زیبایی شناسی شعر چیست؟ – مبانی و عناصر هنری از صفر تا صد
آنچه باعث زیبایی شعر و تفاوت آن با نثر میشود، موسیقی جاری در آن و چالشهای معنایی موجود در آن است. در زیبایی شناسی شعر نیز به دنبال کشف و یافتن همین عوامل زیبایی شعر یعنی موسیقی آن (وزن عروضی و آرایههای ادبی لفظی) و آرایههای معنوی هستیم. در این مطلب از مجله فرادرس یاد میگیریم زیبایی شناسی شعر چیست و مبانی آن را به زبان ساده و با مثال توضیح میدهیم. همچنین به بررسی زیبایی شناسی در علوم و فنون ادبی پرداختیم و به طور کلی زیبایی شناسی در شعر فارسی را بررسی کردیم. در انتهای مطلب نیز پرسشهایی چهارگزینهای قرار دادیم تا با استفاده از آنها میزان یادگیری خود را افزایش دهید.
- عوامل مؤثر بر زیبایی شعر را خواهید شناخت.
- عوامل سازنده موسیقی شعر فارسی یعنی وزن عروضی و آرایههای لفظی را میشناسید.
- با عوامل سازنده زیبایی معنایی شعر آشنا میشوید.
- با زیبایی شناسی شعر در علوم و فنون ادبی آشنا خواهید شد.
- روش تشخیص هر آرایه ادبی در شعر را یاد میگیرید.
- نحوه یافتن وزن عروضی شعر را با مراحل آن یاد خواهید گرفت.
زیبایی شناسی شعر چیست؟
زیبایی شناسی شعر مفهومی است که از موسیقی اشعار تا آرایههای ادبی لفظی و معنایی را در بر میگیرد. بخشی از زیبایی شعر، ظاهری است و بخشی از زیبایی آن درونی و محتوایی است. آرایههای ادبی لفظی مانند تکرار یا واجآرایی از عوامل زیبایی ظاهری شعر و محتوا و آرایههای ادبی معنایی همچون تلمیح و تضاد، از عوامل سازنده زیبایی درونی شعر هستند.
پیشنهاد میکنیم برای یادگیری زیبایی شناسی شعر، فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۳ پایه دوازدهم در فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آوردهایم.
مبانی زیبایی شناسی در شعر
زیبایی شناسی شعر دو مبنای اساسی ظاهری و محتوایی دارد که هرکدام از آنها نیز دارای زیرشاخههایی هستند.
- موسیقی شعر: وزن عروضی و آرایههای ادبی لفظی
- مبانی زیبایی محتوایی شعر: آرایههای ادبی معنوی
در ادامه عوامل مؤثر بر هرکدام از این دو مورد را معرفی میکنیم.
تا اینجا دانستیم زیبایی شناسی شعر چیست و مبانی اصلی آن را شناختیم. در ادامه مطلب نیز به بررسی هرکدام از آنها با مثال میپردازیم.
برای مطالعه بیشتر چنین مطالبی و دسترسی همیشگی به آنها در موبایل خود، پیشنهاد میکنیم اپلیکیشن رایگان مجله فرادرس را نصب کنید تا در هر زمان و به راحتی به مطالب آن دسترسی داشته باشید.
برای نصب اپلیکیشن رایگان مجله فرادرس، کلیک کنید.
مبانی زیبایی شناسی موسیقی شعر
حال که دانسیتم زیبایی شناسی شعر چیست در این بخش به بررسی مبانی مؤثر در زیبایی موسیقی شعر میپردازیم که خود به دو دسته وزن عروضی و آرایههای ادبی لفظی تقسیم میشوند.
- واج آرایی
- تکرار
- سجع: موازنه و ترصیع
- جناس
- اشتقاق
- قافیه
- وزن عروضی
در ادامه، همه این موارد را با مثال توضیح میدهیم. پیش از آن میتوانید برای یادگیری آنها فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۱ پایه دهم در فرادرس همراه با حل سؤالات کنکور در فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آوردهایم.
واج آرایی
تکرار واجها (صامت یا مصوت) در شعر میتواند باعث زیبایی ظاهری شعر شود. منظور از صامتها، همه حروف الفبا و منظور از مصوتها، «-َ، -ِ، -ُ» و «آ، او، ای» است. هرکدام از این صامتها یا مصوتهای کوتاه یا بلند که سه بار یا بیشتر در بیتی تکرار شود، آرایه واجآرایی را میسازد. نمونهای از کاربرد این آرایه را در کادر زیر آوردهایم.
سخت میخواهم که در آغوش تنگ آرم تو را
هر قدر افشردهای دل را بیفشارم تو را
(صائب تبریزی)
- تکرار صامت «م»: ۴ بار
- تکرار صامت «ش»: ۳ بار
- تکرار صامت «د»: ۴ بار
- تکرار صامت «ر»: ۸ بار
- تکرار صامت «ت»: ۴ بار
تکرار
تکرار واژهها یا عبارتها در کلام نیز باعث زیبایی آوایی شعر میشود. به این آرایه، آرایه تکرار یا واژهآرایی میگوییم. نکته مهم درباره این آرایه این است که شرط وجود واژهآرایی یا تکرار، یکسان بودن معنای دو واژه است زیرا اگر ظاهر واژهها یکسان باشد اما معنای متفاوتی داشته باشند، آرایه جناس تام محسوب میشود نه تکرار. در کادر زیر نمونهای از این آرایه را مشاهده میکنید.
ز زلفت زنده میدارد صبا انفاس عیسی را
ز رویت میکند روشن خیالت چشم موسی را
(عطار)
- تکرار واژه «ز»: هر دو با معنای حرف اضافه «از»
- تکرار واژه «را»: هر دو با معنای حرف «را»
سجع
در آرایه «سجع» دو یا چند واژه در یک بیت وجود دارند که یا وزن آنها با هم یکی است (سجع متوازن) یا حروف آخر آنها مشترک است (مطرّف) یا هر دو اینها (سجع متوازی). منظور از هم وزن بودن واژهها با یکدیگر، یکسان بودن تعداد و کیفیت هجاهای آنها است. در کادر زیر شعری دارای سجع آوردهایم و انواع سجع موجود در آن را بررسی کردهایم.
من ماندهام مهجور از او، دیوانه و رنجور از او
گویی که نیشی دور از او در استخوانم میرود
(سعدی)
- سجع متوازی میان واژههای «مهجور» و «رنجور»: حروف آخر مشترک «صامت «ج»+ مصوت بلند «او» + صامت «ر»» و تساوی در وزن («مَه (هجای بلند) + جور (هجای کشیده)» و «رَن (هجای بلند) + جور (هجای کشیده)»)
- سجع مطرف میان واژههای «مهجور»، «رنجور» و «دور»: حروف آخر مشترک (مصوت بلند «او» + صامت «ر»)
نکته: هجاهای هر کلمه را با بخش کردن آن به دست میآوریم و کیفیت آنها را نیز طبق فهرست زیر مشخص میکنیم.
- هجای کوتاه (U): صامت + مصوت کوتاه
- هجای بلند (_): صامت + مصوت بلند / صامت + مصوت کوتاه + صامت
- هجای کشیده (_U): صامت + مصوت بلند + صامت / صامت + مصوت کوتاه + صامت + صامت
موازنه
اگر شاعر واژههای بیت خود را طوری چیده باشد که بین واژههای مصراع اول با قرینه آنها در مصراع دوم، سجع متوازن، متوازی یا ترکیبی از اینها وجود داشته باشد، آرایه «موازنه» ساخته میشود. در کادر زیر نمونهای از این آرایه را مشاهده میکنید.
