
| تو (زن) بپرس | شما دو زن بپرسید | شما چند زن بپرسید |
دو جمله زیر از قرآن، مثال‌هایی از این فعل را نشان می‌دهند:
- 〈سَلْ بَنِي إِسْرَائِيلَ كَمْ آتَيْنَاهُم مِّنْ آيَةٍ بَيِّنَةٍ〉
- 〈وَ اسْأَلِ الْقَرْيَةَ الَّتِي كُنَّا فِيهَا〉
فعل‌هایی که همزه حرف سوم آن‌هاست
در این مورد نیز، مانند فعل سالم عمل میکنیم و صیغه‌های فعل امر را با افزودن حذف «ت»، افزودن همزه وصل و مجزوم کردن فعل می‌سازیم.
برای مثال، فعل «قَرَأَ» را بررسی میکنیم.
| دوم‌شخص (مخاطب) مذکر | ||
| مفرد | مثنی | جمع |
| أنْتَ اِقْرَأْ | أنْتُما اِقْرَءَا | أنْتُمْ اِقْرَءُوْا |
| تو (مرد) بخوان | شما دو مرد بخوانید | شما چند مرد بخوانید |
| دوم‌شخص (مخاطب) مؤنث | ||
| مفرد | مثنی | جمع |
| أنْتِ اِقْرَئِي | أنْتُما اِقْرَءَا | أنْتُنَّ اِقْرَئْنَ |
| تو (زن) بخوان | شما دو زن بخوانید | شما چند زن بخوانید |
جمله زیر نمونه‌ای از این نوع فعل است:
- 〈اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِي خَلَقَ
روش ساخت امر فعل مضاعف
برای ساخت صیغه‌های امر فعل مضاعف، ابتدا «ت» فعل را حذف میکنیم، سپس به‌جای آن همزه وصل قرار می‌دهیم. حرکت همزه نیز به حرف دوم فعل بعد از حذف «ت» بستگی دارد؛ اگر این علامت ضمه بود، ضمه قرار می‌دهیم و اگر فتحه یا کسره بود، کسره قرار می‌دهیم. همچنین، فعل را با ساکن کردن حرف آخر مفرد مذکر و حذف «ن» انتهای فعل‌های دیگر (جز جمع مؤنث) مجزوم میکنیم.
برای مثال، می‌خواهیم ساخت فعل امر «غَضَّ» را ببینیم.
| دوم‌شخص (مخاطب) مذکر | ||
| مفرد | مثنی | جمع |
| أنْتَ أُغْضُضْ | أنْتُما أُغْضُضَا | أنْتُمْ أُغْضُضُوا |
| تو (مرد) چشم بپوش | شما دو مرد چشم بپوشید | شما چند مرد چشم بپوشید |
| دوم‌شخص (مخاطب) مؤنث | ||
| مفرد | مثنی | جمع |
| أنْتِ أُغْضُضي | أنْتُما أُغْضُضَا | أنْتُنَّ أُغْضُضْنَ |
| تو (زن) چشم بپوش | شما دو زن چشم بپوشید | شما چند زن چشم بپوشید |
جمله زیر از قرآن، نمونه‌ای از این نوع فعل است:
- 〈وَاقْصِدْ فِي مَشْيِكَ وَاغْضُضْ مِن صَوْتِكَ ۚ إِنَّ أَنكَرَ الْأَصْوَاتِ لَصَوْتُ الْحَمِيرِ〉
ساخت امر فعل معتل
ساخت امر فعل معتل نیز مانند فعل صحیح ساده است و در ادامه با آن آشنا می‌شویم.
روش ساخت امر فعل مثال
وقتی که حرف اول ریشه فعل معتل «ی» باشد، فعل امر با حذف حرف «ت» ابتدای فعل مضارع و اضافه کردن همزه وصل به ابتدای فعل تشکیل می‌شود. اما وقتی حرف نخست فعل «و» است، حرف «ت» که نشانه زمان مضارع است، حذف می‌شود و فعل امر بدون همزه وصل تشکیل می‌شود.
