تلمیح چیست؟ — ادبیات فارسی به زبان ساده + مثال

در آموزش‌های پیشین مجله فرادرس با آرایه‌های ادبی آشنا شدیم. دیدیم که این آرایه‌ها را می‌توان به دو دسته آرایه‌های لفظی و آرایه‌های معنوی تقسیم کرد. برخی از آرایه‌های لفظی مانند  واج‌آرایی، جناس و سجع را معرفی کردیم. هچنین مطالبی را درباره برخی آرایه‌های معنوی مانند استعاره، مجاز، کنایه، اغراق، حسن تعلیل، تضاد، ایهام و حس‌آمیزی بیان کردیم. در این آموزش، می‌خواهیم ببینیم آرایه تلمیح چیست و چگونه می‌توان آن را تشخیص داد.

آرایه تلمیح چیست؟

تلمیح در لغت به‌معنی نگاه تند و آنی به چیزی افکندن، اشاره كردن با گوشه چشم و همچنین، اشاره کردن است. در اصطلاح ادبی، «تلمیح» (Allusion) اشاره کردن شاعر در شعر به داستان یا مثلی مشهور یا آوردن اصطلاحات علمی در شعر است. تلمیح ذهن شنونده و خواننده را به گذشته می‌برد و همین تداعی است که اثر شعر را در ذهن مخاطب بیشتر می‌کند. در تلمیح، شاعر معمولاً به داستان‌های تاریخی‌، آیات قرآن، احادیث، شخصیت‌های اساطیری، داستان پیامبران و امثال‌ این‌ها اشاره می‌کند.

تلمیح در زیربنای ساخت خود مفاهیم تشبیه و تناسب را به همراه دارد. دلیل این امر به ماهیت تلمیح برمی‌گردد. اول اینکه تلمیح خودبه‌خود یک رابطه تشبیهی بین داستانی که به آن اشاره می‌کند از یک طرف، و موضوع از طرف دیگر، برقرار می‌کند. دوم اینکه ارتباطی بین اجزای داستان وجود دارد و به همین دلیل تناسب وجود دارد.

برای مثال، به بیت زیر از همای شیرازی دقت کنید:

بیستون کندن فرهاد نه کاری است شگفت
شور شیرین به‌سر هر که فتد کوهکن است

در بیت بالا شاعر اشاره می‌کند که هرکس عشق و شوری در سر داشته باشد، مشکلات بزرگ را نیز پشت سر می‌گذارد و از عهده آن‌‌ها برمی‌آید. از طرف دیگر، شاعر به داستان فرهاد و شیرین اشاره می‌کند که در آن، فرهاد به‌خاطر عشق شیرین کار بزرگی کرد و آن کار کندن کوه بیستون بود. اگر دقت کنیم، می‌بینیم که رابطه‌ای تشبیهی بین داستان شیرین و فرهاد و مطلبی که شاعر بیان کرده ایجاد شده است. از طرف دیگر، می‌بینیم که بین بیستون و فرهاد و کوهکن و شیرین مراعات نظیر تلمیحی وجود دارد.

البته دقت کنید که یافتن تناسب کار آسانی است، اما گاهی رابطه تشبیهی چندان قابل تشخیص نیست. مثلاً در شعر زیر از احمد شاملو، بین هلاکت و دیدن رابطه تشبیهی برقرار شده است که چندان آشکار نیست:

آه اسفنديار مغموم
تو را آن به که چشم
فرو پوشيده باشی

البته رابطه تشبیهی بین موضوع و داستانی که به آن اشاره می‌شود، واضح است. مثلاٌ در بیت زیر از سعدی، دیدن یار و حیران شدن بیان شده که ارتباط وشباهتش با داستان یوسف و حیرت زنان و بریدن دستشان به‌خوبی مشخص است:

گرش ببینی و دست از ترنج بشناسی
روا بود که ملامت کنی زلیخا را

نکته مهمی که باید آن را در نظر داشته باشیم، این است که اگر در تلمیح به داستانی اشاره می‌شود، باید دو جزء از اجزای داستان بیان شود. برای مثال، مولوی در بیت زیر به داستان یوسف اشاره می‌کند و چاه و رسن را آورده که دو جزء از داستان یوسف هستند:

در چاه فراق هر که افتاده است
ره یابد و همره رسن گردد

واژه «چشمزد» نیز برای آرایه تلمیح به‌ کار می‌رود. دکتر میرجلال‌الدین کزازی در کتابِ «بدیع؛ زیباشناسی سخن پارسی» واژه چشمزد را به‌عنون معادل تلمیح بیان کرده است.