ز گرز تو خورشید گریان شود
ز تیغ تو بهرام بریان شود
(فردوسی)
در جدول زیر، واژههای قرینه این دو مصراع را در مقابل هم قرار دادهایم و نوع سجع آنها را نیز مشخص کردهایم.
| واژههای مصراع اول | واژههای مصراع دوم | نوع سجع |
| ز | ز | متوازی |
| تیغ (ت + ای + غ) | گرز (گ + -ُ + ر + ز) | متوازن |
| تو | تو | متوازی |
| خورشید (خ + -ُ + ر / ش + ای + د) | بهرام (ب + -َ + ه / ر + ا + م) | متوازن |
| گریان | بریان | متوازی |
| شود | شود | متوازی |
ترصیع
اگر میان همه واژههای قرینه در دو مصراع یک بیت، سجع متوازی (وزن و حروف آخر یکسان) وجود داشته باشد، آرایه «ترصیع» شکل گرفته است. در کادر زیر نمونهای از این آرایه را آوردهایم.
ما ز بالاییم و بالا میرویم
ما ز دریاییم و دریا میرویم
(مولانا)
در جدول زیر، واژههای قرینه مصراعهای این بیت را روبهروی هم قرار داده و نوع سجع آنها را مشخص کردهایم.
| واژههای مصراع اول | واژههای مصراع دوم | نوع سجع |
| ما | ما | متوازی |
| ز | ز | متوازی |
| بالاییم (ب + ا / ل + ا / ای + م) | دریاییم (د + -َ + ر / ی + ا / ای + م) | متوازی |
| و | و | متوازی |
| بالا (ب + ا / ل + ا) | دریا (د + -َ + ر / ی + ا) | متوازی |
| میرویم | میرویم | متوازی |
تا اینجا بررسی کردیم مبانی زبانی زیبایی شناسی شعر چیست و بسیاری از آنها را معرفی کردیم. در مطلب زیر از مجله فرادرس، آرایه ترصیع را با مثال توضیح دادهایم.
جناس
به استفاده از واژههای دارای ظاهر و تلفظ یکسان با معنای متفاوت یا واژههای متفاوت در حد یک صامت یا مصوت با یکدیگر، صنعت «جناس» میگوییم. بر همین اساس، جناس را به دو نوع همسان و ناهمسان تقسیم میکنیم.
- جناس تام (همسان): دو واژه با ظاهر و تلفظ یکسان اما معنای متفاوت (مانند سیر (متضاد گرسنه) و سیر (گیاه سیر))
- جناس ناقص (ناهمسان): تفاوت دو واژه در یک صامت یا یک مصوت بلند (اختلافی) / تفاوت دو واژه در یک مصوت کوتاه (حرکتی) / بیشتر بودن یک صامت یا یک مصوت بلند در یک واژه نسبت به واژه دیگر (افزایشی)
مثال
در کادر زیر ابیاتی از یکی از اشعار مولانا را آوردهایم که در آنها هم جناس تام و هم جناس ناقص وجود دارد.
کار پاکان را قیاس از خود مگیر
گرچه ماند در نبشتند شیر و شیر
...
هر دو گون آهو گیا خوردند و آب
زین یکی سرگین شد و زان مشک ناب
(مولانا)
- شیر و شیر: جناس تام (همسان)
- زین و زان: جناس ناقص اختلافی
- آب و ناب: جناس ناقص افزایشی
اشتقاق
اگر در یک بیت یا جمله از واژههایی استفاده کنیم که ریشه یعنی حروف اصلی آنها یکی است، آرایه «اشتقاق» را ساختهایم. به مثال زیر توجه کنید تا این آرایه را بهتر درک کنید.
ای بسا شاعر که او در عمر خود نظمی نساخت
وی بسا ناظم که او در عمر خود شعری نگفت
(ملکالشعرا بهار)
- شاعر و شعر: هر دو از ریشه «شعر» هستند.
- نظم و ناظم: هر دو از ریشه «نظم» هستند.
تا اینجا بررسی کردیم زیبایی شناسی شعر چیست و برخی از مبانی مؤثر بر موسیقی شعر را معرفی کردیم. قافیه و ردیف و عروض نیز از عواملی هستند که از طریق ایجاد و افزایش موسیقی باعث زیبایی شعر میشوند و در ادامه مطلب به توضیح آنها میپردازیم.
قافیه
یکی از عوامل زیبایی شعر از طریق افزایش موسیقی آن، قافیه است که وجود آن در همه قالبهای کهن شعر فارسی، الزامی است. واژههای پایانی مصراعهای شعر که حروف آخر آنها یکسان است یا واژههایی با ظاهر یکسان و معنای متفاوت در انتهای مصراعها، قافیه محسوب میشوند. در کادر زیر قافیهها را مشخص کردهایم.
گفت موسی این مرا دستور نیست
بندهام امهال تو مأمور نیست
گر تو چیری و مرا خود یار نیست
بنده فرمانم بدانم کار نیست
میزنم با تو به جد تا زندهام
من چه کاره نصرتم من بندهام
(مولانا)
نکته: واژههای «نیست» در پایان مصراع اول تا مصراع چهارم، ردیف هستند. ردیف واژههایی تکراری با ظاهر و معنای یکسان است که وجود آن در شعر الزامی نیست اما ردیف نیز مانند قافیه میتواند موسیقی و زیبایی شعر را افزایش دهد.
واژه و حروف قافیه
واژههای قافیه همان کلمات با حروف آخر مشترک در پایان مصراعها هستند و حروف قافیه نیز همان حروف تکراری در واژههای قافیه هستند. برای مثال در شعر بالا، واژههای «یار» و «کار» واژه قافیه
قواعد قافیه
در فهرست زیر، قواعد قافیه و استثنائات آنها را آوردهایم.
- هرکدام از مصوتهای بلند یعنی «آ / او / ای» میتوانند به تنهایی قافیه باشند. برای مثال میتوانیم از واژههای «بالا» و «سارا» به دلیل اشتراک در مصوت بلند «ا» در انتهای آنها، به عنوان قافیه استفاده کنیم.
- هرکدام از مصوتهای بلند یا کوتاه میتوانند با یک یا دو صامت پس از خود، قافیه بسازند. برای مثال واژههای «همان» و «خزان» را میتوانیم به عنوان قافیه (مصوت بلند «ا» + صامت «ن») استفاده کنیم.
- حروف الحاقی که به واژههای قافیه و حروف اصلی قافیه اضافه میشوند نیز باید مانند حروف اصلی قافیه، یکسان باشند. برای مثال «-َند» در واژههای «گفتند و رفتند» حروف الحاقی هستند و «-ُفت» حروف اصلی قافیهاند.
- قافیه درونی: آوردن قافیه در میانه مصراع علاوه بر پایان مصراع
- ذوقافیتین: آوردن دو واژه با حروف آخر مسترک در پایان مصراع و قبل از قافیه اصلی مصراع
- قافیه در شعر نو: عدم وجود محدودیتهای شعر کهن و باز بودن دست شاعر برای استفاده یا عدم استفاده از قافیه
حال که دانستیم همه آرایه های ادبی لفظی موثر در زیبایی شناسی شعر چیست، در ادامه به بررسی وزن عروضی در شعر فارسی میپردازیم.
وزن عروضی شعر
وزن شعر یکی دیگر از عوامل زیبایی شعر و تقریباً مهمترین عامل زیبایی اشعار کلاسیک فارسی است. منظور از وزن نیز آهنگی است که در هنگام خواندن همه مصراعهای یک شعر در آن خوانش وجود دارد و از نوع چینش کلمات مصراع و هجاهای آن ایجاد میشود. معیار وزن در شعر نیز، مصراع است یعنی شاعر مصراع اول شعر خود را در هر وزنی بسراید، باید همه مصراعهای دیگر را هم بر همان وزن بسراید. در این بخش وزن شعر و روش یافتن آن را با مثال توضیح میدهیم.
- خوانش درست
- نوشتن شعر مطابق با خوانش درست
- تقطیع هجایی
- تقطیع ارکانی
- بررسی اختیارات شاعری
پیشنهاد میکنیم برای یادگیری وزن شعر، فیلم آموزش رایگان وزن شعر فارسی در علوم و فنون ادبی پایه دهم در فرادرس را تماشا کنید که لینک آن را در کادر زیر آوردهایم.
