فرادرساسم مفعول در عربی چیست؟ — تشخیص و نحوه ساخت + مثال
در آموزش‌های پیشین مجله فرادرس، با اسم فاعل در عربی آشنا شدیم. در این آموزش، مطالبی را درباره اسم مفعول در عربی بیان می‌کنیم و با نحوه ساخت آن آشنا می‌شویم.
قبل از ورود به بحث اسم مفعول در عربی، بهتر است با انواع فعل عربی آشنا شویم، زیرا ساخت اسم مفعول در عربی برای انواع فعل‌ها ممکن است متفاوت باشد. در آموزش «انواع فعل در عربی — به زبان ساده + فرمول ساخت» انواع فعل‌ها در عربی را معرفی کردیم و بیان کردیم که می‌توان فعل در زبان عربی را از نظرهای مختلفی تقسیم‌بندی کرد. یکی از این دسته‌بندی‌ها، فعل صحیح و معتل بود. پیش از ورود به بحث اسم مفعول در عربی، بهتر است این انواع فعل‌ها را مرور کنیم. در ادامه آن نیز با فعل مزید و مجرد آشنا می‌شویم.
فعل صحیح و فعل معتل در عربی
در عربی، «فعل مُعتَل» به فعلی می‌گوییم که یکی از حروف اصلی آن حرف علّه (یکی از حروفِ و، الف، ی) باشد. در مقابل فعل معتل، فعلی که ریشه‌اش حرف علّه نداشته باشد، «فعل صحیح» نام دارد.
فعل صحیح را می‌توان به سه دسته تقسیم کرد:
- مهموز: یکی از حرف‌های اصلی آن همزه است؛ مانند أخذَ، سألَ، قَرأ.
- مضاعف: ریشه‌اش دو حرف هم‌جنس دارد؛ مانند فکَّ، فرَّ، وسوَسَ، زَلزلَ.
- سالم: نه مهموز است، نه مضاعف و نه معتل؛ مانند کتبَ، نَصرَ.
فعل معتل نیز انواعی دارد:
- مثال: اولین حرف اصلی آن «ی» یا «و» است؛ مانند وَعَدَ، یَسَرَ.
- أجوف: دومین حرف اصلی آن عله است؛ مانند قوَلَ، فَوَز، سیَرَ، بَیعَ.
- ناقص: سومین حرف اصلی آن عله است؛ مانند دَعوَ، تلَوَ، هدَیَ، شَفیَ.
- لَفیف: دو حرف از حروف اصلی آن عله است:
- لفیف مفروق: اگر حرف اول و سوم عله باشند، لفیف مفروق نام دارد؛ مانند وَلی، وَقی
- لفیف مقرون: اگر حرف دوم و سوم عله باشند، لفیف مقرون است؛ مانند سَویَ، شَویَ
فعل مجرد و فعل مزید در عربی
فعل بسیط یا ساده یا مجرد (الفِعْل المُجَرَّد) در عربی، فعلی است که ریشه ماضی آن سه یا چهار حرف اصلی دارد و به‌ترتیب به دو نوع ثلاثی (سه حرف) و رباعی (چهار حرف) تقسیم می‌شود. فعل‌های ثلاثی مجرد سه‌حرفی و ساده هستند. حروف ریشه این فعل‌ها می‌تواند شامل حروف عله (حرف‌های «و»، «الف»، «ی») باشد. این نوع افعال فعل‌های مزید را در عربی تشکیل می‌دهند. از فعل‌های ثلاثی مجرد می‌توان به این موارد اشاره کرد: کَتَبَ، قَالَ، فَتَحَ، دَعَا، ضَرَبَ، جَرَى، فَرِحَ، وَعَدَ، حَفِظَ، صَامَ، قَطَعَ، نَسَى، سَهَا، شَرِبَ اشاره کرد.
