فرادرس
آرایه تکرار چیست؟ – به زبان ساده + مثال و تمرین
می‌دانیم شعر گران‌بهای فارسی، به‌لحاظ موسیقی بسیار تاثیرگذار است. اما این موسیقی از چه‌چیزی پدید می‌آید؟ بلاشک اصلی‌ترین عامل موسیقی شعر، «وزن» است. اما شعر فارسی در لایه‌های دیگر ابزارهای دیگری هم برای موسیقی دارد که به آن‌ها آرایه می‌گوییم. در مطالب قبلی مجله فرادرس با «آرایه‌های ادبی» آشنا شدیم. یکی از این آرایه‌ها، آرایه تکرار است. ما این آرایه خوش‌آهنگ و تاثیرگذار زبان فارسی را به زبانی ساده و به کمک نمونه‌هایی از ادب فارسی به شما آموزش خواهیم داد.
آرایه تکرار چیست؟
به بیت زیر از «سعدی» توجه کنید.
گفتی ز خاک بیشترند اهل عشق من
از خاک بیشتر نه که از خاک کمتریم
در بیت شاهکار سعدی، واژگان «خاک» و «بیشتر» به‌ترتیب دو و سه بار تکرار شده‌اند. این تکرار ناپیداست، چراکه تا وقتی قصد پیدا کردن واژگان را نداشته باشیم، متوجه این تکرار زیبا نخواهیم شد. بنابراین شاعر با کمک این تکرار ناپیدا، یعنی آرایه تکرار، موسیقی درونی شعر را پدید آورده است.
حال به بیت زیبای دیگری از سعدی توجه کنید.
خیال روی کسی در سر است هر کس را
مرا خیال کسی کز خیال بیرون است
با دقت به بیت بالا درمی‌یابیم بیشتر از یک‌سوم واژه‌های بیت تکراری است. سعدی با تکرار واژه‌های این شعر یعنی «خیال» و «کس»، آهنگ زیبایی پدید آورده است که نشان از چیرگی و مهارت او بر سخن است. این موسیقی زیبا از آرایه تکرار است که هست.
در بیت زیر از «مولوی» نیز آرایه تکرار را می‌بینید.
بدیدم حسن را سرمست، می‌گفت
بلایم من، بلایم من، بلایم
مولانا استاد و دل‌بسته استفاده از آرایه تکرار است. در این بیت شعر هم یک تکرار آشکار از او، به‌کمک واژه «بلا» می‌بینیم. مولانا با کمک این تکرار زیبا، اثربخشی شعر و موسیقی آن را بیشتر کرده است و لذت ما را از شنیدن، دوچندان. به مثال‌های دیگری از اشعار مولانا در استفاده از آرایه تکرار در ادامه اشاره کرده‌ایم.
دنیا همه هیچ و اهل دنیا همه هیچ
ای هیچ برای هیچ بر هیچ مپیچ
هم نظری، هم خبری، هم قمران را قمری
هم شکر اندر شکر اندر شکر اندر شکری
ای جان جان جان ما، ما نامدیم از بهر نان
برجه، گدارویی مکن، در بزم سلطان ساقیا
تصدیر چیست ؟
به بیت زیر از «حافظ» توجه کنید.
آدمی در عالم خاکی نمی‌آید به دست
عالمی دیگر بباید ساخت وز نو آدمی
همان‌طور که در بیت بالا می‌بینید، «آدمی» در ابتدا و انتهای بیت تکرار شده است و لذت خواننده و شنونده را بیشتر کرده است. آرایه تکرار در این بیت سبب گوش‌نوازتر شدن و تاثیرگذاری بیشتر شعر است.
نکته: «آرایه تکرار» تکرار یک یا چند کلمه است در شعر، به شکلی که بتواند موسیقی درونی شعر را غنا بخشد و تاثیر سخن را بیشتر سازد. تکرار وقتی پدید می‌آید که کلمه‌ای دوبار یا بیشتر تکرار شود. «تصدیر» نیز نوعی آرایه تکرار است، که در آن واژه‌ای در ابتدا و پایان بیتی دوباره آورده می‌شود.
در بیت زیر از سعدی نیز تصدیر وجود دارد.
سخن را سر است ای خداوند و بن
میاور سخن در میان سخن
کاربرد آرایه تکرار چیست ؟
در ادامه کاربردها و تاثیرات آرایه تکرار را بر کلام فهرست کرده‌ایم.
- از آنجا که موسیقی درونی مجموعه هماهنگی‌های صامت‌ها و مصوت‌ها در کلمات شعر است، آرایه تکرار باعث موسیقی در زبان شعر می‌شود.
- تکرار به‌ویژه تکرار کلامی موجب ایجاد توازن در زبان شعر و برجسته کردن آن می‌شود.
- تکرار آگاهانه شاعر باعث ایجاد موسیقی کلام و القای معنی منظور شاعر به خواننده می‌شود.
- استفاده از آرایه تکرار به‌خاطر زیبایی، گیرایی و تاثیرگذاری باعث لذت بردن مخاطب خواه شنونده و خواه خواننده می‌شود.
