جناس ناقص چیست؟ – توضیح به زبان ساده با مثال و تمرین

جناس ناقص یا جناس ناهمسان هنگامی به وجود می‌آید که شاعر یا نویسنده در کلام خود از دو یا چند کلمه مشابه استفاده کند به‌‌طوری‌که آن کلمه‌ها فقط در یک واج (صامت یا مصوت) با هم اختلاف داشته باشند و معنای آن‌ها نیز متفاوت باشد. جناس ناقص یکی از انواع آرایه‌های لفظی در ادبیات فارسی به شمار می‌آید و کاربرد آن خوش‌آهنگ‌تر کردن کلام است. به‌عنوان مثال، مولوی در بیت «چشمت صنما هزار دلدار کشد/آن ناله زیر او همه زار کشد»، با کلمه‌های «زیر» و «زار» آرایه جناس ناقص را به وجود آورده است. در ادامه این مطلب از مجله فرادرس، با مثال‌های متنوع یاد می‌گیرید که آرایه جناس ناقص چیست و چه انواعی دارد. در پایان، تمرین‌هایی برای یادگیری بهتر آرایه جناس ناقص و انواع آن در اختیارتان قرار می‌گیرد.

جناس ناقص چیست؟

هرگاه شاعر یا نویسنده در بیت یا جمله از دو یا چند کلمه استفاده کند که در ظاهر به یکدیگر شبیه‌اند اما معنای آن‌ها متفاوت است، «آرایه جناس» شکل می‌گیرد. اگر دو کلمه مشابه، فقط به اندازه یک صامت یا مصوت با هم تفاوت داشته باشند، «آرایه جناس ناقص» یا «آرایه جناس ناهمسان» ساخته می‌‌شود. جناس ناقص در واقع، یکی از انواع آرایه جناس به شمار می‌رود.

با مشاهده فیلم آموزش رایگان جناس و روش‌های تشخیص آن در فرادرس به‌خوبی یاد می‌گیرید که آرایه جناس ناقص چیست و چگونه به کار می‌رود. برای دسترسی به این فیلم آموزشی روی لینک زیر کلیک کنید.

برای اینکه آرایه جناس ناقص و کاربرد آن را بهتر یاد بگیرید، به مثال زیر توجه کنید.

در بیت زیر، دو کلمه «قیامت» و «قامت» به لحاظ ظاهری شبیه یکدیگرند و تنها اختلاف آن‌ها یک صامت است. در کلمه «قیامت» از صامت «ی» استفاده شده است اما این صامت در کلمه «قامت» حضور ندارد.

جناس ناقص خود به سه دسته تقسیم می‌شود. انواع جناس ناقص را در جدول زیر، به‌طور خلاصه معرفی کرده‌ایم.

در ابتدای این بخش گفتیم که جناس ناقص یکی از انواع آرایه جناس محسوب می‌شود. برای اینکه جناس ناقص و انواع آن را به‌خوبی بیاموزید، لازم است به‌طور کلی با آرایه جناس و کاربرد آن آشنا باشید.

در ادامه آرایه جناس و ساختار کلی آن را بررسی می‌کنیم.

آرایه جناس و انواع آن

آرایه جناس به این معناست که شاعر یا نویسنده در کلام خود از دو یا چند کلمه مشابه اما با معنای متفاوت استفاده کند. به کلمه‌های مشابه و مُتِجانِس، «ارکان جناس» گفته می‌شود. آرایه جناس به دو دسته زیر تقسیم می‌شود.

• جناس تام: هرگاه ارکان جناس کاملاً به یکدیگر شبیه باشند و هیچ تفاوت ظاهری میان آن‌ها نباشد، آرایه جناس تام شکل می‌گیرید. در جناس تام، ارکان جناس از نظر معنایی با یکدیگر متفاوت‌اند.
• جناس ناقص: در جناس ناقص، ارکان جناس علاوه‌بر تفاوت معنایی، به اندازه یک واج (صامت یا مصوت) نیز با هم تفاوت دارند.

با توجه به مثال‌های زیر، جناس‌های تام و ناقص و همین‌طور ساختار آن‌ها را بهتر یاد می‌گیرید.

مثال برای جناس تام

حافظ در بیت زیر، دو بار از کلمه «رود» استفاده کرده است. این کلمه‌ها در ظاهر کاملاً به یکدیگر شبیه‌اند و هیچ اختلافی میان آن‌ها دیده نمی‌شود.

اگر به معنای این کلمه‌ها دقت کنیم، متوجه می‌شویم که از نظر معنایی با یکدیگر متفاوت‌اند. «رود» اول به معنی «فرزند» است اما «رود» دوم، به معنی «رودخانه» است.

از آنجایی که دو کلمه «رود» و «رود» در ظاهر کاملاً با هم یکسان‌اند و فقط در معنا با هم اختلاف دارند، نتیجه می‌گیریم که در بیت زیر از آرایه جناس تام استفاده شده است.

مثال برای جناس ناقص

شاعر در بیت زیر برای زیباسازی شعر خود، نهایت بهره را از آرایه جناس برده است. در ادامه، نشان می‌دهیم که در این بیت، ارکان جناس ناقص چیست و اختلاف آن‌ها را نیز مشخص می‌کنیم.