انواع تلمیح از نظر ساختار

تلمیح را از نظر ساختار می‌توان به دو دسته ساده و پیچیده تقسیم‌بندی کرد. البته در مواردی تفکیک قائل شدن برای این دو مورد شاید غیرضروری باشد، اما دانستن آن خالی از لطف نیست. در ادامه، با این انواع آشنا می‌شویم.

تلمیح ساده

در تلمیح ساده، شاعر مستقیماً به رابطه تشبیهی داستان و موضوع می‌پردازد. این تلمیح فاقد نوآوری است و ممکن است در معرض تکرار قرار گیرد که از ارزش ادبی‌اش می‌کاهد.

برای مثال در بیت‌های زیر از منوچهری، شاعر مستقیماً به رابطه تشبیهی بین داستان بیژن و منیژه و شعرش اشاره کرده است:

شبی چون چاه بیژن تنگ و تاریک
چو بیژن در میان چاه او من

ثریا چون منیژه بر سر چاه
دو چشم من بدو چون چشم بیژن

یا در بیت زیر، حافظ یک تلمیح ساده به کار برده و مستقیماً به شباهت سرد شدن آتش بر ابراهیم خلیل و سرد شدن جان خودش اشاره می‌کند:

یا رب این آتش که در جان من است
سرد کن زان سان که کردی بر خلیل

و در بیتی دیگر، اشاره مستقیمی به داستان یوسف دارد:

یار مفروش به دنیا که بسی سود نکرد
آن که یوسف به زر ناسره بفروخته بود

تلمیح پیچیده

در تلمیح پیچیده، شاعر تصرفاتی در تلمیح ساده انجام می‌دهد. در این موارد، شاعر یک آشنایی‌زدایی از داستان انجام می‌دهد. برای مثال، در بیت زیر، کسایی مروزی با تصرفاتی که داشته، یک تلمیح پیچیده خلق کرده است:

به منجنیق عذاب اندرم چو ابراهیم
به آتش حسراتم فکند خواهندی

در این بیت، شاعر فقط به بخش نخست داستان ابراهیم اشاره و خود را به ابراهیم تشبیه می‌کند. از طرف دیگر، آتش شاعر مربوط به حسرت‌های اوست نه آتش عقوبت که برای ابراهیم چنین بود.

یا در بیت زیر از حسین منزوی، شاعر با اشاره به رودکی و داستان چنگ نواختن و صدای خوش او، تلمیح را به یک گفت‌وگو تبدیل کرده است:

همين نه بانوی شعر منی كه مدحت تو
به گوش می‌رسد از بانگ چنگ رودكی‌ام

یا در بیت زیر، حافظ به آیه ۷۲ سوره احزاب اشاره کرده است:

آسمان بار امانت نتوانست کشید
قرعه کار به نام من دیوانه زدند

در بیت زیر، خاقانی با تصرف در داستان، از آن آشنایی‌زدایی کرده و خضر را مانند خودش در جست‌وجوی دلدار در بیابان می‌بیند:

خضر لب تشنه در این بادیه سرگردان داشت
راه ننمود که بر چشمه‌ حیوان برسم

چگونه تلمیح را تشخیص دهیم؟

همان‌طور که گفتیم، آرایه تلمیح اشاره به داستانی یا سخنی معروف یا شخصیتی اساطیری است. بر این اساس، شناخت وقایع و داستان‌های تاریخی و افراد درگیر در آن‌ داستان‌ها می‌تواند در تشخیص تلمیح مفید باشد.