برای مثال، فعل «يَئِسَ» را بررسی میکنیم که بهصورت زیر است.
| دوم‌شخص (مخاطب) مذکر | ||
| مفرد | مثنی | جمع |
| أنْتَ إِيْئَسْ | أنْتُما إِيْئَسا | أنْتُمْ إِيْئَسْنُوْا |
| دوم‌شخص (مخاطب) مؤنث | ||
| مفرد | مثنی | جمع |
| أنْتِ إِيْئَسِي | أنْتُما إِيْئَسَا | أنْتُنَّ إِيْئَسْنَ |
همان‌طور که می‌‌بینیم، برای فعل «وَعَدَ» همزه وصل به ابتدای فعل امر اضافه نشده است.
| دوم‌شخص (مخاطب) مذکر | ||
| مفرد | مثنی | جمع |
| أنْتَ عِدْ | أنْتُماعِدَا | أنْتُمْ عِدُوْا |
| تو (مرد) قول بده | شما دو مرد قول بدهید | شما چند مرد قول بدهید |
| دوم‌شخص (مخاطب) مؤنث | ||
| مفرد | مثنی | جمع |
| أنْتِ عِدِي | أنْتُما عِدَا | أنْتُنَّ عِدْنَ |
| تو (زن) قول بده | شما دو زن قول بدهید | شما چند زن قول بدهید |
روش ساخت امر فعل أجوف
وقتی فعل معتل أجوف داشته باشیم، فعل امر با حذف حرف «ت» اول فعل مضارع تشکیل می‌شود. در این مورد، نیازی به افزودن همزه به ابتدای فعل نیست.
برای مثال، صیغه‌های امر فعل «قَالَ» بهصورت جدول‌های زیر است.
| دوم‌شخص (مخاطب) مذکر | ||
| مفرد | مثنی | جمع |
| أنْتَ قُلْ | أنْتُما قُولَا | أنْتُمْ قُولُوْا |
| تو (مرد) بگو | شما دو مرد بگویید | شما چند مرد بگویید |
| دوم‌شخص (مخاطب) مؤنث | ||
| مفرد | مثنی | جمع |
| أنْتِ قُولِي | أنْتُما قُولَا | أنْتُنَّ قُلْنَ |
| تو (زن) بگو | شما دو زن بگویید | شما چند زن بگویید |
به‌عنوان یک مثال دیگر، برای فعل «بَاعَ»، فعل امر مطابق جدول‌های زیر است:
| دوم‌شخص (مخاطب) مذکر | ||
| مفرد | مثنی | جمع |
| أنْتَ بِعْ | أنْتُما بِيْعَا | أنْتُمْ بِيْعُوْا |
| تو (مرد) بفروش | شما دو مرد بفروشید | شما چند مرد بفروشید |
| دوم‌شخص (مخاطب) مؤنث | ||
| مفرد | مثنی | جمع |
| أنْتِ بِيْعِي | أنْتُما بِيْعَا | أنْتُنَّ بِعْنَ |
| تو (زن) بفروش | شما دو زن بفروشید | شما چند زن بفروشید |
روش ساخت امر فعل ناقص
برای فعل‌های ناقص، «ت» مربوط به مضارع بودن فعل را حذف کرده، سپس به‌جای آن همزه وصل در ابتدای فعل قرار می‌دهیم. همچنین، حرف «ن» پسوند فعل را (به‌جز جمع مؤنث) حذف میکنیم.