جناس‌های این بیت عبارتند از:

• «خامه» و «خام»: در مصوت «ـِ» یا «e» با هم اختلاف دارند. این مصوت در کلمه «خامه» آمده است اما در کلمه «خام» نیامده است. به عبارت دیگر، در کلمه «خامه» از «های بیان حرکت» که به صورت «e» تلفظ می‌شود، استفاده شده است، در حالی که در کلمه «خام»، «های بیان حرکت» نیامده است.
• «جامه» و «جام»: این کلمه‌ها نیز فقط در مصوت «ـِ» یا «e» با هم تفاوت دارند. این مصوت در کلمه «جامه» آمده است اما در کلمه «جام» به کار نرفته است. به عبارت دیگر، اختلاف آن‌ها در «های بیان حرکت» است که در کلمه «جامه» آمده است اما در کلمه «جام» به کار نرفته است.
• «خام» و «جام»: این کلمه‌ها تنها در یک صامت با هم اختلاف دارند. «خام» با صامت «خ» آغاز شده است اما «جام» با صامت «ج» شروع شده است.
• «خامه» و «جامه»: این کلمه‌ها نیز تنها در صامت ابتدایی خود با هم تفاوت دارند. کلمه «خامه» با صامت «خ» شروع شده است اما کلمه «جامه» با صامت «ج» آغاز شده است.

برای یادگیری انواع جناس، به‌ویژه جناس ناقص، توصیه می‌کنیم از فیلم آموزش رایگان جناس و روش‌های تشخیص آن در فرادرس کمک بگیرید.

مصوت و صامت های فارسی

هنگام معرفی آرایه جناس ناقص گفتیم که در این آرایه، ارکان جناس به اندازه یک واج یا در واقع، به اندازه یک صامت یا مصوت با هم اختلاف دارند. برای اینکه آرایه جناس را به‌خوبی یاد بگیرید و تفاوت‌های میان ارکان جناس را بهتر درک کنید، لازم است تا حدودی با انواع واج‌های فارسی آشنا باشید.

در این بخش، واج‌های زبان فارسی را با مثال بررسی می‌کنیم.

در زبان فارسی، ۲۹ واج وجود دارد. واج‌ها کوچک‌ترین واحدهای آوایی زبان هستند که معنا ندارند اما می‌توانند تفاوت معنایی ایجاد کنند. واج‌ها به دو دسته زیر تقسیم می‌شوند.

• صامت یا همخوان: هنگام تلفظ این واج‌ها، نوعی بَست یا سایش در واجگاه انسان ایجاد می‌‌شود. در زبان فارسی، ۲۳ صامت وجود دارد.
• مصوت یا واکه: واج‌هایی هستند که هنگام تلفظ آن‌ها، هوا بدون هیچ مانعی از واجگاه خارج می‌شود. واکه‌های زبان فارسی ۶ مورد هستند که به دو دسته کوتاه و بلند تقسیم می‌شوند.

در جدول زیر، تمامی صامت‌ها و مصوت‌های فارسی را نشان داده‌ایم.

برای اینکه به‌طور کامل بیاموزید نقش صامت‌ها و مصوت‌ها در آرایه جناس ناقص چیست، مثالی را در کادر زیر ارائه کرده‌ایم.

در مثال زیر، از دو کلمه «خَم» و «نَم» استفاده شده است. هر کدام از این کلمه‌ها، از صامت‌ها و مصوت‌های زیر تشکیل شده‌اند:

• خَم: خ (صامت) + ـَ م (مصوت کوتاه) + م (صامت)
• نَم: ن (صامت) + ـَ م (مصوت کوتاه) + م (صامت)

مشاهده می‌کنید که هم تعداد و هم نوع صامت‌ها و مصوت‌های این کلمه‌ها مشابه‌اند و فقط صامت اول آن‌ها متفاوت است. بنابراین، نتیجه می‌گیریم که جناس بیت زیر از نوع جناس ناقص است.

مطلب زیر از مجله فرادرس، انواع واج‌ها را با مثال‌های متنوع آموزش می‌دهد.

مثال جناس ناقص

در بخش‌های قبلی یاد گرفتید که آرایه جناس ناقص چیست و چگونه به کار می‌رود. در ادامه، با مطالعه مثال‌هایی که از این آرایه ادبی ارائه کرده‌ایم، کاربردهای جناس ناقص را نیز به‌خوبی یاد می‌گیرید.

مثال اول برای جناس ناقص

حافظ در بیت زیر، با استفاده از دو کلمه «خار» و «خاره»، آرایه جناس را پدید آورده است. همان‌طور که مشاهده می‌کنید، ترتیب و نوع واج‌های این کلمه‌ها به یکدیگر شبیه است و فقط در یک واج با هم اختلاف دارند.

در کلمه «خاره» از «های بیان حرکت» یا مصوت «ـِ» استفاده شده است اما این مصوت در کلمه «خار» وجود ندارد. به عبارت دیگر، در این جناس، یکی از کلمه‌ها، یک واج کمتر از آن دیگری دارد.

با توجه به این نکته، نتیجه می‌گیریم که جناس این بیت، از نوع جناس ناقص افزایشی یا جناس مُذَیّل است.

مثال دوم برای جناس ناقص

«سیمین» و «سَمین» ارکان جناس ناقص در بیت زیر به شمار می‌آیند. همان‌طور که قابل مشاهده است، اختلاف این کلمه‌ها، فقط در یک مصوت بلند (ای) است.

در کلمه «سیمین»، دو بار از مصوت بلند «ای» استفاده شده است اما این مصوت، فقط یک بار در کلمه «سمین» آمده است.

با توجه به نکته‌های بالا، متوجه می‌شویم که در بیت زیر از جناس ناقص افزایشی استفاده شده است.

