هجا چیست؟ – به زبان ساده + مثال و تمرین

برای آنکه بدانیم هجا چیست لازم است با مقوله ترکیب واج‌ها و تشکیل هجا و تکواژ یا واج‌آرایی آشنا شویم. به همین منظور در این مطلب با واحدهای تجزیه دوم زبان یعنی واج‌ها و نحوه ترکیب و ساخت‌ هجا آشنا خواهیم شد. همچنین سعی خواهیم کرد مسائل اساسی را هرچه ساده‌تر و بر اساس زبان فارسی بیان کنیم.

هجا چیست؟

محل تشکیل هجا از ترکیب واج‌ها است. اما واج چیست؟ واج کوچک‌ترین واحد صوتی زبان است که توانایی تغییر معنا دارد. در زبان فارسی مجموعاً بیست‌ونه واج داریم. از این بیست‌و‌نه واج، بیست‌وسه تای آن صامت و شش تای دیگر مصوت است. در جدول زیر صامت‌های زبان فارسی را مشاهده می‌کنید.

صامت‌های زبان فارسی با آوانگاری بر اساس استاندارد IPA
پ	p
ف	f
ت، ط	t
ث، س، ص	s
ش	ʃ
چ	c
ک	k
خ	x
ب	b
و	v
د	d
ز، ذ، ض، ظ	z
ژ	ʒ
ج	j
گ	g
غ، ق	q
م	m
ن	n
ر	r
ل	l
ه	h
ی	y
ء	ʔ

مصوت نیز در زبان فارسی و بر اساس تلفظ فارسی رسمی به دو دسته کوتاه و بلند تقسیم می‌شود. در جدول زیر این تقسیم‌بندی را مشاهده می‌کنید.

 

مصوت‌های فارسی
کوتاه	بلند
a ــَـ	ā آ
o ــُـ	u او
e ــِـ	i ای

پس از آشنایی اولیه با واج‌های زبان فارسی به ترکیب واج‌ها و تشکیل هجا می‌رسیم. تعریف هجا بسیار مشکل و تقریباً ناممکن است. فقط می‌توانیم بگوییم تعریف واج در هر زبانی با زبان دیگر فرق دارد. ما در زبان فارسی فقط به تعریف صوری آن اکتفا می‌کنیم و تعریف زیر را ارائه می‌کنیم.

با توجه به تعریف بالا، تعداد هجاها به تعداد مصوت‌هاست، در هر عبارت هر مقدار مصوت باشد همان مقدار هجا نیز هست. شاید به‌نظر برسد که از ترکیب صامت‌ها و مصوت‌ها بتوانیم انواع بی‌شماری هجا بسازیم. اما امکان ساختن هجا بسیار محدود و حتی تعداد آن‌ها بسیار کمتر از واج‌ها است.

در زبان فارسی فقط شش نوع هجا داریم که در جدول زیر مشاهده می‌کنید. لازم است ذکر کنیم که بر اساس قراردادهای بین‌المللی، «c» علامت صامت و «v» علامت مصوت است.

هجاهای فارسی
هجا	مثال
cv صامت + مصوت کوتاه	نه تو که
cv صامت + مصوت بلند	ما خو سی
cvc صامت + مصوت کوتاه + صامت	کر پل دل
cvc صامت + مصوت بلند + صامت	کار مور سیر
cvcc صامت + مصوت کوتاه +‌ صامت + صامت	کرد گفت زشت
cvcc صامت + مصوت بلند +‌ صامت + صامت	کارد کوشک ریخت

در ادامه نکاتی که از جدول بالا می‌آموزیم را برای شما فهرست کرده‌ایم.

• واج اول هر هجا لزوماً صامت است.
• واج دوم هر هجا لزوماً مصوت است. یعنی اینکه در زبان فارسی هجایی نداریم که با دو یا بیشتر از دو صامت شروع شود. به همین دلیل است که می‌گفتند: «ابتدا به ساکن محال است.»
• واج سوم هر هجا لزوماً صامت است. یعنی در زبان فارسی هیچوقت دو مصوت پشت سر هم نمی‌آیند.
• صامت‌های پایانی هجا در زبان فارسی هیچوقت بیشتر از دو نیست. یعنی در زبان فارسی مثلاً کلمه‌ای با سه صامت پایانی نداریم.
• با کمک این جدول می‌توانیم مرز هجاها را تعیین کنیم.