خوانش و نگارش درست شعر
برای پیدا کردن وزن شعر، ابتدا باید آن را درست بخوانیم زیرا وزن شعر همان آهنگی است که در خوانش درست مصراع وجود دارد. در کادر زیر نمونهای از خوانش و نگارش درست شعر را آوردهایم.
نیست از سنگ ملامت غم سر پرشور را
کس نترسانده است از رطل گران مخمور را
(صائب تبریزی)
نیست ءَز سَنگِ ملامتْ غَمْ سَرِ پُر شور را
کَس نترساندَست ءَز رطلِ گرانْ مخمور را
تقطیع هجایی
در این مرحله باید بعد از خوانش و نگارش درست مصراع، واژههای آن را مانند بخشبندی که در دبستان انجام میدادیم، هجابندی یا همان بخشبندی کنیم. در کادر زیر نمونهای از تقطیع هجایی را انجام دادهایم.
تا چه شوند عاشقان روز وصال ای خدا
چونک ز هم بشد جهان از بت بانقاب ما
(مولانا)
تا / چِ / شَ / وَند / ع / شِ / قان / رو / زِ / وِ / صا / لِی / خُ / دا
چونک / زِ / هَم / بِ / شُد / جَ / ها / نَز / بُ / تِ / بی / نِ / قا / بِ / ما
نکته: بعد از هجابندی کردن مصراع، باید کیفیت یا نوع هر هجا را نیز با توجه به فهرست زیر تعیین کنیم.
- هجای کوتاه یا U: صامت (حروف الفبا و همزه) + مصوت کوتاه (-َ، -ِ، -ُ)
- هجای بلند یا _: صامت + مصوت بلند (ا، او، ای) / صامت + مصوت کوتاه + صامت
- هجای کشیده یا _U: صامت + مصوت بلند + صامت / صامت + مصوت کوتاه + صامت + صامت / صامت + مصوت بلند + صامت + صامت
تقطیع ارکانی
در این مرحله باید هر هجای مصراع را با توجه به کیفیت آن (کوتاه، بلند یا کشیده) با یکی از ارکان عروضی شعر فارسی مطابقت بدهیم تا با این کار ارکان عروضی کل مصراع را پیدا کنیم که همان وزن شعر است. در جدول زیر، مهمترین ارکان عروضی در شعر فارسی را آوردهایم و هجاهای آنها را نیز تعیین کردهایم.
| ارکان عروضی پرکاربرد در شعر فارسی | کیفیت هجا |
| فع | _ |
| فَعَل | U - |
| فَعَلُن | U U _ |
| فعْلُن | _ _ |
| فعولُن | U _ _ |
| فاعلُن | _ U _ |
| مفعولُ | _ _ U |
| مفعولُن | _ _ _ |
| مفاعِلُ | U U _ U |
| مفاعِلُن | U _ U _ |
| مفاعیلُ | U _ _ U |
| فَعَلاتُ | U _ U U |
| فَعَلاتن | U U _ _ |
| فاعلاتُ | _ U _ U |
| فاعلاتُن | _ U _ _ |
| مستفعِلُ | _ _ U U |
| مستفعِلُن | _ _ U _ |
| مفتَعِلُن | _ U U _ |
| مفاعیلُن | U _ _ _ |
بررسی اختیارات شاعری
اختیارات شاعری تغییرات جزئی کوچکی در وزن شعر هستند که شاعر مجاز است تا حد آنها از وزن شعر تخطی کند و وزن شعر را تغییر نمیدهند و مشکلی در آن به وجود نمیآورند. در فهرست زیر همه آنها را توضیح دادهایم.
- حذف همزه: اگر قبل از کلمههایی که با «آ، اَ، اِ، اُ» شروع میشوند، یک صامت وجود داشته باشد، میتوانیم در خوانش شعر، همزه موجود در «آ، اَ، اِ، اُ» را حذف کنیم.
- تغییر مصوتها: بلند محسوب کردن مصوت کوتاه و کوتاه محسوب کردن مصوت بلند
- بلند محسوب کردن هجای پایانی مصراع: هجای پایانی مصراع حتی اگر کوتاه یا کشیده باشد، بلند محسوب میشود.
- «فَعلاتن» حساب کردن «فاعلاتن» در آغاز مصراع: اگر شاعر در ابتدای مصراعی که وزن آن بر پایه رکن «فعلاتن» است، «فاعلاتن» بیاورد، همان «فعلاتن» محسوب میشود و مشکلی ندارد.
- ابدال: یک هجای بلند حساب کردن دو هجای کوتاه کنار هم یا دو هجای کوتاه حساب کردن یک هجای بلند
- قلب: جابهجا کردن یک هجای کوتاه با یک هجای بلند که در کنار هم هستند.
تا اینجا دانستیم زیبایی شناسی شعر چیست و عوامل موسیقیساز مؤثر بر زیبایی شناسی شعر چیست و در ادامه، به بررسی عوامل تأثیرگذار بر زیبایی معنایی شعر میپردازیم.
یادگیری زیبایی شناسی شعر با فرادرس
تا اینجا یاد گرفتیم زیبایی شناسی شعر چیست و برخی از مبانی آن را شناختیم. در مبحث زیبایی شناسی شعر، بیش از همه چیز با آرایههای ادبی سر و کار داریم و تشخیص این آرایهها در شعر یا نثر گاهی دشوار است. همچنین به دلیل شباهت برخی از آرایهها با یکدیگر، گاهی تشخیص آنها از یکدیگر نیز مشکل است. به همین دلیل در این بخش برخی از فیلمهای آموزشی فرادرس در زمینه صنایع ادبی را آوردهایم تا همه آرایهها را به زبان ساده و به طور کاربردی یاد بگیرید.
- فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۱ پایه دهم در فرادرس
- فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۲ پایه یازدهم در فرادرس
- فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۳ پایه دوازدهم در فرادرس
- فیلم آموزش رایگان آرایههای ادبی به زبان ساده در فرادرس
- فیلم آموزش رایگان آرایه مشبه و مشبه به در فرادرس
- فیلم آموزش رایگان آرایه استعاره همراه با روش تشخیص در فرادرس
- فیلم آموزش رایگان آرایه ایهام همراه با انواع و کاربردها در فرادرس
- فیلم آموزش رایگان وزن شعر فارسی در علوم و فنون ادبی ۱ پایه دهم
همچنین برای یادگیری آرایههای ادبی در علوم و فنون ادبی همراه با حل نمونه سؤال، میتوانید از آموزشهای زیر استفاده کنید.
- فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۱ پایه دهم همراه با حل سؤالات کنکور در فرادرس
- فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۲ پایه یازدهم همراه با حل سؤالات کنکور در فرادرس
- فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۳ پایه دوازدهم همراه با حل سؤالات کنکور در فرادرس
برای یادگیری همه آرایههای ادبی و مباحث ادبیات فارسی نیز میتوانید از مجموعه آموزشهای جامع زیر استفاده کنید.
- مجموعه فیلمهای آموزش آرایههای ادبی فارسی از تشبیه و جناس تا تشخیص و مراعات نظیر در فرادرس
- مجموعه فیلمهای آموزش ادبیات فارسی و نگارش دوره متوسطه در فرادرس
حال که دانستیم عوامل مؤثر بر موسیقی در زیبایی شناسی شعر چیست، در ادامه مطلب، عوامل مؤثر محتوایی در زیبایی شناسی شعر را با مثال معرفی میکنیم.
آرایه های معنوی مؤثر بر زیبایی شعر
تا اینجا بررسی کردیم زیبایی شناسی شعر چیست و عوامل سازنده موسیقی شعر را شناختیم. در این بخش با همه آرایههای ادبی که از طریق معنا باعث افزایش زیبایی شعر میشوند، آشنا میشویم و روش تشخیص آنها را با مثال توضیح میدهیم.
- تشبیه
- مجاز
- استعاره
- کنایه
- مراعات نظیر
- تلمیح
- تضمین
- لف و نشر
- تضاد
- متناقضنما
- اغراق
- ایهام
- حسن تعلیل
- اسلوب معادله
پیشنهاد میکنیم برای یادگیری این آرایهها و دیگر آرایههای ادبی فارسی، مجموعه فیلمهای آموزش آرایههای ادبی فارسی در فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آوردهایم.