توجه داشته باشید که در تشخیص آرایه جناس، صورت نوشتاری کلمه‌ها بیشتر از صورت آوایی آن‌ها اهمیت دارد. در مثال بالا و در کلمه «سَمین»، به‌جای مصوت بلند «ای»، از مصوت کوتاه «ـَ» استفاده شده است.

بنابراین، شاید بهتر بود آن را جناس ناقص اختلافی در نظر می‌گرفتیم اما چون به لحاظ نوشتاری، کلمه «سیمین» یک حرف بیشتر از کلمه «سمین» دارد، این جناس را در دسته جناس ناقص افزایشی قرار می‌دهیم.

مثال سوم برای جناس ناقص

در این مثال، دو بار از آرایه جناس استفاده شده است. در ادامه نشان داده‌ایم که ارکان این جناس ناقص چیست و اختلاف آن‌ها به چه صورت است.

• خامی و جامی: فقط در یک صامت با هم اختلاف دارند. بنابراین، آرایه جناس ناقص اختلافی را تشکیل می‌دهند.
• صوفی و صافی: تفاوت آن‌ها فقط یک مصوت بلند است. در نتیجه، آرایه جناس ناقص اختلافی را به وجود آورده‌اند.

مثال چهارم برای جناس ناقص

در بیت زیر، آرایه جناس ناقص دو بار به کار رفته است. در ادامه، مشخص کرده‌ایم که انواع جناس ناقص در این بیت چیست و هر کدام با چه ارکانی ساخته شده‌اند.

• دعوی و دعوت: انتهای کلمه اول از مصوت «ای» استفاده شده است اما در کلمه دوم، به‌جای این مصوت، صامت «ت» آمده است. جناس این کلمه‌ها از نوع ناقص اختلافی است.
• مجو و مگو: صامت میانی این کلمه‌ها با یکدیگر متفاوت است. در کلمه اول، صامت «ج» آمده است اما در کلمه دوم، صامت «گ» به کار رفته است. این کلمه‌ها، جناس ناقص اختلافی را در بیت زیر تشکیل داده‌اند.

مثال پنجم برای جناس ناقص

شاعر در بیت زیر، با استفاده از کلمه‌های «مصارعت» و «مسارعت» آرایه جناس ناقص اختلافی را پدید آورده است. این کلمه‌ها فقط در دومین صامت خود (ص و س) با هم اختلاف دارند.

جناس این بیت را می‌توان از نوع جناس لفظ نیز در نظر گرفت، زیرا تلفظ این کلمه‌ها یکسان است اما صورت نوشتاری آن‌ها با هم تفاوت دارد.

مثال ششم برای جناس ناقص

کلمه‌های «چمن» و «چمین» ارکان آرایه جناس در بیت زیر محسوب می‌شوند. کلمه «چمین» یک مصوت بیشتر از کلمه «چمن» دارد و تنها اختلاف آن‌ها همین نکته است.

این کلمه‌ها آرایه جناس ناقص افزایشی یا جناس وسط را در بیت زیر به وجود آورده‌اند.

مثال هفتم برای جناس ناقص

مولوی در بیت زیر از کلمه «جَفا» و «جُفا» استفاده کرده است. این کلمه‌ها فقط در مصوت کوتاه خود با هم اختلاف دارند.

در «جَفا» از مصوت کوتاه «ـَ» استفاده شده است اما در کلمه «جُفا»، مصوت کوتاه «ـُ» آمده است. با توجه به این نکته، نتیجه می‌گیریم که در بیت زیر از جناس ناقص حرکتی استفاده شده است.

مثال هشتم برای جناس ناقص

کلمه‌های «گفتار» و «تار» در بیت زیر، جناس ناقص مُطَرَّف را به وجود آورده‌اند، زیرا فقط در هجای اول خود با هم اختلاف دارند. به عبارت دیگر، در ابتدای کلمه «گفتار» از هجای «گُف» استفاده شده است اما این هجا در ابتدای کلمه «تار» وجود ندارد.

از سوی دیگر، هر دوی این کلمه‌ها در کنار هم و در انتهای بیت قرار گرفته‌اند. به همین خاطر، آرایه جناس مکرر را نیز در این بیت تشکیل داده‌اند.

مثال نهم برای جناس ناقص

در مثال زیر، کلمه‌های «بتاختم» و «بباختم» علاوه‌بر اینکه جناس ناقص اختلافی را به وجود آورده‌اند، جناس خط را نیز تشکیل داده‌اند.

این کلمه‌ها فقط در صامت اول خود با هم اختلاف دارند. از سوی دیگر، اختلاف آن‌ها به نقطه‌گذاری حروف «ب» و «ت» مربوط می‌شود. بنابراین، دو نوع جناس ناقص (جناس ناقص اختلافی - جناس خط) را به‌طور همزمان پدید آورده‌اند.

مثال دهم برای جناس ناقص

در این بیت، کلمه‌های «خاستند» و «خواستند» نوعی جناس ناقص لفظی را به وجود آورده‌اند. به این خاطر که تلفظ آن‌ها کاملاً یکسان است اما طرز نوشتار آن‌ها متفاوت است.

در فیلم آموزش رایگان آرایه‌های ادبی در فارسی فرادرس، تمامی آرایه‌های ادبی، به‌خصوص آرایه جناس ناقص آموزش داده شده است. همچنین مثال‌هایی از این آرایه نیز بررسی شده است.

انواع جناس ناقص

جناس ناقص به سه دسته «جناس ناقص اختلافی»، «جناس ناقص افزایشی» و «جناس ناقص حرکتی» تقسیم می‌شود. در بخش‌های بعدی، هر کدام از این انواع و حالت‌های مختلف آن‌ها را آموزش می‌دهیم.