برای مثال، برای فعل «دَعَا»، جدول‌های زیر را داریم.
| دوم‌شخص (مخاطب) مذکر | ||
| مفرد | مثنی | جمع |
| أنْتَ أُدْعُ | أنْتُما أُدْعُوَا | أنْتُمْ أُدْعُوْا |
| تو (مرد) فراخوان | شما دو مرد فراخوانید | شما چند مرد فراخوانید |
| دوم‌شخص (مخاطب) مؤنث | ||
| مفرد | مثنی | جمع |
| أنْتِ أُدْعِي | أنْتُما أُدْعُوَا | أنْتُنَّ أُدْعُوْنَ |
| تو (زن) فراخوان | شما دو زن فراخوانید | شما چند زن فراخوانید |
به‌عنوان یک مثال دیگر، برای فعل «رَمَى» جدول‌های زیر را خواهیم داشت.
| دوم‌شخص (مخاطب) مذکر | ||
| مفرد | مثنی | جمع |
| أنْتَ إِرْمِ | أنْتُما إِرْمِيَا | أنْتُمْ إِرْمُوْا |
| تو (مرد) پرتاب کن | شما دو مرد پرتاب کنید | شما چند مرد پرتاب کنید |
| دوم‌شخص (مخاطب) مؤنث | ||
| مفرد | مثنی | جمع |
| إِرْمِي | أنْتُما إِرْمِيَا | أنْتُنَّ إِرْمِيْنَ |
| تو (زن) پرتاب کن | شما دو زن پرتاب کنید | شما چند زن پرتاب کنید |
برای فعل «لَقِيَ» نیز، صرف فعل امر بهصورت زیر است.
| دوم‌شخص (مخاطب) مذکر | ||
| مفرد | مثنی | جمع |
| أنْتَ اِلْقَ | أنْتُما اِلْقَيَا | أنْتُمْ اِلْقُوْا |
| تو (مرد) ملاقات کن | شما دو مرد ملاقات کنید | شما چند مرد ملاقات کنید |
| دوم‌شخص (مخاطب) مؤنث | ||
| مفرد | مثنی | جمع |
| أنْتِ اِلْقِي | أنْتُما اِلْقَيَا | اِلْقَيْنَأنْتُنَّ |
| تو (زن) ملاقات کن | شما دو زن ملاقات کنید | شما چند زن ملاقات کنید |
ساخت صیغه‌های امر فعل «رَأَى» نیز مطابق دو جدول زیر است.
| دوم‌شخص (مخاطب) مذکر | ||
| مفرد | مثنی | جمع |
| أنْتَ رَ | أنْتُما رَيَا | أنْتُمْ رَوْا |
| تو (مرد) ببین | شما دو مرد ببینید | شما چند مرد ببینید |
| دوم‌شخص (مخاطب) مؤنث | ||
| مفرد | مثنی | جمع |
| أنْتِ رَيْ | أنْتُما رَيَا | أنْتُنَّ رَيْنَ |
| تو (زن) ببین | شما دو زن ببینید | شما چند زن ببینید |
در جمله‌های زیر از قرآن، این نوع فعل‌های امر به کار رفته است:
- 〈كُلُوا وَارْعَوْا أَنْعَامَكُمْ ۗ إِنَّ فِي ذَٰلِكَ لَآيَاتٍ لِّأُولِي النُّهَىٰ〉
- 〈قُلْ فَأْتُوا بِالتَّوْرَاةِ فَاتْلُوهَا إِن كُنتُمْ صَادِقِينَ〉
- 〈ادْعُ إِلَىٰ سَبِيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ〉
روش ساخت امر فعل لفیف
در این فعل‌ها، حرف «ت» ابتدای فعل و حرف «ی» ریشه فعل را حذف میکنیم.