تشبیه
خیالانگیز کردن سخن با ادعای مشابهت میان دو چیز را صنعت تشبیه مینامیم. هر تشبیهی از چهار پایه یا رکن ساخته میشود که آنها را در فهرست زیر آوردهایم.
- مشبه: چیزی که آن را به چیز دیگری مانند میکنیم.
- مشبهبه: چیزی که مشبه را به آن مانند میکنیم.
- وجه شبه: ویژگی مشترک میان مشبه و مشبهبه که البته در مشبهبه پررنگتر است.
- ادات تشبیه: واژههای مانند «مثل، مانند، گویی، چون، همچون، بهسان و...» که از آنها برای بیان شباهت بین مشبه و مشبهبه استفاده میکنیم.
مثال ارکان تشبیه
در مثال زیر ارکان تشبیه را مشخص کردهایم.
صدا چون بوی گل در جنبش آب
به آرامی به هر سو پخش میگشت
(فریدون توللی)
- مشبه: صدا
- مشبهبه: بوی گل
- وجه شبه: به هر سو پخش میگشت
- ادات تشبیه: چون
انواع تشبیه از نظر ارکان
مشبه و مشبهبه ارکان اصلی تشبیه هستند و وجود آنها در تشبیه ضروری است اما نبود وجه شبه و ادات تشبیه اشکالی ایجاد نمیکند و بر همین اساس تشبیه را به دو نوع زیر تقسیم میکنیم.
- تشبیه گسترده: تشبیهی که چهار رکن یا سه رکن خود را داشته باشد، تشبیه گسترده است.
- تشبیه فشرده (بلیغ): تشبیهی که فقط دو رکن اصلی یعنی مشبه و مشبهبه را دارد، تشبیه بلیغ است. تشبیه فشرده یا به صورت اضافه تشبیهی (مضاف و مضافالیه بودن مشبه و مشبهبه) یا به صورت غیراضافی (معمولاً جمله اسنادی) به کار میرود.
در کادر زیر نمونهای از تشبیه بلیغ یا فشرده را آوردهایم.
مرا کز جام عشقت مست گشتم
وصال و هجر یکسان مینماید
(فخرالدین عراقی)
- مشبه: عشق تو
- مشبهبه: جام
مجاز
کاربرد واژهها در معنای غیرحقیقی آنها که به معنای اصلی آنها مرتبط است را آرایه «مجاز» میدانیم. برای مثال در جمله «لیوان را سرکشید.» واژه «لیوان» مجاز از «محتوای داخل لیوان» است. همیشه بین معنی غیرحقیقی و حقیقی مجاز، ارتباطی وجود دارد که به آن، «علاقه / پیوند» میگوییم. همچنین وجود نشانهای در جمله لازم است تا با استفاده از آن به معنای مجازی (غیرحقیقی) پی ببریم که آن نشانه را «قرینه» مینامیم. به مثال زیر توجه کنید که در آن، مجاز و قرینه و علاقه آن را مشخص کردهایم.
سینه خواهم شرحه شرحه از فراق
تا بگویم شرح درد اشتیاق
(مولانا)
- مجاز: «سینه» مجاز از «انسان» است.
- علاقه: «سینه (قلب)» یکی از اعضای بدن «انسان» است بنابراین سینه جزئی از انسان است.
- قرینه: مصراع دوم (با انسان میتوانیم حرف بزنیم نه با جزئی از بدن انسان)
استعاره
استعاره، نوعی مجاز است که بر آرایه تشبیه استوار است. در واقع در صنعت استعاره، واژهای را در معنای غیرحقیقی خود به کار میبریم که رابطه و علاقه میان معنای حقیقی و غیرحقیقی آن، شباهت است. همچنین استعاره را تشبیهی میدانیم که از بین مشبه و مشبهبه فقط یکی از آنها میتواند در سخن آمده باشد. در فهرست زیر انواع استعاره را آوردهایم.
- استعاره آشکار (مصرحه): باقی ماندن مشبهبه و حذف مشبه
- استعاره پنهان (مکنیه): باقی ماندن مشبه و حذف مشبهبه
نکته: اگر در استعاره پنهان، مشبه موجودی بیجان یاغیرانسان باشد و مشبهبه محذوف، انسان باشد یعنی ویژگیهای انسانی را به مشبه غیرانسان نسبت داده باشیم، آرایه تشخیص یا جان بخشی را ساختهایم. این مورد درباره منادا قرار دادن غیرانسانها نیز حاکم است زیرا فقط انسانها قابل مکالمه هستند و اگر غیرانسانی را مورد خطاب قرار دهیم در واقع استعاره مکنیه و تشخیص ساختهایم.
مثال
در کادر زیر نمونهای از استعاره را آوردهایم. واژه «رخش (رخ او)» در این بیت، استعاره مکنیهای است که جانبخشی نیز دارد. یعنی شاعر در این بیت، آینه را به انسانی تشبیه کرده که رخ (صورت) دارد.
آینهات دانی چرا غماز نیست؟
زنکه زنگار از رخش ممتاز نیست
(مولانا)
نکته: استعاره این بیت از نوع اضافه استعاری است زیرا در آن ضمیر «ش» که به آینه (مشبه) برمیگردد به یکی از لوزام مشبهبه (انسان) یعنی واژه «رخ» اضافه شده است.
کنایه
اگر جملهای را به کار ببریم که دارای یک معنای نزدیک و یک معنای دور باشد و منظور گوینده از گفتن آن، معنای دور باشد، آرایه «کنایه» را ساختهایم. کنایه هم نوعی مجاز است که علاقه آن، مجاورت است. با مشاهده مثال زیر، این آرایه را بهتر درک میکنید. جمله «دلم شکستی» در این بیت، کنایه از «ناراحت کردن» کسی است.
دلم شکستی و رفتی، خلاف شرط مودت
به احتیاط رو اکنون که آبگینه شکستی
(سعدی)
فرق کنایه و مجاز
در آرایه مجاز، بین معنای حقیقی و معنای مجازی واژه، فقط معنای مجازی آن درست است اما در کنایه معنای نزدیک غلط نیست اما منظور اصلی گوینده، معنای دور است. همچنین مجازها معمولاً تککلمهای هستند اما در کنایه معمولاً با جمله، شبهجمله یا عبارتی چند کلمهای مواجه هستیم.
فرق استعاره و کنایه
معمولاً استعاره در سطح واژه و کنایه در سطح ساختار کلام رخ میدهد یعنی استعاره تککلمهای و کنایه جملهای، شبهجملهای و عبارتی است.
تا ینجا دانستیم زیبایی شناسی شعر چیست و عوامل سازنده موسیقی شعر و برخی از عوامل مؤثر بر زیبایی معنایی شعر را شناختیم، در دامه به بررسی ادامه این عوامل میپردازیم.
مراعات نظیر
آرایه تناسب یا مراعات نظیر یعنی آوردن واژههایی در کنار هم که با هم نوعی از ارتباط معنایی را داشته باشند. این آرایه از طریق تعامل معنای واژهها با یکدیگر، باعث زیبایی سخن میشود. با مشاهده مثال زیر این آرایه را بهتر درک میکنید.
چون در این میدان نداری دست و پایی همچو گوی
اختیار سر به زلف همچو چوگانش گذار
(صائب تبریزی)
- دست و پا و سر و زلف: تناسب (همگی از اجزای بدن انسان هستند.)
- میدان و گوی و چوگان: تناسب (همه مربوط به بازی چوگان هستند.)
تلمیح
اگر شاعر یا نویسندهای در سخن خود به آیه، حدیث، داستان، اسطوره و... اشاره کند، صنعت تلمیح ساخته است. شاعران با استفاده از تلمیح، مجموعهای عظیم از مفاهیم و معانی را با استفاده از واژه یا عبارتی کوتاه به مخاطب منتقل میکنند. نقش آن در زیبایی شعر نیز همین است. مانند مثال زیر که در آن دو تلمیح وجود دارد.