البته در این مورد می‌توانید به فیلم آموزش درس فارسی پایه هشتم فرادرس نیز مراجعه کنید. لینک این فیلم آموزشی را در کادر زیر مشاهده می‌کنید.

جناس ناقص اختلافی

در جناس ناقص اختلافی، ارکان جناس به لحاظ تعداد واج‌ها کاملاً با هم یکسان هستند. همچنین در نوع واج‌ها و ترتیب آن‌ها نیز به یکدیگر شبیه‌اند و فقط در یک صامت یا مصوت بلند با هم اختلاف دارند. توجه داشته باشید که در جناس ناقص اختلافی، کلمه‌ها از نظر مصوت‌های کوتاه (ـَ ، ـِ ، ـُ) با هم تفاوتی ندارند، بلکه در صامت‌ها یا مصوت‌های بلند (ا، او، ای) با هم متفاوت‌اند.

در برخی از کتاب‌های ادبی به این نکته اشاره شده است که هرگاه اختلاف ارکان جناس در یک صامت باشد، آن جناس را بر اساس واجگاه صامت‌هایی که با هم اختلاف دارند، می‌توان به دو دسته زیر تقسیم کرد:

• جناس مضارع: صامت‌های متفاوت از نظر واجگاه و مخرج حروف با هم یکی باشند یا به هم نزدیک باشند. (مانند «ب» و «پ» که هر دو با لب‌های بالا و پایین تولید می‌شوند.)
• جناس لاحِق: صامت‌های متفاوت با واجگاه‌های متفاوت و دور از هم تولید شوند. (مانند «ب» که با لب‌ها تولید می‌شود و «ه» که با چاکنایی تلفظ می‌شود.)

برای یادگیری بهتر جناس ناقص اختلافی، به مثال‌های زیر توجه کنید.

مثال اول برای جناس ناقص اختلافی

در بیت زیر، دو کلمه «نپاید» و «نشاید» به کار رفته‌اند. صامت‌ها و مصوت‌های این کلمه‌ها را در ادامه نشان داده‌ایم.

• نَپاید: «ن» (صامت) + «ـَ» (مصوت کوتاه) + «پ» (صامت) + «ا» (مصوت بلند) + «ی» (صامت) + «ـَ» (مصوت کوتاه) + «د» (صامت)
• نَشاید: «ن» (صامت) + «ـَ» (مصوت کوتاه) + «ش» (صامت) + «ا» (مصوت بلند) + «ی» (صامت) + «ـَ» (مصوت کوتاه) + «د» (صامت)

با توجه به واج‌های این کلمه‌ها، متوجه می‌شویم که «نپاید» و «نشاید» فقط در دومین صامت خود با هم اختلاف دارند. به همین خاطر، نوعی جناس ناقص اختلافی را تشکیل می‌دهند. این جناس ناقص از نوع جناس‌های لاحق است.

مثال دوم برای جناس ناقص اختلافی

کاربرد دو کلمه «پارسا» و «پارسی» را در این بیت مشاهده می‌کنید. این کلمه‌ها از صامت‌ها و مصوت‌های زیر تشکیل شده‌اند:

• پارسی: «پ» (صامت) + «ا» (مصوت بلند) + «ر» (صامت ) + «س» (صامت) + «ی» (مصوت بلند)
• پارسا: «پ» (صامت) + «ا» (مصوت بلند) + «ر» (صامت ) + «س» (صامت) + «ا» (مصوت بلند)

با توجه به صامت‌ها و مصوت‌های این کلمه‌ها، متوجه می‌شویم که تنها اختلاف کلمه‌های «پارسی» و «پارسا»، مصوت‌های پایانی آن‌هاست. از آنجایی که این مصوت‌ها از نوع مصوت بلند هستند، نتیجه می‌گیریم که جناس «پارسی» و «پارسا» از نوع جناس ناقص اختلافی است.

نوع دیگری از جناس ناقص اختلافی

در بخش قبلی، جناس ناقص اختلافی و ساختار آن را توضیح دادیم و مثال‌هایی را نیز برای آن مطرح کردیم. در این بخش، حالت‌های مختلف این نوع از جناس ناقص را بررسی می‌کنیم.

جناس اِشتقاق یا اِقتِضاب

در بعضی از کتاب‌های ادبی، به جناسی که در آن، ارکان جناس به اندازه یک مصوت بلند با هم تفاوت داشته باشند، «جناس اِشتِقاق» یا «جناس اِقتِضاب» گفته می‌شود. این مصوت بلند ممکن است در ابتدای کلمه، وسط یا انتهای آن قرار گرفته باشد. برای یادگیری بهتر این نوع از جناس، به مثال زیر توجه کنید.

در بیت زیر، کلمه‌های «یاری» و «یارا»، فقط در مصوت پایانی خود با هم اختلاف دارند. این مصوت پایانی از نوع مصوت بلند است. بنابراین، در این مثال، از جناس ناقص اشتقاق یا اقتضاب استفاده شده است.

جناس ناقص افزایشی

در جناس ناقص افزایشی، یکی از ارکان جناس، یک واج بیشتر از رکن دیگر دارد. در این نوع از جناس، سایر واج‌ها هم از نظر تعداد و هم از لحاظ نوع، کاملاً به یکدیگر شبیه‌اند. توجه داشته باشید که اختلاف ارکان جناس باید به اندازه یک واج باشد.