الگوی هجا چیست؟

جدول هجاهای فارسی را می‌توانیم به شکل فشرده‌تر و کوتاه‌تری هم بازنویسی کنیم. برای مثال الگوی زیر الگوی هجای زبان فارسی است.

پرانتز در الگوی بالا به این معنا است استعمال واجی که در میان آن قرار دارد اختیاری است. به همین خاطر حد ضرورت هجای فارسی همان cv است و استفاده کردن از یک یا دو صامت پایانی اختیاری است.

حال بیایید مقایسه‌ای کنیم بین الگوی هجایی زبان فارسی و زبان انگلیسی. الگوی زیر الگوی هجای زبان انگلیسی است.

با توجه به الگوی هجایی بالا درمی‌یابیم که کمترین حد هجا در زبان انگلیسی یک مصوت است. مانند «a» به معنای یک و بیشترین حد هجا یک مصوت و هفت صامت مانند «strengths» به معنای نیرو. با کمک این دو الگو سادگی بی‌اندازه الگوی هجایی زبان فارسی مشخص می‌شود.

سه صامت پایانی هجا

گفتیم در زبان فارسی هیچ کلمه‌ای وجود ندارد که به سه صامت در پایان ختم شود. با این تعریف تکلیف کلماتی مانند «تمبر» و «لوستر» چیست؟ این دو کلمه در انتهای خود سه صامت دارند. در واقع این کلمات همگی از زبان‌های دیگر گرفته شده‌اند و به اصطلاح «کلمات دخیل» یا «واژه‌های عاریتی»اند.

با اینکه تعداد این واژه‌ها در این سال‌ها هر روز زیادتر می‌شود اما تلفظ آن‌ها جز برای قشری خاص سخت است. برای همین سال‌ها مردم «تمبر» را «تمبَر» تلفظ می‌کردند و حتی امروزه آن را «تمر» می‌گویند. البته هر واژه‌ای که در فارسی به‌کار می‌رود را می‌توانیم جزو واژگان آن به حساب آوریم و در نتیجه بگوییم در یک قرن اخیر بر اثر نفوذ زبان‌های دیگر تعداد انواع هجاهای فارسی از ۶ به ۷ یا حتی ۸ هجا افزایش یافته است.

هجای باز و هجای بسته چیست؟

هجاها در زبان فارسی بر اساس واج پایانی به دو دسته باز و بسته تقسیم می‌شوند که در ادامه تعریف آن‌ها را فهرست کرده‌ایم.

• هجای باز هجایی است که به مصوت ختم می‌شود؛ مانند:

• هجای بسته هجایی است که به صامت ختم می‌شود؛ مانند:

همزه در آغاز هجا چیست؟

به واژه‌های زیر دقت کنید.

• او
• ایران
• آنجا

با توجه به آنچه تاکنون گفتیم در زبان فارسی هیچ کلمه‌ای با مصوت شروع نمی‌شود. در نگاه اول ممکن است به نظر برسد که واژه‌های بالا با مصوت آغاز شده‌اند، پس تکلیف قاعده کلی و الگوی هجایی چیست؟ باید گفت از لحاظ آواشناسی این واژه‌ها و همه واژه‌هایی که به ظاهر با مصوت شروع می‌شوند در واقع یک همزه پیش از مصوت دارند که واج اول آن‌هاست. برای مثال واژه‌های «ایران» و «او» به ترتیب به شکل زیر آوانگاری می‌شوند.

• [ ʔu ]
• [ ʔirân ]

سوالات متداول درباره هجا

برای درک بهتر مطلب «هجا چیست؟» در ادامه این مطلب به تعدادی از پرسش‌های رایج در این خصوص پاسخ داده‌ایم.

آیا تکواژ با هجا یکی است؟

تکواژ کوچک‌ترین واحد معنی‌دار زبان است و هجا از ترکیب یک مصوت با یک یا چند صامت به‌وجود می‌آید، و این دو در زبان یکی نیستند. تکواژ می‌تواند از یک هجا ساخته شود مانند نه، تو، ما، کر، کارد و... اما در مقابل «کوکب» دو هجا دارد، «یاسمن» سه هجا، «شنبلیه» چهار هجا و... .