گواه رهرو آن باشد که سردش یابی از دوزخ
نشان عاشق آن باشد که خشکش بینی از دریا
(سنایی)
- مصراع اول: اشاره به داستان حضرت ابراهیم که آتش نمرود بر او گلستان شد.
- مصراع دوم: اشاره به داستان حضرت موسی که با پیروان خود از میان رود نیل گذشتند.
تضمین
به آوردن عین آیه، حدیث، شعر یا سخن دیگران در شعر یا سخن خود، صنعت تضمین میگوییم که از طریق اهدای لذت تنوع به خواننده، باعث زیبایی شعر میشود. گاهی شاعران در تضمین از شعر دیگران، نام آنها را میآورند اما این کار الزامی نیست. مانند مثال زیر که شفیعی کدکنی در انتهای شعر خود مصراعی از غزلی از «مولانا» را تضمین کرده است.
بیداری زمان را با من بخوان به فریاد
ور مرد خواب و خفتی
«رو سر بنه به بالین، تنها مرا رها کن»
(شفیعی کدکنی)
لف و نشر
وقتی شاعر یا نویسنده دو یا چند واژه یا گروه واژگانی میآورد و در ادامه دو یا چند واژه دیگر میآورد که به آن واژههای اول مربوط هستند، آرایه لفونشر ساخته است. استفاده از این آرایه باعث میشود ذهن خواننده برای یافتن ارتباط میان این واژههای مرتبط به تکاپو بیفتد و این باعث افزایش ارزش هنری و زیبایی شعر میشود. این آرایه ب دو نوع مرتب و مشوش تقسیم میشود که در مثالهای زیر آنها را توضیح دادهایم.
لف و نشر مرتب
در مثال زیر، لفو نشر مرتب داریم زیرا نشرِ لفِ اول، اول آمده و نشر لف دوم نیز بعد از آن آمده است.
با آنکه جیب و جام من از مال و می تهی است
ما را فراغتی است که جمشید جم نداشت
(فرخی یزدی)
- لف و نشر اول: جیب و مال
- لف و نشر دوم: جام و می
لف و نشر مشوش
واژههای مرتبط به هم در بیت زیر، دارای ترتیب درست نیستند بنابراین در این بیت، لف و نشر مشوش داریم.
اگر ز خلق ملامت و گر ز کرده ندامت
کشیدم از تو کشیدم، شنیدم از تو شنیدم
(مهرداد اوستا)
- لف و نشر اول: ملامت و شنیدم
- لف و نشر دوم: ندامت و کشیدم
تضاد
اگر در سخن خود، از دو واژه استفاده کنیم که از نظر معنایی ضد هم باشند، آرایه ادبی تضاد ساختهایم. آرایه تضاد باعث تداعی ذهن خواننده میشود و به همین دلیل، زیبایی شعر را افزایش میدهد.
کسی با او نه و او با همه کس
نماند هیچ کس او ماند و بس
(خواجوی کرمانی)
- همه کس و هیچ کس: تضاد
- نماند و ماند: تضاد
متناقض نما یا پارادوکس
در آرایه متناقضنما، دو حالت یا مفهوم متناقض را با هم جمع میبندیم که در دنیای واقعی، همزمانی و جمع آن دو حالت با یکدیگر ممکن نیست. برای مثال «فریاد ساکت» پارادوکس است. اینکه شاعر دو مفهوم متناقض که جمع آنها که امری محال است را را چنان با هم ترکیب میکند که خواننده آن را میپذیرد، افزودن بر زیبایی شعر از منظر معنای آن است.
فلک در خاک میغلتید از شرم سرافرازی
اگر میدید معراج ز پا افتادن ما را
(بیدل دهلوی)
- متناقضنما: شرم سرافرازی (سرافرازی افتخار است و با شرم تناقض دارد.)
- متناقضنما: معراج ز پا افتادن (معراج صعود به بالاترین درجات هستی است و با از پا افتادن، رابطه عکس دارد.)
فرق متناقض نما و تضاد
در آرایه تضاد با دو امر سر و کار داریم که با هم متضاد هستند اما در متناقضنما با یک امر مواجه هستیم که جمع دو حالت متضاد با یکدیگر است. به دو مثال زیر دقت کنید.
در مصراع دوم بیت زیر، آرایه پارادوکس وجود دارد زیرا شاعر، «درد» را «درمان» میداند.
عجب مدار که در عین درد خاموشم
که درد یار پریچهره عین درمان است
(فروغی بسطامی)
اما در بیت زیر، آرایه بین «درد» و «درمان»، تضاد است زیرا شاعر آنها را با هم جمع نکرده بلکه صرفاً از آنها در کنار هم استفاده کرده است.
بتی که خستهدلان را به بوسه درمان است
دریغ دارد از این درد دیده، درمان را
(ابواسحاق جویباری)
تا اینجا دانستیم بسیاری از عوامل در زیبایی شناسی شعر چیست و در ادامه به بررسی ادامه آنها میپردازیم.
اغراق
هرگاه در بیان چیزی بزرگنمایی کنیم، صنعت ادبی اغراق را ساختهایم. این آرایه با ایجاد شگفتی در ذهن مخاطب، باعث زیبایی شعر میشود. اغراق برای تصویرسازی در حماسه، مناسبترین آرایه است بنابراین در آثار حماسی بسیار کاربرد داشته و دارد.
مانند بیت زیر که شاعر در آن، بدن معشوقش را چنان لطیف و نازک توصیف میکند که اگر پیراهنی از برگ گل نیز برایش بسازند، پوست او آزار میبیند. در اینجا شاعر در بین نازک بودن و لطافت پوست معشوق خود اغراق کرده است زیرا گلبرگ بسیار لطیف است و اینکه پوست کسی از گلبرگ نیز نازکتر و لطیفتر باشد، بزرگنمایی است.
گر برگ گل سرخ کنی پیرهنش را
از نازکی آزار رساند بدنش را
(طرب اصفهانی)
ایهام
اگر در سخن خود از واژهای استفاده کنیم که همزمان با چند معنا، قابل قبول باشد، آرایه «ایهام» ساختهایم. دریافت همزمان چند معنا از یک واژه باعث ایجاد تصویر ذهنی زیبایی برای مخاطب میشود. برای تشخیص آرایه ایهام باید با معانی مختلف واژهها آشنا باشیم.
مانند مثال زیر که واژه «بو» هم معنای «رایحه» و هم معنی «امید و آرزو» میدهد و هر دو آنها میتوانند درست باشند بنابراین در این بیت، آرایه ایهام داریم.
گفتم که بوی زلفت گمراه عالمم کرد
گفتا اگر بدانی هم اوت رهبر آید
- معنای «رایحه» برای «بو»: گفتم که رایحه بوی موی تو مرا گمراه کرد.
- معنای «آرزو» برای «بو»: گفم که آرزوی موی تو مرا گمراه کرد.
ایهام تناسب
در صنعت «ایهام تناسب» نیز مانند ایهام، واژهای با دو یا چند معنا داریم اما بین یکی از معانی آن و دیگر واژههای موجود در بیت، تناسب معنایی وجود دارد. نکته مهم درباره این آریه این است که معنی دارای تناسب با واژههای دیگر، معنای درست واژه دارای ایهام نیست و این پیچیدگی معنایی، ذهن مخاطب را دچار چالش جذابی میکند که باعث زیبایی شعر میشود.
مانند مثال زیر که کلمه «شیرین» در مصراع آن، دو معنای «اسم خاص شیرین (همسر خسرو)» و «مزه شیرین» میدهد اما چون معنای دوم با واژه «شیرین» در ترکیب «جان شیرین» تناسب معنایی دارد، ایهام تناسب داریم و معنای دیگر یعنی «اسم خاص شیرین» درست است.
بگفتا عشق شیرین بر تو چون است
بگفت از جان شیرینم فزون است
(نظامی)
حسن تعلیل
هرگاه شاعر یا نویسنده برای پدیده یا موضوعی، دلیلی هنری و غیرواقعی بیاورد که با خیالانگیزی، مخاطب را اقناع کند، آرایه ادبی حسن تعلیل را میسازد که از طریق معنا، زیبایی شعر را افزایش میدهد.