در صورتی که یکی از ارکان جناس، دو واج بیشتر از رکن دیگر داشته باشد، آرایه جناس ناقص افزایشی ساخته نمی‌‌شود. برای یادگیری بهتر این آرایه، به مثال‌های زیر توجه کنید.

مثال اول برای جناس ناقص افزایشی

کلمه‌های «زمانه» و «زمان» در بیت زیر، نوعی جناس را به وجود آورده‌اند. برای اینکه بتوانیم نوع جناس این بیت را تشخیص بدهیم، لازم است ابتدا صامت‌ها و مصوت‌های آن‌ها را مشخص کنیم. در ادامه، مشخص کرده‌ایم که واج‌های کلمه‌های این نوع از جناس ناقص چیست.

• زمانه: ز (صامت) + ـَ (مصوت کوتاه) + م (صامت) + ا (مصوت بلند) + ن (صامت) + های بین حرکت یا ـِ (مصوت کوتاه)
• زمان: ز (صامت) + ـَ (مصوت کوتاه) + م (صامت) + ا (مصوت بلند) + ن (صامت)

همان‌طور که مشاهده می‌کنید، انتهای کلمه «زمانه»، «های بیان حرکت» یا مصوت کوتاه «ـِ» آمده است اما این مصوت در انتهای کلمه «زمان» وجود ندارد.

در واقع، کلمه «زمانه»، یک واج بیشتر از کلمه «زمان» دارد. بنابراین، جناس بیت زیر از نوع جناس ناقص افزایشی است.

مثال دوم برای جناس ناقص افزایشی

در بیت زیر، کلمه‌های «کنف» و «کف» به کار رفته‌اند. در کلمه «کنف»، از صامت «ن» استفاده شده است اما این صامت در کلمه «کف» نیامده است.

با توجه به این نکته، نتیجه می‌گیریم که جناس بیت زیر از نوع جناس ناقص افزایشی است.

حالت های دیگر جناس ناقص افزایشی

در برخی از کتاب‌های ادبی، جناس ناقص افزایشی به‌عنوان «جناس زاید» معرفی شده است، زیرا یکی از ارکان آن، یک واج زیادتر از رکن دیگر دارد. البته در جناس زاید، اختلاف کلمه‌ها ممکن است بیشتر از یک واج باشد و گاهی میان آن‌ها به اندازه یک یا چند هجا (ترکیبی از چند واج) اختلاف دیده می‌شود.

بر حسب اینکه واج یا واج‌های اضافی در کدام بخش (ابتدا، وسط یا انتها) از ارکان جناس قرار گرفته باشند، جناس زاید به سه دسته «جناس مُطَرَّف»، «جناس وسط» و «جناس مُذَیّل» تقسیم می‌شود.

در ادامه، نشان می‌دهیم که انواع این نوع از جناس ناقص چیست و هر کدام چه ساختاری دارند.

جناس مُطَرَّف یا مَزید 

در صورتی که یکی از ارکان جناس، یک یا دو هجا (یک یا چند واج) بیشتر از رکن دیگر داشته باشد، به‌طوری که واج‌های اضافی در ابتدای کلمه قرار گرفته باشند، آرایه «جناس مُطَرَّف یا مَزید» ساخته می‌شود. برای اینکه بدانید کاربرد این نوع از جناس ناقص چیست، در کادر زیر، مثالی از آن را نشان داده‌ایم.

در بیت زیر، کلمه‌های «پیروز» و «روز» به اندازه یک هجا (ترکیب صامت «پ» و مصوت «ای») با هم تفاوت دارند. در واقع، ابتدای کلمه «پیروز» یک هجای اضافه آمده است که این هجا در کلمه «روز» به کار نرفته است.

به همین خاطر، جناس بیت زیر در دسته جناس‌های مطرّف قرار می‌گیرد.

جناس وسط

در جناس وسط، یکی از ارکان جناس به اندازه «یک صامت + یک مصوت کوتاه» یا «یک صامت + یک مصوت بلند» بیشتر از رکن دیگر دارد. به‌طوری که که واج‌های اضافه در وسط کلمه قرار گرفته‌ باشند. با توجه به مثال زیر، این نوع از جناس ناقص را بهتر می‌آموزید.

در بیت زیر، کلمه «جانان»، یک صامت و یک مصوت بلند (نا) بیشتر از کلمه «جان» دارد. سایر واج‌های این کلمه‌ها، هم از نظر تعداد و هم از نظر نوع مشابه‌اند. بنابراین، نتیجه می‌گیریم که در این بیت از جناس ناقص وسط استفاده شده است.

جناس مُذَیَّل

«مُذَیَّل» در لغت به معنی «دامن‌دار» است و «جناس مُذَیَّل نیز نوعی جناس ناقص است که در آن، یکی از ارکان جناس، یک یا چند واج بیشتر از رکن دیگر داشته باشد. به‌طور که واج‌های اضافه در انتهای کلمه قرار گرفته باشند.

واج‌های اضافه در این نوع از جناس، حالت‌های مختلفی دارند. در ادامه، مشخص کرده‌ایم که حالت‌های این نوع از جناس ناقص چیست.

• یکی از ارکان جناس، «یک مصوت بلند» بیشتر از رکن دیگر داشته باشد.
• یکی از ارکان جناس، «یک مصوت کوتاه» بیشتر از رکن دیگر داشته باشد.
• در یکی از ارکان جناس، «یک صامت» بیشتر وجود داشته باشد.
• در یکی از ارکان جناس، «یک صامت + یک مصوت» بیشتر وجود داشته باشد.

مثالی از جناس مذیّل را در ادامه نشان داده‌ایم.