در ادامه، به برخی از بزرگان دینی و داستان آن‌ها اشاره می‌کنیم که دانستن آن‌‌ خالی از لطف نیست (دقت کنید که موارد فقط نمونه‌هایی هستند و افراد و داستان‌ها به آنچه می‌گوییم، محدود نیست):

• آدم (رانده شدن از بهشت،‌ هابیل و قابیل)
• نوح (طوفان و ساخت کشتی، پسر نوح
• ابراهیم (کشته شدن نمرود، خانواده‌، ذبح اسماعیل، سرد شدن آتش، زنده شدن چهار پرنده)
• یوسف (اندخته شدن در چاه، فروختنش به عزیز مصر، زندانی شد، داستان زلیخا)
• موسی ‌(به دنیا آمدن و انداخته شدن در رود نیل، آتش و کوه طور، معجزه عصا و ید بیضا، شکافته شدن رود نیل، داستان گوساله سامری، داستان قارون)
• عیسی (تولد بدون پدر، زنده کردن مردگان، دمیدن در پرنده گلی، شفای کور مادرزاد، سفره غذای آسمانی، عروج)
• صالح (داستان شتر، قوم ثمود)
• یونس (طمعه نهنگ شدن)
• ایوب (گرفتاری‌ها و صبر)
• داوود (صدای زیبا، قدرت زره‌سازی، کتاب زبور)
• سلیمان (سخن گفتن با حیوانات، مسخر کردن باد، تخت پادشاهی ملکه سبا، انگشتر، قالیچه پرنده، مورچه و سلیمان، داستان درگذشت سلیمان)
• خضر (آب حیات و جوانی، داستان موسی و خضر)
• محمد (شق‌القمر، معراج، امی بودن)
• اصحاب کهف (خواب طولانی در غار)
• امام علی (جنگ خیبر، لیلة‌المبیت، انگشتر بخشیدن در حال رکوع، درد دل گفتن با چاه)
• امام حسین (واقعه کربلا)

برخی داستان‌های معروف قدمی نیز عبارت‌اند از: بیژن و منیژه، ویس و رامین، لیلی و مجنون، خسرو و شیرین، شیخ صنعان، سیاوش، جمشید، حلاج.

تفاوت تلمیح و تضمین

گاهی ممکن است دو آرایه تلمیح و تضمین با هم اشتباه گرفته شوند. در اصطلاح ادبی، تضمین آوردن بیت یا مصراع یا سخن یا آیه و حدیث از دیگرن در شعر خود است.

برای مثال، سعدی این‌گونه شعر فردوسی را تضمین کرده است (شعری که تضمین شده در گیومه قرار گرفته است):

چه خوش گفت فردوسی پاک زاد
که رحمت بر آن تربت پاک باد

«میازار موری که دانه‌کش است
که جان دارد و جان شیرین خوش است»

یا در بیت زیر، حافظ کلامی از قرآن را تضمین کرده است:

چشم حافظ زیر بام آن قصر حوری‌سرشست
شیوه «جناتُ تَجری تَحتِها الاَنهار» داشت

احتمالاٌ اکنون به تفاوت تلمیح و تضمین پی برده‌اید. در تضمین یک سخن یا نقل قول از کسی یا چیزی بیان می‌شود که عین آن را آن کس گفته یا در آن چیز آمده است.

مثال آرایه تلمیح

حافظ در بیت زیر به داستان آدم و حوا و رانده شدن آن‌ها از بهشت اشاره می‌کند:‌

خال مِشکین که بدان عارض گندمگون است
سِرِّ آن دانه که شد رهزنِ آدم با اوست

در بیت زیر، شاعر به داستان سلیمان اشاره کرده است:

شکوه آصفی و اسبِ باد و منطقِ طیر
به باد رفت و از او خواجه هیچ طَرف نبست

در بیت زیر تلمیح با اشاره به داستان خسرو و شیرین به کار رفته است:

حافظ! از حشمتِ پرویز دگر قصه مخوان!
که لبش جرعه‌کش خسرو شیرین من است

با اشاره به داستان سیاووش و افراسیاب در بیت زیر، تلمیح آفریده شده است:

شاه ترکان سخن مدعیان می‌شنود
شرمی از مظلمه خون سیاووشش باد!