حس آمیزی
اگر شاعری در سخن خود، دو یا چند حس از حواس پنجگانه را با هم بیامیزد یا امور ذهنی و انتزاعی را با حواس پنجگانه بیامیزد، حس آمیزی ساخته است. برای مثال در بیت زیر، چندین
ما گرچه مرد تلخ شنیدن، نهایم لیک
تلخی که از زبان تو آید، شنیدنی است
(طالب آملی)
اسلوب معادله
اگر شاعر مصراع اول و دوم بیتی را طوری بسراید که بتوانیم جای دو مصراع را با هم عوض کنیم و مشکلی در معنا و ساختار بیت ایجاد نشود، آرایه اسلوبمعادله ساخته است. در واقع در اسلوب معادله، هر مصراع، معادلی برای مصراع دیگر است.
مانند مثال زیر که معنای هر دو مصراع دقیقاً با هم برابر است و هرکدام، معادل و مصداقی برای دیگری است. اگر جای مصراعهای این بیت را با هم عوض کنیم به بیت «با دهان تشنه مردن بر لب دریا خوش است / با کمال احتیاج از خلق، استغنا خوش است» میرسیم که هم معنا و هم ساختار آن صحیح است.
با کمال احتیاج از خلق، استغنا خوش است
با دهان تشنه مردن بر لب دریا خوش است
(صائب تبریزی)
حال که بررسی کردیم عوامل معنایی در زیبایی شناسی شعر چیست، در ادامه به معرفی عناصر زیبایی شناسی شعر در هر پایه از علوم و فنون ادبی میپردازیم.
زیبایی شناسی در علوم و فنون ادبی شامل چیست؟
زیبایی شناسی در علوم و فنون ادبی نیز به آرایههای ادبی و موسیقی شعر مربوط میشود. یعنی اگر از شما خواسته شود یک شعر را از نظر زیبایی شناسی بررسی کنید، باید آرایههای ادبی معنوی و لفظی آن، موسیقی آن، عروض، ردیف و قافیه آن را بررسی کنید. البته در مبحث زیبایی شناسی شعر در دبیرستان، آرایههای ادبی نسبت به عروض اهمیت بیشتری دارند. در این بخش نکات مربوط به زیبایی شناسی در علوم و فنونی هر پایه را به طور خلاصه آوردهایم.
پیشنهاد میکنیم برای یادگیری همه این موارد، فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۳ پایه دوازدهم در فرادرس همراه با حل سؤالات کنکور در فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آوردهایم.
زیبایی شناسی در علوم و فنون دهم
در زیبایی شناسی علوم و فنون دهم با مباحث زیر سر و کار داریم.
- قالب مثنوی: هر بیت قافیههای مخصوص خود را دارد و هر دو مصراع بیت، قافیهدار هستند.
- کنایه: جمله یا عبارتی با دو معنا که معنای دور آن موردنظر گوینده است.
- تشبیه: مانند کردن چیزی به چیز دیگر.
- مراعات نظیر: استفاده از واژههایی با تناسب معنایی در یک بیت.
- وزن شعر: مهمترین عامل در شعر بعد از عاطفه و منتقل کننده نظم و زیباکردن خوانش سخن برای خواننده.
- واج آرایی: تکرار یک واج (صامت یا مصوت) در سخن که موسیقی کلام را افزایش میدهد و باعث زیبایی آن میشود.
- تکرار یا واژهآرایی: تکرار یک واژه یا عبارت در سخن
- سجع: یکسانی واج یا واجهای پایانی دو واژه یا یکسانی وزن دو واژه یا یکسانی وزن و واجهای پایانی دو واژه
- عروض: علم قواعد وزن شعر و طبقهبندی وزنها از جنبه عملی و نظری
- موازنه: تقابل سجعهای متوازن یا ترکیبی از متوازن و متوازی در دو مصراع یا دو جمله
- ترصیع: موازنهای که همه سجعهای آن متوازی (هماهنگی در وزن و حروف آخر) هستند.
- قافیه: واژههایی در پایان مصراعها که حروف آخر آنها یکسان است یا کاملاً یکسان هستند اما معنای آنها با هم تفاوت دارد.
- ردیف: واژههایی با ظاهر و معنای کاملاً یکسان در انتهای مصراعها
- جناس: واژههایی که یا ظاهر آنها تفاوت اندکی (در حد یک صامت یا مصوت) دارد یا ظاهر یکسان و معنای متفاوت دارند.
- اشتقاق: واژههایی که ریشه یکسان دارند.
زیبایی شناسی علوم و فنون ادبی یازدهم
در فهرست زیر همه نکات علوم و فنون ادبی درباره زیبایی شناسی شعر را آوردهایم.
- پایههای آوایی: بخشهای هر مصراع از شعر که وزن یکسان یا متفاوتی دارند و در کل شعر تکرار شدهاند.
- تشبیه: مانند کردن چیزی به چیز دیگر با نگاه و تخیل شاعرانه
- پایههای آوایی ناهمسان: شعری که وزن عروضی پایههای یک مصراع از آن، با هم متفاوت هستند.
- مجاز: به کار بردن یک واژه در معنای غیرحقیقی آن که بین آن معنای غیرحقیقی و معنای حقیقی آن، ارتباطی وجود دارد.
- پایههای آوایی همسان: زمانی که وزن عروضی کل پایههای یک مصراع، یکی است.
- استعاره: استفاده از واژهای به جای واژه دیگر به دلیل شباهتی که بین آن دو است. (تشبیه بدون مشبه یا بدون مشبهبه)
- جان بخشی یا تشخیص: دادن ویژگیهای انسانی به غیرانسانها.
- پایههای آوایی همسان دولختی: تکرار یک الگوی ثابت از وزنهای عروضی متفاوت در یک مصراع
- کنایه: جمله یا عبارتی با دو معنای نزدیک و دور که معنای دور آن مورد نظر گوینده است.
زیبایی شناسی در علوم و فنون ادبی دوازدهم انسانی
نکات مربوط به زیبایی شناسی علوم و فنون ادبی دوازدهم انسانی را در فهرست زیر آوردهایم.
- مراعات نظیر (تناسب): استفاده از واژههایی که با هم ارتباط معنایی دارند.
- تلمیح: اشاره کردن به داستان، آیه، حدیث، اسطوره و... در کلام خود
- تضمین: آوردن عین کل یا بخشی از یک آیه، حدیث، شعر یا کلامی از دیگری در سخن خود
- اختیارات شاعری زبانی: حذف همزه یا تغییر مصوتها (بلند تلفظ کردن مصوت کوتاه یا برعکس)
- لف و نشر: ذکر دو یا چند لفظ و آوردن دو یا چند لفظ دیگر که هرکدام به یکی از آن الفاظ اولیه، مرتبط هستند.
- تضاد: به کار بردن دو واژه که از نظر معنایی برعکس هم هستند.
- متناقضنما یا پارادوکس: جمع کردن دو واژه و مفهوم با یکدیگر که جمع آنها با یکدیگر محال است.
- فرق متناقض نما و تضاد: آوردن دو امر متضاد با یکدیگر، تضاد است اما در متناقض نما یک امر وجود دارد که جمع دو مفهوم متضاد است.
- اختیارات شاعری وزنی: بلند محسوب کردن هجای پایانی، آوردن فاعلاتن به جای فعلاتن، ابدال و قلب
- اغراق: بزرگنمایی مثبت یا منفی درباره چیزی یا کسی
- ایهام: واژهای که در سخن میتواند دو یا چند معنای درست داشته باشد.
- ایهام تناسب: واژهای با دو یا چند معنا که بین معنای نادرست آن و واژههایی دیگر در آن مصراع یا بیت، تناسب برقرار است.