نکته: ممکن است تکرار گاهی ملال‌آور و خسته‌کننده هم باشد؛ به‌همین خاطر در ادب، گاهی تکرار را نکوهش کرده‌اند. سعدی شرط فصاحت را تکرار نکردن سخن می‌داند. بیت زیر از سعدی گواه همین است.
شنیده‌ام که حدیثی که آن دوباره شود
چو صبر گردد تلخ، ارچه خوش بود چه شکر
بنابراین استفاده از آرایه تکرار نیازمند چیره‌دستی و تسلط کافی بر کلام است که به قول مولانا «سرکنگبین صفرا نفزاید.» یعنی شیرینی‌اش دل را نزند.
تفاوت آرایه تکرار با جناس تام چیست ؟
برای شناختن «جناس تام» به بیت زیر از حافظ توجه کنید.
بر دوخته‌ام دیده چو باز از عالم
تا دیده من بر رخ زیبای تو باز است
(حافظ)
با توجه به تکرار واژه «باز» در این بیت، این موسیقی شبیه به آرایه تکرار به‌نظر نمی‌رسد؟ اما چنین نیست. تفاوت ظریفی بین آرایه تکرار و جناس تام وجود دارد و آن «معنا» است. واژه «باز» در مصراع اول بیت فوق، معنی پرنده شکار می‌دهد و در مصراع دوم معنی گشاده. این دو کلمه در معنی متفاوت‌اند اما در لفظ هیچ فرقی با هم ندارند.
نکته: در آرایه تکرار واژه‌ها عیناً تکرار میشوند اما در جناس تام واژههایی که به به لحاظ لفظی مانند هم‌اند اما معنای متفاوت دارند، نقشآفرینی میکنند.
در ادامه چند نمونه دیگر از جناس تام را برای شما آورده‌ایم.
خرم تن او که چون روانش
از تن برود سخن روان است
(در این بیت سعدی، «روان» در اولین مصرع معنی روح و روان و در مصرع دوم معنی جاری دارد.)
چنان بی‌بیم و ایمن کرد گرگان
که میشان را شبان بودند گرگان
(در این شعر از فخرالدین گرگانی، واژه گرگان اول معنی شهر گرگان می‌دهد و دومی به معنی گرگ‌هاست.)
قیامت کسی بیند اندر بهشت
که معنی طلب کرد و دعوی بهشت
(در این شعر از بوستان سعدی، واژه بهشت در مصراع اول به معنی جنت یا فردوس است و در مصراع دوم فعلی است از مصدر «هشتن».)
سوالات رایج درباره آرایه تکرار
برای درک بهتر مطلبی که مطالعه کردید در ادامه این مطلب به تعدادی از پرسش‌های رایج در این خصوص پاسخ داده‌ایم.
آرایه تکرار چیست؟
آرایه تکرار تکرار یک یا چند کلمه در شعر است، بهگونهای که بتواند موسیقی درونی شعر را غنا ببخشد و تاثیر سخن را بیشتر کند. معنی واژگانی که تکرار میشوند یکسان است.
فرق آرایه تکرار با آرایه جناس تام چیست؟
در آرایه تکرار دو یا چند واژه عیناً تکرار میشوند با معنی یکسان. اما در جناس تام واژههایی به لحاظ لفظی مانند هم و به لحاظ معنایی متفاوت، نقشآفرینی میکنند. زیبایی هر دو در موسیقی درونی است که ایجاد میکنند.
چه کسانی در ادبیات فارسی استادان استفاده از آرایه تکرار هستند؟
آرایه تکرار در اشعار مولوی دیده بسیار دیده می‌شود، مانند بیت مشهور «دنیا همه هیچ و اهل دنیا همه هیچ / ای هیچ برای هیچ بر هیچ مپیچ». هم‌چنین در شعرهای پروین اعتصامی و در اشعار حافظ و سعدی هم آرایه تکرار زیاد استفاده شده است.
ارتباط آرایه تکرار و ردیف چیست؟
ردیف به واژه یا واژگانی گفته می‌شود که در پایان مصراع عیناً تکرار میشوند. شعری که ردیف داشته باشد را «مردّف» گویند. بنابراین شعر مردّف آرایه تکرار هم دارد.
تمرین آرایه تکرار
برای ارزیابی عملکرد خود در رابطه با مطلب «آرایه تکرار»، می‌توانید از تمرین‌هایی که در ادامه در اختیار شما قرار گرفته است استفاده کنید. آزمون اول شامل ۶ سؤال است و پس از پاسخ دادن به تمامی پرسش‌ها و ظاهر شدن دکمه «دریافت نتیجه آزمون»، می‌توانید نمره عملکردتان را مشاهده کنید و جواب‌های درست و نادرست را نیز ببینید. پاسخ سؤالات نیز بعد از هر آزمون آمده است.
تمرین اول
گزینه درست را انتخاب کنید.