در بیت زیر، کلمه‌های «خطا» و «خطاب» تنها در یک واج (صامت «ب») با هم اختلاف دارند. در واقع، انتهای کلمه «خطاب»، صامت «ب» قرا گرفته است اما این صامت در انتهای کلمه «خطا» وجود ندارد.

با این وصف، نتیجه می‌گیریم که در بیت زیر از آرایه جناس مذیّل استفاده شده است.

جناس ناقص حرکتی

اگر ارکان جناس در یکی از مصوت‌های کوتاه خود با هم اختلاف داشته باشند، جناس ناقص حرکتی ساخته می‌شود. توجه داشته باشید که در جناس ناقص حرکتی، اختلاف ارکان جناس باید در مصوت کوتاه آن‌ها باشد، نه مصوت بلند.

برای اینکه بیاموزید این نوع از جناس ناقص چیست و ساختار آن چگونه است، به مثال‌های زیر توجه کنید. البته در فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۱ فرادرس نیز مثال‌هایی از این آرایه ادبی ارائه شده است.

مثال اول برای جناس ناقص حرکتی

در بیت زیر، کلمه‌های «می‌کُنی» و «می‌کَنی» تنها به اندازه یک مصوت کوتاه با هم اختلاف دارند. در کلمه «می‌کُنی» از مصوت کوتاه «ـُ» استفاده شده است. در حالی که در کلمه «می‌کَنی»، مصوت کوتاه «ـَ» به کار رفته است.

با توجه به نکته‌های بالا، نتیجه می‌گیریم که در بیت زیر، از آرایه جناس ناقص حرکتی استفاده شده است.

مثال دوم برای جناس ناقص حرکتی

در بیت زیر، دو کلمه «اِنعام» و «اَنعام» به کار رفته‌اند. این کلمه‌ها فقط در مصوت کوتاه خود با هم اختلاف دارند. در کلمه «اِنعام»، از مصوت کوتاه «ـِ» استفاده شده است اما در کلمه «اَنعام»، مصوت کوتاه «ـَ» به کار رفته‌ است.

با توجه به این نکته‌ها، متوجه می‌شویم که «اِنعام» و «اَنعام» آرایه جناس ناقص حرکتی را در بیت زیر تشکیل داده‌اند.

نوع دیگری از جناس ناقص حرکتی

تا اینجا با صورت کلی جناس ناقص حرکتی آشنا شدید و مثال‌هایی از آن را نیز بررسی کردید. در ادامه، سایر حالت‌های این نوع از جناس را می‌آموزید.

جناس مُحَرَّف

در برخی از کتاب‌های ادبیات فارسی، به این نکته اشاره شده است که اگر ارکان جناس در حرکت‌های خود (مصوت‌های کوتاه) با هم اختلاف داشته باشند، جناس مُحَرَّف ساخته می‌شود. این تعریف تا حد زیادی به تعریف جناس ناقص حرکتی شباهت دارد اما کمی با آن متفاوت است.

در جناس ناقص حرکتی، اختلاف ارکان جناس فقط در یک مصوت کوتاه است اما در جناس محرّف، اختلاف ارکان جناس ممکن است بیشتر از یک حرکت باشد.

گاهی در جناس محرّف، ممکن است یکی از ارکان جناس دارای مصوتی باشد که در رکن دیگر، آن مصوت وجود ندارد و به‌جای آن حرکت ساکن (ـْ) قرار گرفته است.

برای اینکه یاد بگیرید این نوع از جناس ناقص چیست و چگونه به کار می‌رود، به مثال زیر توجه کنید.

در این بیت، کلمه‌های «قُمْری» و «قَمَری» آرایه جناس محرّف را تشکیل داده‌اند. همان‌طور که مشاهده می‌کنید، «قُمْری» دارای مصوت کوتاه «ـُ» است و حرف دوم آن نیز بدون حرکت و با علامت ساکن (ـْ) آمده است. در کلمه «قَمَری»، حرف اول با مصوت «ـَ» و حرف دوم نیز با همین مصوت آمده است.

بنابراین، کلمه‌های «قُمْری» و «قَمَری»، نه‌تنها در مصوت ابتدایی خود با هم اختلاف دارند، بلکه در یکی از آن‌ها از مصوتی استفاده شده است که در آن دیگری وجود ندارد.

سایر انواع جناس ناقص

در بخش‌های قبل، توضیح دادیم که جناس ناقص چیست و سه دسته اصلی آن را نیز معرفی کردیم. همچنین حالت‌های مختلف هر دسته را نیز نشان دادیم.

برای مرور نکته‌های مربوط به جناس ناقص پیشنهاد می‌کنیم فیلم آموزش رایگان جناس و روش‌های تشخیص آن در فرادرس را تهیه و مشاهده کنید.

در ادامه، به سراغ آن دسته از جناس‌های ناقص می‌رویم که در دسته‌بندهای سه‌گانه (اختلافی، افزایشی و حرکتی) قرار نمی‌گیرند اما لازم است که با آن‌ها نیز آشنا باشید.

این نوع از جناس‌ها عبارتند:

• جناس خط یا مُصحَف
• جناس لفظ یا لفظی
• جناس قلب یا مقلوب
• جناس مکرّر یا مزدوج یا مردد

هر کدام از موارد بالا را در بخش‌های بعدی، با جزئیات بیشتری توضیح می‌دهیم.