برای مثال، ساخت امر فعل «وَقَى» بهصورت زیر است.
| دوم‌شخص (مخاطب) مذکر | ||
| مفرد | مثنی | جمع |
| أنْتَ قِ | أنْتُما قِيَا | أنْتُمْ قُوْا |
| تو (مرد) محافظت کن | شما دو مرد محافظت کنید | شما چند مرد محافظت کنید |
| دوم‌شخص (مخاطب) مؤنث | ||
| مفرد | مثنی | جمع |
| أنْتِ قِيْ | أنْتُما قِيَا | أنْتُنَّ قِيْنَ |
| تو (زن) محافظت کن | شما دو زن محافظت کنید | شما چند زن محافظت کنید |
مثال زیر از قرآن، این فعل را دارد:
- وَمِنْهُم مَّن يَقُولُ رَبَّنَا آتِنَا فِي الدُّنْيَا حَسَنَةً وَفِي الْآخِرَةِ حَسَنَةً وَقِنَا عَذَابَ النَّارِ
ساخت فعل امر غیرمستقیم
گفتیم که فعل امر غیرمستقیم مربوط به اشخاص متکلم (اول‌شخص) و غایب (سوم‌شخص) است. برای ساختن فعل امر غیرمستقیم کافی است پیشوند «لِ» را که به آن لام امر (لَامُ الْأَمْرِ) می‌گویند، به ابتدای فعل متکلم یا غایب اضافه کنیم.
وقتی لام امر (لِ) به فعل افزوده می‌شود، حرف پایانی صیغه‌های سوم‌شخص مفرد و اول‌شخص مفرد و جمع را ساکن میکنیم. همچنین، «ن» پسوند مثنی و جمع حذف می‌شود، به جز سوم‌شخص جمع مؤنث.
برای مثال، برای فَعَلَ، می‌توانیم بنویسیم.
| اول‌شخص (متکلم) | |
| وحده | مع‌الغیر |
| أنا لِأَفْعَلْ | نحن لِنَفْعَلْ |
| انجلم بدهم | انجام بدهیم |
| سوم‌شخص (غایب) مذکر | ||
| مفرد | مثنی | جمع |
| هُوَ لِيَفْعَلْ | هُما لِيَفْعَلَا | هُم لِيَفْعَلُوْا |
| او (مرد) انجام بدهد | آن دو زن انجام بدهند | آن چند زن انجام بدهند |
| سوم‌شخص (غایب) مؤنث | ||
| مفرد | مثنی | جمع |
| هِیَ لِيَفْعَلْ | هُما لِيَفْعَلَا | هُنَّ لِيَفْعَلْنَ |
| آن (زن) انجام بدهد | آن دو زن انجام بدهند | آن چند زن انجام بدهند |
جمله زیر، مثالی از از فعل امر غیرمستقیم در قرآن را نشان می‌دهد:
- 〈وَنَادَوْا يَا مَالِكُ لِيَقْضِ عَلَيْنَا رَبُّكَ ۖ قَالَ إِنَّكُم مَّاكِثُونَ〉
نکته: اگر لام امر بعد از «ف» یا «و» بیاید، حرکت آن به سکون تبدیل می‌شود. دو مثال زیر از قرآن را ببینید:
- 〈فَلْيَعْبُدُوا رَبَّ هَـٰذَا الْبَيْتِ〉
- 〈قُلْ مَن كَانَ فِي الضَّلَالَةِ فَلْيَمْدُدْ لَهُ الرَّحْمَـٰنُ مَدًّا〉
سوالات متداول درباره فعل امر در عربی
در این بخش به برخی از سوالات رایج و پرتکرار درباره مبحث فعل امر در عربی به طور خلاصه پاسخ می‌دهیم.
فعل امر در عربی چگونه ساخته می‌شود؟
برای ساختن فعل امر در عربی باید از ۶ صیغه مخاطب استفاده کنیم. نشان «ت» مضارع ابتدای آنها را حذف و یک الف به ابتدای فعل اضافه میکنیم. در مرحله بعدی باید انتهای فعل مضارع را مجزوم کنیم.
کدام صیغه از فعل امر حرکت آخرش مجزوم نمی‌شود؟
در صیغه للمخاطبات یا جمع مونث مخاطب، از آنجا که «ن» انتهای فعل ضمیر فاعلی است، حذف نمی‌شود و انتهای این صیغه بدون هیچ تغییری دست نخورده باقی می‌ماند.