- وزن در شعر نیمایی: باز بودن دست شاعر در تساوی تعداد هجاهای مصراعهای شعر
- حسن تعلیل: آوردن دلیلی غیرواقعی و خیالی برای امری برای خیالانگیز کردن سخن
- حس آمیزی: آمیختن دو حس از حواس پنجگانه با یکدیگر یا مفهومی انتزاعی با حواس پنجگانه
- اسلوب معادله: یکسان بودن معنای دو مصراع یک بیت به نحوی که با تغییر جایگاه آنها، مشکلی در معنای بیت پدید نیاید.
سؤالات متداول زیبایی شناسی شعر
حال که دانستیم زیبایی شناسی شعر چیست و مبانی آن را با مثال شناختیم، در این بخش به پرتکرارترین سؤالات در این زمینه پاسخ میدهیم. برای یادگیری آرایههای ادبی میتوانید فیلم آموزش رایگان آرایههای ادبی فارسی در فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آوردهایم.
زیبایی شناسی در ادبیات یعنی چه؟
زیبایی شناسی در ادبیات یعنی بررسی و کشف عوامل تأثیرگذار بر زیبایی شعر یعنی موسیقی شعر (وزن عروضی و آرایه های لفظی) و معنا و محتوای ذهن (آرایههای معنوی). البته در مباحث و سطوح تخصصی زیبایی شناسی شعر، به مبحث نقد شعر میرسیم و در آن، باید زیبایی فرم و محتوای اشعار را با نظریههای ادبی گوناگون بررسی کنیم.
ارتباط موسیقی شعر و زیبایی شناسی چیست؟
موسیقی شعر یکی از عوامل زیبایی شعر و از مبانی زیبایی شناسی شعر است. موسیقی شعر از وزن عروضی و آرایههای ادبی لفظی ساخته میشود و در این مطلب، همه آنها را به طور کامل توضیح دادهایم.
زیبایی شناسی به زبان ساده چیست؟
زیبایی شناسی به زبان ساده یعنی تلاش برای کشف عوامل زیبایی اثری هنری با مبانی و معیارهای مشخصی که برای هر نوع هنر وجود دارد.
زیباشناسی در هنر چیست؟
هنر دارای شاخههای زیادی است و ادبیات یکی از انواع آن است. هر نوع هنر، زیبایی شناسی مخصوص به خود را دارد زیرا ارزش هنری هر نوعی از هنر را با معیارهای خاصی میسنجند.
تفاوت زیبایی شناسی و زیبایی شناختی چیست؟
تفاوت زیبایی شناسی و زیبایی شناختی با یکدیگر در نوع دستوری این کلمات و کاربرد آنها در جمله است و با هم تفاوت معنایی اساسی ندارند. «زیبایی شناسی» نام مکتبی فلسفی است که در آن به بررسی عوامل زیبایی و ارزش هنری آثار هنری مختلف میپردازیم و «زیبایی شناختی» صفتی برای آن است. در فهرست زیر، مثالی از کاربرد ین دو واژه را آوردهایم.
- تجربه زیبایی شناختی
- مکتب زیبایی شناسشی
نمونه سؤال زیبایی شناسی شعر
حال که یاد گرفتیم زیبایی شناسی شعر چیست و با مبانی آن آشنا شدیم، میتوانید در آزمون زیر شرکت کنید. این آزمون، تمرینی متشکل از ده پرسش چهارگزینهای است که برای پاسخ دادن به آنها کافی است گزینه درست مورد نظر خود در هر سؤال را انتخاب و روی آن کلیک کنید. سپس روی گزینه «مشاهده گزینه صحیح» کلیک کنید تا پاسخ درست را مشاهده کنید. برای دسترسی به پرسشهای چهارگزینهای نیز انجام همین مراحل کافی است. با ثبت هر یک پاسخ درست، یک امتیاز دریافت میکنید و امتیاز نهایی خو را در پایان آزمون و با کلیک بر گزینه «دریافت جواب آزمون» مشاهده خواهید کرد.
تمرین و آزمون
۱. در کدام گزینه بیت زیر را از نظر زیبایی شناسی درست و کامل بررسی کردهایم؟
صوفی مجلس که دی، جام و قدح میشکست
باز به یک جرعه می، عاقل و فرزانه شد
(حافظ)
آرایه تناسب میان «صوفی و مجلس» / آرایه مراعات نظیر میان «جام و قدح» / آرایه تناسب میان «جرعه و می» / آرایه تناسب میان «عاقل فرزانه»
آرایه مراعات نظیر میان «جام و قدح و می» / آرایه جناس ناقص اختلافی میان «می و دی» / آرایه تناسب میان «جرعه و می» / آرایه تناسب میان «عاقل و فرزانه» / آرایه پارادوکس در مصراع دوم (عاقل و فرزانه شدن با نوشیدن می)
آرایه تناسب میان «صوفی، مجلس، جام، قدح، جرعه و می» / آرایه تضاد میان «می با عاقل و فرزانه» / آرایه اغراق در «یک جرعه می»
آرایه مراعات نظیر میان «صوفی، مجلس، دی، عاقل و فرزانه» / آرایه تکرار در «باز» / آرایه تضاد میان «می و عاقل»
۲. در کدام گزینه مبانی ظاهری و محتوایی زیبایی شناسی شعر زیر را به درستی مشخص کردهایم؟
دستی که گاهِ خنده بر آن خال میبری
ای شوخ سنگدل! دلم از حال میبری
(شهریار)
آرایههای لفظی: آرایه واژهآرایی با تکرار صامتهای «خ» و «د»، جناس ناقص افزایشی میان «خال و حال»
آرایههای معنوی: آرایه مجاز در «خنده (مجاز از خندیدن)»، آرایه کنایه در «سنگدل (کنایه از بیرحم)»
آرایههای لفظی: آرایه واجآرایی با تکرار صامت «خ» و صامت «س»، آرایه واژهآرایی با تکرار واژه «میبری»
آرایههای معنوی: آرایه تناسب میان «دست، خنده، خال و دلم»، آرایه کنایه در جمله «دلم از حال میبری (کنایه از مردن)»
آرایههای لفظی: واج آرایی با تکرار صامت «خ» و صامت «د»، واژهآرایی با تکرار واژه «دلم»، جناس ناقص اختلافی میان «خال و حال»، جناس تام میان «میبری و میبری»
آرایههای معنوی: آرایه تناسب میان «دست و دل»، آرایه کنایه در واژه «سنگدل (کنایه از بیرحم)»، کنایه در جمله «دلم از حال میبری (کنایه از شیفته کسی شدن)»، آرایه مجاز در «دلم از دست میبری (دل مجاز از کل وجود است.)»
آرایههای لفظی: آرایه واجآرایی با تکرار صامت «د» و مصوت بلند «آ»، آرایه واژهآرایی با تکرار واژه «میبری»
آرایههای معنوی: آرایه پارادوکس در «شوخ سنگدل»، آرایه کنایه در «دستی که به خال میبری (دست زدن به خال)»
۳. در کدامیک از گزینههای زیر، شاعر از آرایههای ادبی بیشتری برای زیبایی شعر خود استفاده کرده است؟
جانها چو سیلابی روان تا ساحل دریای جان
از آشنایان منقطع با بحر گشته آشنا
(مولانا)
به جانت ای بت شیریندهن که همچون شمع
شبان تیره مرادم، فنای خویشتن است
(حافظ)
می لعل مذاب است و صراحی کان است
جسم است پیاله و شرابش جان است
(خیام)
آن نه زلف است و بناگوش که روز است و شب است
وآن نه بالای صنوبر که درخت رطب است
(سعدی)
در فهرست زیر، آرایههای ادبی همه گزینههای این سؤال را مشخص کردهایم.