جناس خط یا مُصحَف

در این نوع از جناس، ارکان جناس به لحاظ نگارشی شبیه‌اند اما تلفظ و نقطه‌گذاری آن‌ها متفاوت است. جناس خط یا مُصحَف با استفاده از کلمه‌هایی ایجاد می‌شود که در آن‌ها حروف نقطه‌دار به کار رفته باشد.

برای مثال، نمونه‌ای از این نوع جناس ناقص را در کادر زیر آورده‌ایم.

در بیت زیر، کلمه‌های «نیل» و «پیل» از لحاظ نقطه‌گذاری با یکدیگر متفاوت‌اند. حرف اول کلمه «نیل»، یک نقطه دارد اما اولین حرف کلمه «پیل»، دارای سه نقطه است.

با توجه به این نکته‌ها، نتیجه می‌گیریم که در بیت زیر از آرایه جناس خط استفاده شده است.

جناس لفظ یا لفظی

اگر ارکان جناس، از نظر تلفظ کاملاً یکسان باشند اما طرز نگارش حروف آن‌ها متفاوت باشد، آرایه «جناس لفظ» یا «جناس لفظی» شکل می‌گیرید. در بسیاری از موارد، این نوع از جناس با کلمه‌هایی ساخته می‌شود که دارای واو معدوله (مانند «خواهد») باشند.

برای اینکه با جناس لفظ بیشتر آشنا شوید، به مثال زیر توجه کنید.

در مثال زیر، «خوار» و «خار» هر دو به یک شکل تلفظ می‌شوند اما صوت نوشتاری آن‌ها متفاوت است. به همین خاطر، در کنار یکدیگر جناس لفظ را تشکیل داده‌اند.

جناس قلب یا مقلوب

هرگاه مصوت‌های مشترک ارکان جناس از نظر ترتیب و جای قرار گرفتن با یکدیگر متفاوت باشند، آرایه «جناس قلب» یا «جناس مقلوب» ساخته می‌‌شود. جناس قلب به دو دسته زیر تقسیم‌ می‌شود:

• قلب بَعض: به این معناست که جای یکی از صامت مشترک بین ارکان جناس، متفاوت باشد.
• قلب کُل: به این معناست که ترتیب و جای قرار گرفتن ارکان جناس، به‌کل با یکدیگر متفاوت باشد.

با دقت به مثال‌های زیر، جناس قلب و انواع آن را بهتر یاد می‌گیرید.

مثال برای جناس قلب بعض

«رتبت» و «تربت» در بیت زیر، آرایه جناس قلب بعض را تشکیل داده‌اند. همان‌طور که قابل‌ مشاهده است، در این کلمه، فقط جای صامت‌های «ر» و «ت» متفاوت است. سایر واج‌های آن‌ها کاملاً یکسان‌اند.

مثال برای جناس قلب کل

در این بیت، حروف کلمه‌های «شعر»، «عرش» و «شرع»، به لحاظ جای قرار گرفتن، به‌کل با یکدیگر متفاوت‌اند. به همین خاطر، وجود این کلمه‌ها باعث شده‌اند که در بیت زیر، آرایه جناس قلب کل شکل بگیرد.

جناس مکرّر یا مزدوج یا مردد

اگر ارکان جناس در انتهای سجع‌های نثر یا در آخر بیت‌ها، کنار هم آمده باشند، جناس «مکرّر یا مُزدَوَج یا مُرَدَّد» ساخته می‌شود. مثال‌هایی از این نوع جناس را در ادامه نشان داده‌ایم.

مثال اول برای جناس مکرر

در این بیت، کلمه‌های «دینار» و «نار» در عین حال که آرایه جناس ناقص مطرّف را تشکیل می‌دهند، نوعی جناس مکرر را نیز به وجود آورده‌اند. به این خاطر که در کنار هم و در انتهای بیت قرار گرفته‌اند.

مثال دوم برای جناس مکرر

در مثال زیر، «رود» و «سرود»، همین‌طور کلمه‌های «زار» و «نزار» در پایان جمله و در کنار یکدیگر آمده‌اند. بنابراین، نوعی جناس مکرر را نیز به وجود آورده‌اند.

در عین حال، دو‌به‌دو آرایه جناس ناقص مطرّف را نیز تشکیل داده‌اند.

یادگیری آرایه های ادبی با فرادرس

در ادبیات فارسی، چه نظم و چه نثر، آرایه‌های متنوعی وجود دارند. این آرایه‌ها هم موجب زیباتر شدن کلام شاعران و نویسندگان می‌شوند و هم لذت ادبی بسیاری را برای مخاطبان آثار ادبی پدید می‌آورند.

آرایه‌های ادبی فارسی به دو دسته لفظی و معنوی تقسیم می‌شوند. هر کدام از این دو دسته نیز، صنایع ادبی گوناگونی، از جمله آرایه تشبیه، آرایه استعاره، انواع مجاز، سجع و... را در بر می‌گیرند.

در این مطلب، تنها آرایه لفظی جناس را بررسی کردیم و توضیح دادیم که جناس ناقص چیست و چگونه به کار می‌رود. چنانچه بخواهید با سایر آرایه‌های ادبی نیز آشنا شوید، پیشنهاد می‌کنیم فیلم‌های آموزشی زیر را در فرادرس مشاهده کنید.

در هر کدام از فیلم‌های فهرست زیر، چند مورد از آرایه‌های ادبی، با مثال آموزش داده شده‌اند.

• فیلم آموزش رایگان آرایه‌های ادبی در فارسی فرادرس
• فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۱ فرادرس
• فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۲ فرادرس
• فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۳ فرادرس

به مخاطبانی که می‌خواهند علاوه‌بر آرایه‌های ادبی، اصول نگارش، دستور زبان فارسی و... را نیز یاد بگیرند، توصیه می‌کنیم به مجموعه فیلم‌های آموزشی زیر در فرادرس مراجعه کنند.