همزه در واج‌های زبان فارسی چه نقشی دارد؟

همزه یا به اصلاح زبان‌شناسان صامت انسدادی چاکنایی، بر اثر تنگ شدن یا بسته شدن عضله‌های گلو یا چاکنای و گذشتن هوا با فشار از میان آن حاصل می‌شود. همزه در واژه‌های اصیل و متعلق به فارسی و نه واژه‌های دخیل در میان و پایان واژه نمی‌آید و فقط در آغاز واژه‌ها به کار می‌رود. اما چون همه واژه‌های مستعمل در زبان فارسی را باید جزء واژگان فارسی بدانیم، مسئله همزه را بدون تمایز بین واژه‌های دخیل و واژه‌های اصیل بررسی می‌کنیم.

پی‌واژ چیست؟

چون واج به‌تنهایی قابل تلفظ نیست،‌ به نظر می‌رسد که حداقل لازم برای تشکیل تکواژ یک هجا یعنی دو واج یا بیشتر باشد. اما در فارسی تکواژهایی نظیر کسره اضافه و واو عطف هم هست که فقط از یک واج ساخته شده‌اند. مانند کسره اضافه در «دیوارِ باغ» یا واو عطف در «دیوار و باغ» این تکواژها را که آهنگ مستقلی ندارند بلکه آهنگ تلفظشان دنباله واژه پیشین آن‌هاست را می‌توان پی‌وا‌ژ یا واژه‌بست نامید.

تمرین تشخیص هجا

برای ارزیابی عملکرد خود در رابطه با مطلب «هجا چیست؟» می‌توانید از تمرین‌هایی که در ادامه در اختیار شما قرار گرفته است استفاده کنید. آزمون اول شامل ۴ سؤال است و پس از پاسخ دادن به تمامی پرسش‌ها و ظاهر شدن دکمه «دریافت نتیجه آزمون»، می‌توانید نمره عملکردتان را مشاهده کنید و جواب‌های درست و نادرست را نیز ببینید. پاسخ سؤالات نیز بعد از هر آزمون آمده است.

تمرین اول

گزینه درست را انتخاب کنید.

 

 تمرین دوم

الگوی هجایی واژگان برجسته در جمله‌های زیر را مشخص کنید.

جمع‌بندی مطلب هجا چیست

آنچه در این مطلب آموختیم را در ادامه به صورت نکته‌های کوتاه فهرست کرده‌ایم.

• محل تشکیل هجا از ترکیب واج‌ها است. واج کوچک‌ترین واحد صوتی زبان است که توانایی تغییر معنا دارد. در زبان فارسی بیست‌ونه واج داریم؛ بیست‌وسه صامت و شش مصوت.
• هجا در زبان فارسی از ترکیب یک مصوت با یک یا چند صامت به‌وجود می‌آید.
• واج اول هر هجا لزوماً صامت است، واج دوم هر هجا لزوماً مصوت است، واج سوم هر هجا لزوماً صامت است و صامت‌های پایانی هجا در زبان فارسی هیچوقت بیشتر از دو نیست.
• الگوی cv(c(c)) الگوی هجای زبان فارسی است.
• در قرن اخیر بر اثر نفوذ زبان‌های خارجی تعداد انواع هجاهای فارسی از ۶ به ۷ یا حتی ۸ هجا افزایش پیدا کرده است.
• هجاها در زبان فارسی بر اساس واج پایانی به دو دسته باز و بسته تقسیم می‌شوند؛ هجای باز هجایی است که به مصوت ختم می‌شود و هجای بسته هجایی است که به صامت ختم می‌شود.
• در فارسی همه واژه‌هایی که به نظر می‌رسد با مصوت شروع می‌شوند در واقع یک همزه پیش از مصوت دارند که واج اول آن‌هاست.

در انتهای مطلب «هجا چیست؟» و در سوالات متداول تفاوت تکواژ و هجا و مسئله پی‌واژ را هم بررسی کردیم.