تمرین فعل امر در عربی
برای ارزیابی عملکرد خود در رابطه با «فعل امر در عربی»، می‌توانید از تمرین‌هایی که در ادامه در اختیار شما قرار گرفته است استفاده کنید. تمرین شامل ۱۰ سوال است که باید همانند دستورالعمل و مثال عمل کنید. برای سنجیدن پاسخ خودتان و پاسخ صحیح می‌توانید از گزینه «جواب» که زیر سوال قرار گرفته استفاده کنید.
- به ازای هر سوال، همانند نمونه یک جمله امری بنویسید.
هل تکتب هذه الرسائل؟
أُکتُب هذه الرسائل.
سوال۱: هل تشربون قهوة دون حلیب؟
جواب: إشربوا قهوة دون الحلیب.
سوال۲: هل تطرحین هذا السوال؟
جواب: إطرحي هذا السوال.
سوال۳: هل تعملنَ في هذا المشروع العلمي؟
جواب: إعملنَ في هذا المشروع العلمي.
سوال۴: هل تشکران المعلم علی درسه؟
جواب: أُشکرا المعلم علی درسه.
سوال۵: هل تضعون الکتب في الخزانة؟
جواب: إضعوا الکتب في الخزانة.
سوال۶: هل تجلس علی هذا الکرسي؟
جواب: إجلس علی هذا الکرسي.
سوال۷: هل تسمعون نشرة الأخبار الجدیدة؟
جواب: إسمعوا نشرة الأخبار الجدیدة.
سوال۸: هل تفهمینَ الدرس؟
جواب: إفهمي الدرس.
سوال۹: هل تطلبان منه المشارکة؟
جواب: أُطلبْ منه المشارکة.
سوال۱۰: هل تنزلون من هذه الطیارة؟
جواب: أُنزلوا من هذّ الطیارة.
خلاصه فعل امر در عربی
در این آموزش از مجله فرادرس، به فعل امر در عربی پرداختیم و نحوه ساخت آن را برای فعل‌های مختلف بیان کردیم. همچنین، مثال‌های متنوعی را از نحوه ساخت فعل امر در عربی بررسی کردیم.
من از کلاس ترجمه قرانم جا ماندم، توضیحات شما بسیار کمکم کرد که خودمو برسونم، خیلی ممنونم با آرزوی خوشبختی برای شما
سلام ..سوالم این است چرا افعال امر غائب را معرب حساب میکنیم غیر از ۶ و۱۲
ولی امر مخاطب هر ۶ صیغه ش مبنی هستند ؟؟
با سلام و وقت بخیر؛
فعل مضارع در زبان عربی یک فعل معرب است که می‌توانیم از آن افعال منصوب و مجزوم بسازیم. ۱۴ صیغه مضارع در حالت عادی معرب و مرفوع محسوب می‌شوند به جز دو صیغه ۶، جمع مونث غائب و صیغه ۱۲، جمع مونث مخاطب. هر دوی این صیغه‌ها مبنی هستند و در هر هیچ حالتی منصوب یا مجزوم نمی‌شوند. یعنی انتهای این دو صیغه تغییری نمی‌کند. چرا که «ن» انتهایی آن ضمیر است و دست نخورده باقی می‌ماند.
همچنین این نکته را هم باید در نظر داشته باشیم که فعل امر همانند فعل ماضی از افعال مبنی در زبان عربی هستند. این موضوع شامل حال تمامی صیغه‌ها می‌شود.
از همراهی شما با مجله فرادرس سپاسگزاریم.
بسیارعالی وجامع بود،خیلی ممنونم.
سلام
در آموزشگاهی مکالمه عربی فصیح میخوانم ترم دوم هستم واقعا ازتون ممنونم سایت شما جواب تمام مشکلات درسهایم را رایگان در اختیارم می‌گذارد ، ان شاءالله که با امام حسين ع محشور شويد