اما، در مقابلِ فعل مجرد، فعل مزید قرار می‌گیرد. فعل مزید فعلی است که با اضافه کردن حرف به فعل مجرد حاصل می‌شود و معنای جدیدی می‌گیرد. فعل مزید خود به دو دسته ثلاثی مزید و رباعی مزید تقسیم می‌شود. حروف اضافه‌شده معنی دیگری به ریشه می‌دهند؛ یعنی معنای جدید که با ثلاثی مجرد متفاوت، اما همچنان به آن مربوط است. مثلاً اِسْتَوْقَفَ از ریشه وَقَفَ به معنای توقف کردن است و اِسْتَوْقَف به معنای درخواست توقف کردن است. از مثال‌های فعل ثلاثی مزید می‌توان به این فعل‌ها اشاره کرد: هَاجَمَ، اِنْفَعَلَ، خَمَّنَ، تَحَدَّثَ، اِسْتَفْهَمَ، خَوَّفَ، اِسْتَقَال، أَوْجَد، نَاهَضَ، اِسْتَوْقَفَ، اِجْتَمَعَ.
اسم جامد و مشتق در زبان عربی
در زبان عربی، اسم را به دو دسته جامد و مشتق تقسیم می‌کنند. اسم جامد اسمی است که از فعل گرفته نشده باشد، مانند حَجَر، سَقْف، رَجُل، بخل، ثلاثة، عشرة و... . اما در مقابل، اسم مشتق به اسمی می‌گویند که از فعل ساخته شده و از نظر معنایی با فعل ارتباط دارد، مثلاً مانند عالِم، متعلِّم، کاتِب، قَتیل، فارِس، و... . اسم مشتق را می‌توان به انواع مختلفی تقسیم کرد که اسم فاعل و اسم مفعول از این انواع هستند.
در آموزش‌های قبلی مجله فرادرس، نکاتی را درباره اسم فاعل بیان کردیم. در این آموزش به اسم مفعول می‌پردازیم. ابتدا قواعد ساخت اسم مفعول را برای افعال ثلاثی مجرد بیان می‌کنیم. سپس، در انتهای آموزش به افعال ثلاثی مزید نیز می‌پردازیم.
اسم مفعول در عربی چیست؟
در آموزش «صفت چیست | موصوف چیست و انواع آن کدامند؟ — به زبان ساده» دیدیم که صفت مفعولی کلمه‌‌ای است که برای بیان آنچه فعل روی آن انجام شده یا بر آن دلالت دارد به کار می‌رود. برای مثال، پوشیده و خورده و نوشته صفت‌های مفعولی هستند. می‌توان گفت که اسم مفعول در زبان عربی همان صفت مفعولی است که دلالت بر کاری دارد که روی آن انجام شده است. برای مثال، مصنوع، معبود، مخلوق و... اسم مفعول هستند. در ادامه، به روش ساخت اسم مفعول در عربی می‌پردازیم.
نحوه ساخت اسم مفعول ثلاثی مجرد در عربی
اسم مفعول در عربی برای فعل‌های ثلاثی مجرد با افزودن «مَـ» به ابتدای فعل و «ـو» به بعد از حرف دوم ریشه فعل «فَعَلَ» تشکیل می‌شود. در واقع، «فَعَلَ» به «مَفْعُولٌ» تبدیل می‌شود. برای مثال:
- فَتَحَ / مَفْتُوْحٌ (باز کردن / بازشده)
- خَلَقَ / مَخْلُوْقٌ (آفریدن / آفریده‌شده)
- جَمَعَ / مَجْمُوْعٌ (جمع کردن / جمع‌شده)
- عَلِمَ / مَعْلُوْمٌ (شناختن / شناخته‌شده)
در ادامه، به روش ساخت اسم فاعل در عربی می‌پردازیم.
اسم مفعول (رفع، نصب و جر)
اسم مفعول مذکر و مؤنث را می‌توان برای سه حالت رفع، نصب جر بیان کرد که در جدول زیر نشان داده شده است.