• مجموعه فیلم‌های آموزش ادبیات فارسی و نگارش دوره متوسطه فرادرس

ارتباط آرایه اشتقاق و جناس ناقص

«آرایه اشتقاق» یکی از صنایع لفظی ادبیات فارسی است که با کنار هم آوردن کلمه‌های هم‌ریشه و مشابه ساخته می‌‌شود. مثالی از این آرایه را در کادر زیر مشاهده می‌کنید.

در بیت زیر، سه کلمه «حرم»، «حریم» و «حرمت»، هم‌ریشه هستند و حروف آن‌ها تا حد زیادی به یکدیگر شبیه است. بنابراین، در کنار یکدیگر، آرایه اشتقاق را تشکیل داده‌اند.

ممکن است بپرسید که ارتباط آرایه اشتقاق با جناس ناقص چیست و چرا در این مطلب از آرایه اشتقاق و ساختار آن سخن گفته‌ایم. نکته اینجاست که آرایه اشتقاق در برخی موارد، نوعی جناس هم به شمار می‌رود.

اگر کلمه‌هایی که دارای اشتقاق هستند فقط در یک واج (صامت یا مصوت) با هم تفاوت داشته باشند، نه‌تنها آرایه اشتقاق را تشکیل می‌دهند، بلکه آرایه جناس ناقص را نیز به وجود می‌آورند. جناس ناقص آن‌ها می‌تواند از نوع اختلافی، افزایشی یا حرکتی باشد.

در صورتی که کلمه‌های دارای اشتقاق، بیشتر از یک واج با هم تفاوت داشته باشند، دیگر آرایه جناس را تشکیل نمی‌دهد. به خاطر همین ارتباط آرایه اشتقاق و جناس، برخی از ادیبان آرایه اشتقاق را نوعی جناس می‌دانند و آن را به‌عنوان یکی از انواع آرایه جناس معرفی می‌کنند.

در بیت بالا، کلمه‌های «حرم» و «حریم» علاوه‌بر آرایه اشتقاق، آرایه جناس ناقص اختلافی را نیز تشکیل داده‌اند. همچنین کلمه‌های «حرم» و «حرمت» آرایه جناس ناقص افزایشی را پدید آورده‌‌اند.

نکته: در بخش‌های قبلی، آرایه جناس ناقص اشتقاق یا اقتضاب را نیز بررسی کردیم. توجه داشته باشید که جناس ناقص اشتقاق یا اقتضاب با آرایه اشتقاقی که در این بخش معرفی کردیم، متفاوت است.

سؤالات متداول

در بخش‌های پیشین، توضیح دادیم که جناس ناقص چیست و به چند دسته تقسیم می‌شود. همچنین نکته‌های اصلی را در مورد این آرایه و ساختار آن بررسی کردیم. در ادامه، به سراغ نکته‌های تکمیلی می‌رویم و آن‌ها را در قالب پرسش و پاسخ بیان می‌کنیم.

در فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دهم فرادرس نیز نکته‌های مهمی در مورد جناس، به‌ویژه جناس ناقص مطرح شده است. با کلیک روی لینک زیر، به این فیلم آموزشی دسترسی خواهید داشت.

در جناس ناقص، صوت نوشتاری کلمه‌ها مهم است یا نحوه تلفظ آن‌ها؟

در جناس ناقص، هم صورت نوشتاری کلمه‌ها و هم روش تلفظ آن‌ها اهمیت دارد. به‌طور مثال، جناس خط با توجه به صورت نوشتاری کلمه‌ها به وجود می‌آید و جناس لفظ نیز با توجه به نحوه تلفظ کلمه‌ها ساخته می‌‌شود.

با وجود این، به‌طور کلی، در مورد جناس و انواع آن، صورت نوشتاری کلمه‌ها از تلفظ آن‌ها مهم‌تر است.

آیا آرایه اشتقاق نوعی جناس ناقص به شمار می‌آید؟

اگر کلمه‌هایی که دارای آرایه اشتقاق هستند، فقط در یک صامت یا مصوت (کوتاه یا بلند) با هم تفاوت داشته باشند، نوعی جناس ناقص نیز به شمار می‌آیند.

تمرین جناس ناقص

اینکه جناس ناقص چیست و چه انواعی دارد، در بخش‌های قبلی این مطلب بررسی شد. در این بخش، برای اینکه نکته‌های مربوط به این آرایه را مرور کنید، تمرین‌هایی را به صورت چهارگزینه‌ای در اختیارتان قرار می‌دهیم.

این بخش شامل ۱۰ سؤال چهارگزینه‌ای است. ابتدا هر سؤال را به‌ دقت مطالعه کنید و سپس گزینه درست را علامت بزنید. برای اینکه از درست بودن پاسخ‌هایتان مطمئن شوید، روی گزینه «مشاهده جواب» که زیر هر سؤال قرار دارد، کلیک کنید.

هر کدام از سؤال‌ها دارای پاسخ تشریحی نیز هستند. برای مشاهده پاسخ‌های تشریحی سؤال‌ها، روی گزینه «شرح پاسخ» کلیک کنید.

بعد از اینکه به همه سؤال‌ها پاسخ دادید، گزینه «دریافت نتیجه آزمون» نشان داده می‌‌شود. با کلیک روی آن، تعداد امتیازهایتان در این آزمون نمایش داده می‌شود.