در بیت زیر به داستان رستم و بیژن اشاره شده است:

سوختم در چاه صبر از بهر آن شمع چگل
شاه ترکان فارغ است از حال ما کو رستمی؟

اشاه به داستان اسکندر و دارا در بیت زیر آرایه تلمیح را خلق کرده است:

آیینه سکندر جام جم است، بنگر
تا بر تو عرضه دارد احوال ملک دارا

داستان محمود و ایاز در بیت زیر مورد اشاره شاعر قرار گرفته است:

محمود بوَد عاقبت کار در این راه
گر سر برود در سر سودای ایازم

همان‌طور که مشخص است، در بیت زیر به تلمیح با اشاره به داستان شیخ صنعان وجود دارد:

گر مرید راه عشقی، فکر بدنامی مکن!
شیخ صنعان خرقه رهن خانه خمار داشت

حافظ در بیت زیر به داستان موسی و شعیب اشاره کرده است:

شبان وادی ایمن گهی رسد به مراد
که هفت سال به جان خدمت شعیب کند

اشاره به داستان یوسف و زلیخا در بیت زیر نیز منجر به آرایخ تلمیح شده است:

من از آن حسن روزافزون که یوسف داشت دانستم
که عشق از پرده‌ عصمت برون آرد زلیخا را

در بیت زیر، سعدی به آیاتی از سوره قمر اشاره کرده که درباره شکافتن ماه توسط پیامبر اسلام است:

چو عزمش برآهخت شمشير بيم
به معجز ميان قمر زد دو نيم

یا در بیت زیر شاعر به داستان بیژن و منیژه در شاهنامه اشاره کرده است:

شب آنجا ببودم به فرمان پیر
چو بیژن به چاه بلا در اسیر

در ابیات زیر، شاعر به جمشید اشاره کرده است که از شخصیت‌های کهن است:

شنیدم که جمشید فرخ سرشت
به سرچشمه‌ای بر به سنگی نوشت

بر این چشمه چون ما بسی دم زدند
برفتند چون چشم بر هم زدند

گرفتیم عالم به مردی و زور
ولیکن نبردیم با خود به گور

در بیت زیر به داستان آفریده شدن آدم از آب و گل اشاره شده است:

بلند آسمان پیش قدرت خجل
تو مخلوق و آدم هنوز آب و گل

معرفی فیلم آموزش فارسی پایه نهم فرادرس

این آموزش در ۶ درس تدوین شده و مدت زمان آن ۸ ساعت و ۲۳ دقیقه است. در این آموزش سعی شده که کتاب فارسی پایه نهم را از سه دیدگاه واژه‌شناسی، آرایه های ادبی و دستور زبان فارسی بررسی شود. یکی از ویژگی‌های این آموزش، این است که با سطحی ساده آغاز شده و به مرور، سطح آن پیشرفته می‌شود، به گونه‌ای که دانش‌آموز با همراهی درس به آسانی می‌تواند با واژه‌شناسی، آرایه های ادبی و دستور زبان فارسی ارتباط برقرار کرده و مفاهیم آن‌ها را درک کند.

• برای مشاهده فیلم آموزش فارسی پایه نهم + اینجا کلیک کنید.

سوالا متداول  در رابه با مبحث «تلمیح چیست؟»

در این بخث به برخی از سوالات پر تکرار در رابطه با مبحث تلمیح به اختصار پاسخ می‌دهیم.

چند نوع تلمیح در ادبیات فارسی وجود دارد؟

تلمیح در ادبیات فارسی به دو نوع «ساده» و «پیچیده» تقسیم‌بندی می‌شود.

تفاوت تلمیح و تضمین در چیست؟

در تلمیح شاعر به واقعه یا داستانی اشاره دارد اما در تضمین برای اشاره به موضوعی عین جمله به کار رفته را نقل‌قول می‌کند.

تمرین مبحث «تلمیح چیست؟»

برای ارزیابی عملکرد خود در رابطه با «مطلب …»، می‌توانید از تمرین‌هایی که در ادامه در اختیار شما قرار گرفته است استفاده کنید. تمرین شامل ۵ سؤال است و پس از پاسخ دادن به تمامی پرسش‌ها و ظاهر شدن دکمه «دریافت نتیجه آزمون»، می‌توانید نمره عملکردتان را مشاهده کنید و جواب‌های درست و نادرست را نیز ببینید. پاسخ سؤالات نیز بعد از هر آزمون آمده است.

جمع‌بندی

در این آموزش، با آرایه تلمیح آشنا شدیم و ضمن پرداختن به انواع مختلف آن، مثال‌هایی را نیز بررسی کردیم.