| جنس | حالت↓/ عدد ← | مفرد | مثنی | جمع |
| مذکر | حالت رفع | مَفْعُولٌ | مَفْعُولَانِ | مَفْعُولُوْنَ |
| حالت نصب | مَفْعُولاً | مَفْعُولَيْنِ | مَفْعُولِيْنَ | |
| حالت جرّ | مَفْعُولٍ | مَفْعُولَيْنِ | مَفْعُولِيْنَ | |
| مؤنث | حالت رفع | مَفْعُولَةٌ | مَفْعُولَتَانِ | مَفْعُولاتٌ |
| حالت نصب | مَفْعُولَةً | مَفْعُولَتَيْنِ | مَفْعُولاتٍ | |
| حالت جرّ | مَفْعُولَةٍ | مَفْعُولَتَيْنِ | مَفْعُولاتٍ |
در ادامه، مثال‌هایی از اسم مفعول را از قرآن آورده‌ایم:
- 〈وَقَالَتِ الْيَهُودُ يَدُ اللَّهِ مَغْلُولَةٌ ۚ غُلَّتْ أَيْدِيهِمْ وَلُعِنُوا بِمَا قَالُوا ۘ بَلْ يَدَاهُ مَبْسُوطَتَانِ يُنفِقُ كَيْفَ يَشَاءُ〉 (يهود گفتند كه دست خدا بسته است. دست‌هاى خودشان بسته باد. و بدين سخن كه گفتند ملعون گشتند. دست‌هاى خدا گشاده است. به هر سان كه بخواهد روزى مى‌دهد)
- 〈وَالْيَوْمِ الْمَوْعُودِ〉 (و قسم به روز وعده‌داده‌شده)
- 〈وَ شَاهِدٍ وَ مَشْهُودٍ〉 (و قسم به شهادت‌دهنده و آنچه بدان شهادت دهند)
ساخت اسم مفعول از فعل مهموز و مثال
الگوی اسم مفعول افعال مهموز (دارای همزه)، برای مثال أَکَلَ، سَأَلَ و قَرَأَ یا فعل‌های مثال، مانند وَعَدَ و یَسِرَ به‌شکل «مَفْعُوْلٌ» است. برای مثال، موارد زیر را داریم:
- أَکَلَ / مَأْكُوْلٌ (خوردن / خورده‌شده)
- سَأَلَ / مَسْؤُوْلٌ ( پرسیدن / مورد پرسش قرار گرفته)
- قَرَأَ / مَقْرُوءٌ (خواندن / خوانده‌شده)
- وَعَدَ / مَوْعُوْدٌ (وعده دادن / وعده‌داده‌شده)
- یَسِرَ / مَيْسُوْرٌ (آسان گرفتن / آسا‌ن‌شده)
ساخت اسم مفعول از فعل اجوف
وقتی حرف دوم ریشه دارای حرف عله «و» باشد، مثلاً «قَالَ» (در اصل قَوَلَ است)، آنگاه اسم مفعول آن در الگوی «مَقُوْلٌ» بیان خواهد شد.
جدول زیر اسم مفعول از فعل اجوف «قال» را برای حالت‌های مختلف نشان می‌دهد.
| جنس | حالت↓/ عدد ← | مفرد | مثنی | جمع |
| مذکر | حالت رفع | مَقُوْلٌ | مَقُوْلانِ | مَقُوْلُوْنَ |
| حالت نصب | مَقُوْلًا | مَقُوْلَيْنِ | مَقُوْلِيْنَ | |
| حالت جرّ | مَقُوْلٍ | مَقُوْلَيْنِ | مَقُوْلِيْنَ | |
| مؤنث | حالت رفع | مَقُوْلَةٌ | مَقُوْلَتَانِ | مَقُوْلَاتٌ |
| حالت نصب | مَقُوْلَةً | مَقُوْلَتَيْنِ | مَقُوْلَاتٍ | |
| حالت جرّ | مَقُوْلَةٍ | مَقُوْلَتَيْنِ | مَقُوْلَاتٍ |
وقتی حرف دوم ریشه، حرف عله «ی»، باشد، مثال «بَاعَ» (در اصل، بیع است)، اسم مفعول به‌شکل «مَبِيْعٌ» خواهد بود. جدول زیر حالت‌های مختلف اسم مفعول را برای بَاعَ نشان می‌دهد.