۱. در بیت زیر از حافظ چه آرایه‌ای سبب موسیقی درونی شده است؟
خواب و خورت ز مرتبه خویش دور کرد
آن‌گه رسی به خویش که بی‌خواب و خور شوی
(حافظ)
آرایه تکرار
جناس تام
۲. در بیت زیر از امیرخسرو دهلوی، کدام آرایه به‌کار رفته است؟
تار زلفت را جدا مشاطه گر از شانه کرد
دست آن مشاطه را باید جدا از شانه کرد
آرایه تکرار
جناس تام
شانه اول به‌معنای «ابزار حالت دهند مو» است و دومی به معنی «کتف».
۳. در بیت از حافظ، چه آرایه‌ای استفاده شده است؟
دل و دینم دل و دینم ببردست
بر و دوشش بر و دوشش بر و دوش
آرایه تکرار
جناس تام
۴. در بیت زیر از فلکی شروانی، موسیقی درونی وام‌دار کدام آرایه است؟
ای شده نعل سم اسب تو را
مشتری از چرخ، به جان مشتری
آرایه تکرار
جناس تام
«مشتری» نخست، به‌معنی «سیار مشتری» و دومی، به‌معنی «طالب و خریدار» است.
۵. در بیت زیر شاعر از چه آرایه‌ای استفاده کرده است؟
دوای تو دوای تست حافظ
لب نوشش لب نوشش لب نوش
آرایه تکرار
جناس تام
۶. در بیت زیر از حافظ، چه آرایه‌ای استفاده شده است؟
مصلحت نیست که از پرده برون افتد راز
ورنه در مجلس رندان خبری نیست که نیست
آرایه تکرار
جناس تام
تمرین دوم
در بیت‌های زیر آرایه تکرار را پیدا کنید و واژه‌های تکراری را معین کنید.
سوال ۱: از در آمدی و من از خود به در شدم
گویی کزین جهان به جهان دگر شدم
(سعدی)
سوال ۲: طیران مرغ دیدی تو ز پای بند شهوت
به درآی تا ببینی طیران آدمیت
(سعدی)
سوال ۳: چه خوش صید دلم کردی، بنازم چشم مستت را
که کس آهوی وحشی را از این خوش‌تر نمی‌گیرد
(حافظ)
سوال ۴: بار بی‌اندازه دارم بر دل از سودای عشقت
آخر ای بی‌رحم، باری از دلی برگیر، باری
(سعدی)
سوال ۵: گر برود جان ما در طلب وصل دوست
حیف نباشد که دوست، دوست‌تر از جان ماست
(سعدی)
سوال ۶: چون شمع نکورویی در رهگذر باد است
طرف هنری بر بند از شمع نکورویی
(حافظ)
سوال ۷: گل، آن جهانی است نگنجد در این جهان
در عالم خیال چه گنجد، خیال گل
(مولوی)
سوال ۸: چه نماز باشد آن را که تو در خیال باشی
تو صنم نمی‌گذاری که مرا نماز باشد
(سعدی)
سوال ۹: از ننگ چه پرسی که مرا نام ز ننگ است
وز نام چه پرسی که مرا ننگ ز نام است
(حافظ)
سوال ۱۰: گرم باز آمدی محبوب سیم اندام سنگین دل
گل از خارم برآوردی و خار از پای و پای از گل
(سعدی)
جمع‌بندی
در این مطلب ابتدا به این پرسش پاسخ دادیم که آرایه تکرار چیست. گفتیم آرایه تکرار، تکرار کردن دو یا چند واژه در شعر است بهگونهای که به موسیقی شعر کمک کند و باعث التذاذ ادبی بیشتر خواننده یا شنونده شود و کلام را تاثیرگذارتر کند. سپس این آرایه را در اشعار شاعران چیره‌دست و نام‌آشنایی چون حافظ، سعدی، مولانا و... بررسی کردیم.
به‌خاطر شباهت آرایه تکرار و آرایه جناس تام، جناس تام را هم معرفی کردیم و تفاوت این دو را شرح دادیم. دانستیم آرایه جناس تام هم تکرار کردن واژه‌ها است اما این واژه‌ها فقط به لحاظ لفظی به یکدیگر شبیه‌اند و در معنا با هم متفاوت‌اند. به‌زبان ساده‌تر، در آرایه تکرار واژههایی با شکل و معنای یکسان تکرار میشوند اما در آرایه جناس تام با اینکه واژه عیناً مشابه هم‌اند، هم‌معنی نیستند.
در نهایت مطلب را با ذکر سوالات رایج و تمریناتی شامل شعرهای دیگری مزین به آرایه تکرار به پایان رساندیم. لازم است یادآوری کنیم برای یادگیری و درک آرایه‌های ادبی نیازی به حفظ کردن نیست. با تمرین و خواندن متون ادبی به راحتی می‌توانید آن‌ها را یاد بگیرید و در هر سخن آشنا و جدیدی هم تشخیص‌شان بدهید. پس چه خوب است به‌جای حفظ کردن، خودتان را به دریای ادب فارسی بسپارید تا با امواج معنی و زیبایی آن محسور شوید.