- گزینه اول: آرایه تشبیه در «جانها چو سیلابی روانی» / آرایه اضافه تشبیهی در «ساحل دریای جان» / آرایه تناسب میان واژههای «سیلاب، ساحل، دریا و بحر» / آرایه تکرار با واژه «جان» / آرایه تکرار با واژه «آشنا» / آرایه تضاد میان واژههای «منقطع» و «آشنا» / آرایه واجآرایی با تکرار صامت «ن»، صامت «ش» و مصوت بلند «ا»
- گزینه دوم: آرایه استعاره و تشضخیص در «ای بت شیریندهن» تشبیه معشوق به بت / آرایه تشبیه در «همچون شمع» / آرایه واج آرایی با تکرار صامت «ن»، صامت «ت»، صامت «ش»
- گزینه سوم: آرایه تشبیه در «می لعل مذاب است» / آرایه تشبیه در «صراحی، کان است» / آرایه تشبیه در «جسم پیاله است» / آرایه تشبیه در «شراب، جان است» / آرایه تکرار با تکرار واژه «است»
- گزینه چهارم: آرایه لف و نشر در «زلف، شب است.» و «بناگوش روز است.» / اضافه استعاری در «بالای صنوبر» تشبیه معشوق به صنوبر / آرایه استعاره در «درخت رطب» تشبیه معشوق به درخت نخل
۴. شاعر در کدامیک از گزینههای زیر برای زیباتر کردن شعر خود از آرایه «تلمیح» استفاده کرده است؟
هر قضایی سببی دارد و من در غم دوست
اجلم میکشد و درد فراقش سبب است
سخن خویش به بیگانه نمییارم گفت
گله از دوست به دشمن نه طریق ادب است
(سعدی)
برو ای زاهد و بر دردکشان خرده مگیر
که ندادند جز این تحفه به ما روز الست
آنچه او ریخت به پیمانه ما نوشیدیم
اگر از خمر بهشت است وگر باده مست
(حافظ)
گر دست دهد ز مغز گندم، نانی
وز می دو منی ز گوسفندی، رانی
با لالهرخی و گوشه بستانی
عیشی بود آن، نه در حد سلطانی
(خیام)
ندارِ عشقم و با دل، سر قمارم نیست
که تاب و طاقت آن مستی و خمارم نیست
دگر قمار محبت نمیبرد دل من
که دست بردیِ از این بخت بدبیارم نیست
(شهریار)
عبارت «روز الست» در این گزینه، اشاره و تلمیحی به این روایت دینی است که در آن، درباره تقسیم قسمت و تقدیر انسانها در روز الست و جهان زر، سخن گفته شده است.
۵. در کدام گزینه شاعر از اضافه تشبیهی و کنایه برای زیباسازی ظاهری و معنایی شعر خود استفاده کرده است؟
از صحبت من تو را چه خیزد
دیو از من و صحبتم گریزد
من وحشیام و تو انسجویی
آن نوع طلب که جنس اویی
(نظامی)
گفتهای لعل لبم هم درد بخشد هم دوا
گاه پیش درد و گه پیش مداوا میرمت
خوش خرامان میروی چشم بد از روی تو دور
دارم اندر سر خیال آنکه در پا میرمت
(حافظ)
عشق کو تا گرم سازد این دل رنجور را
در حریم سینه افروزد چراغ طور را
حیرتی دارم که با این نشأه سرشار عشق
دار چون بر دوش خود دارد سر منصور را
(صائب تبریزی)
وزان رفته نامآوران یاد کرد
به داد و دهش گیتی آباد کرد
برین گونه صدسال شادان بزیست
نگر تا چنین در جهان شاه کیست
(فردوسی)
۶. در کدامیک از گزینههای زیر، شاعر دقیقاً از آرایههای زیر برای زیباسازی شعر خود استفاده کرده است؟
«تلمیح، اضافه تشبیهی، اشتقاق، تکرار، واجآرایی، اضافه استعاری و جان بخشی»
نوازشهای عشق او، لطافتهای مهر او
رهانید و فراغت داد از رنج و نصب ما را
(مولانا)
بی زلف سرکشش سر سودایی از ملال
همچون بنفشه بر سر زانو نهادهایم
(حافظ)
نوشدارویی و بعد از مرگ سهراب آمدی
سنگدل این زودتر میخواستی، حالا چرا؟
گرچه مجنونم و صحرای جنون جای من است
لیک دیوانهتر از من، دل شیدای من است
(حافظ)
۷. شاعر کدامیک از اشعار زیر برای زیباسازی شعر خود از آرایه متناقضنما و وزنی مطابق با پایههای آوایی همسان تک لختی استفاده کرده است؟
این قصه عجب شنو از بخت واژگون
ما را بکشت یار به انفاس عیسوی
(حافظ)
ما سلطنت فقر به عالم نفروشیم
یک جام شرابی به دو صد جم نفروشیم
(شاه نعمت الله ولی)
خوبان پارسیگو بخشندگان عمرند
ساقی بده بشارت، رندان پارسا را
(حافظ)
همچو نی، زهری و تریاقی که دید
همچو نی دمساز و مشتاقی که دید
(مولانا)
۸. در کدام گزینه، شاعر از آرایههای معنوی بیشتری نسبت به آرایههای لفظی برای زیباسازی شعر خود استفاده کرده است؟
دل از نوباوگان کاوه پرخون شد
شقاوتپیشهای خونریز چون ضحاک میخواهم
چو از بالا نشستن آبرومندی نشد حاصل
نشیمن با گدای همنشین خاک میخواهم
(فرخی یزدی)
خیال روی کسی در سر است هر کس را
مرا خیال کسی کز خیال بیرون است
خجسته روز کسی کز درش تو بازآیی
که بامداد به روی تو فال میمون است
(سعدی)
نه هر گوهر که پیش آید توان سفت
نه هر آنچه بر زبان آید توان گفت
نه هر آبی که پیش آید توان خورد
نه هرچه از دست برخیزد توان کرد
(نظامی)
وصلت چگونه جویم کاندر طلب نیاید
وصفت چگونه گویم کاندر زبان نگنجد
هرگز نشان ندادند از کوی تو کسی را
زیرا که راه رویت اندر نشان نگنجد
(عطار)
۹. در کدام گزینه شاعر از آرایههای زیر و وزن عروضی «مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلن» برای ساخت و زیباسازی شعر خود استفاده کرده است؟
«اغراق، تلمیح، تشبیه، کنایه و واجآرایی»
سو به سو گشتم که تا طفل دلم خامُش شود
طفل خسپد چون بجنباند کسی گهواره را
(مولانا)
بر من قلم قضا چو بی من رانند
پس نیک و بدش ز من چرا میدانند
دی بی من و امروز چو دی بی من و تو
فردا به چه حجتم به داور خوانند
(خیام)
اگرچه خرمن عمرم غم تو داد به باد
به خاک پای عزیزت که عهد نشکستم
(حافظ)
از آب دیده چو طوفان نوح شد همه مرو
جنازه تو بر آن آب همچو کشتی نوح
(کسایی)
۱۰. شعر کدام گزینه در قالب «غزل» سروده شده و دارای آرایههای زیر است؟
«ایهام تناسب، اغراق، تکرار، واجآرایی و متناقضنما»
هزاران همچو بلبل هر بهاری میشود پیدا
نواسنجی چو من در روزگاری میشود پیدا
گرفتم سهل، سوز عشق را اول، ندانستم
که صد دریای آتش از شراری میشود پیدا
...
(صائب تبریزی)
قانع به یک استخوان چو کرکس بودن
به زانکه طفیل خوان ناکس بودن
با نان جوین خویش، حقا که به است
کالوده و پالوده هر خس بودن
(خیام)
جز در غم تو قدم نداریم
غمدار توییم و غم نداریم
در عالم اگرچه سست خیزیم
در کوچگه رحیل تیزیم
...
(نظامی)
این دود سیهفام که از بام وطن خاست
از ماست که بر ماست
وین شعله سوزان که برآمد ز چپ و راست
از ماست که بر ماست
...
(ملکالشعرا بهار)
جمع بندی زیبایی شناسی شعر
در این مطلب یاد گرفتیم زیبایی شناسی شعر چیست و مبانی زیبایی شناسی شعر فارسی را نیز با مثال توضیح دادیم همچنین به زیبایی شناسی در علوم و فنون دهم و دوازدهم و سایر پایهها پرداختیم. در انتهای مطلب نیز پرسشهایی چهارگزینهای قرار دادیم تا میزان یادگیری خود از این مطلب را بسنجید.