| جنس | حالت↓/ عدد ← | مفرد | مثنی | جمع |
| مذکر | حالت رفع | مَبِيْعٌ | مَبِيْعَانِ | مَبِيْعُوْنَ |
| حالت نصب | مَبِيْعًا | مَبِيْعَيْنِ | مَبِيْعِيْنَ | |
| حالت جرّ | مَبِيْعٍ | مَبِيْعَيْنِ | مَبِيْعِيْنَ | |
| مؤنث | حالت رفع | مَبِيْعَةٌ | مَبِيْعَتَانِ | مَبِيْعَاتٌ |
| حالت نصب | مَبِيْعَةً | مَبِيْعَتَيْنِ | مَبِيْعَاتٍ | |
| حالت جرّ | مَبِيْعَةٍ | مَبِيْعَتَيْنِ | مَبِيْعَاتٍ |
ساخت اسم مفعول از فعل ناقص
وقتی حرف سوم ریشه (لام الفعل)، یکی از حروف عله «و» و «ى» باشد، مثلاً دَعَا و رَمَى و لَقِيَ، آنگاه اسم مفعول به‌ترتیب به‌صورت «مَدْعُوْوٌّ» و «مَرْمِيٌّ» و «مَلْقِيٌّ» خواهد بود.
ساخت اسم مفعول از فعل مضاعف
اسم مفعولِ فعل مضاعف بر اساس الگوی «مَفْعُوْلٌ» ساخته می‌شود. مثلاً اسم فاعل فعل «ظَنَّ» به‌صورت «مَظْنُونٌ» است.
مثال‌هایی از اسم مفعول
مثال‌های از اسم مفعول در عربی به‌شرح زیر است:
- 〈يَوْمَ يَكُونُ النَّاسُ كَالْفَرَاشِ الْمَبْثُوثِ〉 (در آن روز سخت، مردم مانند ملخ هر سو پراکنده شوند)
- 〈وَمِنَ اللَّيْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نَافِلَةً لَّكَ عَسَىٰ أَن يَبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقَامًا مَّحْمُودًا〉 (پاره‌اى از شب را به نماز خواندن زنده بدار. اين نافله خاص تو است. باشد كه پروردگارت، تو را به مقامى پسنديده برساند)
- 〈فَجَعَلَهُمْ كَعَصْفٍ مَّأْكُولٍ〉 (و تنشان را چون علفی خورده‌شده خرد کرد)
- 〈ذَٰلِكَ يَوْمٌ مَّجْمُوعٌ لَّهُ النَّاسُ وَذَٰلِكَ يَوْمٌ مَّشْهُودٌ〉 (آن روزی است که مردم را برای آن گرد می‌آورند، و آن روزی است که [همه صحنه‌های آن] مورد مشاهده است)
نحوه ساخت اسم مفعول ثلاثی مزید در عربی
ساخت اسم مفعول از فعل‌های ثلاثی مزید با ثلاثی مجرد تفاوت دارد. برای ثلاثی مزید، دو حالت داریم:
- برای تبدیل فعل‌های ثلاثی مزیدی که با «الف» آغاز می‌شوند، ابتدا «الف» آن‌ها را حذف می‌کنیم، سپس به‌جای آن «م مضموم» (یعنی مُـ) اضافه می‌کنیم. همچنین، حرکت حرف ماقبل آخر (عین الفعل یا دومین حرف ریشه) را به فتحه تبدیل می‌کنیم. برای مثال، فعل ثلاثی مزید «اَنذر» به اسم فاعل «مُنذَر» تبدیل می‌شود.
- برای تبدیل فعل‌های ثلاثی مزیدی که با «الف» آغاز نمی‌شوند، بدون حذف چیزی، «م مضموم» (یعنی مُـ) را به ابتدای فعل اضافه می‌کنیم، سپس، حرکت حرف ماقبل آخر (عین الفعل یا دومین حرف ریشه) را به فتحه تبدیل می‌کنیم. مثلاً فعل ثلاثی مزید «تَکَبَّرّ» به اسم فاعل «مُتکبَّر» تبدیل می‌شود.
در ادامه، مثال‌هایی از اسم‌های فاعلی را که از ثلاثی مزید ساخته شده‌اند، آورده‌ایم:
- شاهَدَ← یُشاهِدُ ← مُشاهَد
- قَلَّدَ ← یُقَلِّدُ ← مُقَلَّد
- أرْسَل←َ یُرْسِلُ ← مُرْسَل
- إنتَظَرَ ← یَنْتَظِرُ ← مُنتَظَر
- تَعُلَمَ ← یَتَعلَّمُ ← مُتَعَلَّم
- إستَخرَجَ← یَسْتَخْرِجُ ← مُسْتَخرَج
- تَهاجَمَ← یَتَهاجَمُ ← مُتَهاجَم
- اِنْکَسَرَ← یَنْکَسِرُ ← مُنکَسَر
جدول زیر رایج‌ترین افعال ثلاثی مزید را نشان می‌دهد که اسم مفعول آن‌ها طبق قاعده‌ای که گفتیم ساخته شده است.
| ماضی | مضارع | اسم مفعول |
| فَعَّلَ | یُفَعِّلُ | مُفَعَّل |
| فاعَلَ | یُفاعِلُ | مُفاعَل |
| اَفعَلَ | یُفعِلُ | مُفعَل |
| تَفَعَّلَ | یَتَفَعَّلُ | مُتَفَعَّل |
| تَفاعَلَ | یَتَفاعَلُ | مُتَفاعَل |
| اِنفَعَلَ | یَنفَعِلُ | مُنفَعَل |
| اِفتَعَلَ | یَفتَعِلُ | مُفتَعَل |
| اِفعلَّ | یَفعلُّ | مُفعَلّ |
| اِستَفعَلَ | یستفعل | مستفعَل |
سوالات متداول درباره اسم مفعول در عربی
در این بخش به برخی از سوالات پر تکرار در مبحث اسم مفعول در عربی به اختصار پاسخ می‌دهیم.
اسم مفعول در عربی چیست؟
اسم مفعول در زبان عربی همان صفت مفعولی است که دلالت بر کاری دارد که روی آن انجام شده است.
اسم مفعول در عربی چگونه ساخته می‌شود؟
برای ساخت اسم مفعول از افعال ثلاثی مجرد، ریشه‌های فعل را باید به وزن «مفعول» ببریم. مانند کلماتی چون، مذکور، مشکور، معصوم و ....
تمرین اسم مفعول در عربی
برای ارزیابی عملکرد خود در رابطه با «اسم مفعول در عربی»، می‌توانید از تمرین‌هایی که در ادامه در اختیار شما قرار گرفته است استفاده کنید. این تمرین شامل ۸ سوال است که باید برای هر سوال با توجه به معنا و اسلوب جمله و بر اساس مثال داده شده، اسم مفعول مناسب بسازید. بعد از پاسخگویی به تمام سوال‌ها می‌توانید با استفاده از گزینه «جواب» به درستی یا نادرستی پاسخ‌هایتان پی بررید.
- جملات داده شده را با توجه به نمونه، با ساختن اسم مفعول بازنویسی کنید.
الفتاة التی تشتری الخبزَ في المخبز.
الفتاة المشتریة الخبز في المخبز.
سوال۱: الرسالة ألتی کُتب أمس.
جواب: الرسائل المکتوبة أمس.
سوال۲: لیست عندی الأوراق ألتی تُطلب منهم.
جواب: لیستْ عندي الأوراق المطلوب منهم.
سوال۳: ما هو سعر البیت ألذي بیع أمس؟
جواب: ما هو سعر البیت المبیع أمس.
سوال۴: هل یمکنک أن تقدّم الاقتراحات ألتي یرغب فیها؟
جواب: هل یمکنک أن تقدّم الاقتراحت المرغوب؟
سوال۵: الطالب المجتهد ألذي قبل ملفّه.
جواب: الطالب الکجتهد المقبول ملفّه.
سوال۶: الحوار الوطني الذي قُرّر انعقاده في الاسبوع القادم.
جواب: الحوار الوطنی المقرر في الاسبوع القادم.
سوال۷: مدیر الهیئة العام ألذي تُنظر عودته الیوم.
جواب: مدیر الهیئة العام المنتظر عودته الیوم.
سوال۸: المناقشات حول الأهداف ألتي يُشّک في صحتها.
جواب: المناقشات حول الاهداف المشکوک في صحتها.
جمع‌بندی
در این آموزش از مجله فرادرس، با اسم مفعول در عربی آشنا شدیم و روش ساخت آن را برای فعل‌های مجرد و مزید شرح دادیم.
