فرادرسردیف و قافیه چیست؟ – تعریف، مثال و تمرین
ردیف و قافیه، واژه‌های انتهایی مصرع‌های شعر هستند که در افزایش موسیقی شعر و آهنگ آن تأثیر می‌گذارند. ردیف واژه‌های عیناً تکراری در پایان مصرع‌های یک بیت است. قافیه نیز، واژه‌های تکراری با معنای متفاوت یا واژه‌های با حروف آخر یکسان در انتهای مصرع‌های یک بیت است. برای مثال در بیت «خمی که ابروی شوخ تو در کمان انداخت * به قصد جان من زار ناتوان انداخت» از «حافظ»، واژه «انداخت»، ردیف بیت است و «کمان» و «ناتوان»، قافیه‌های این بیت هستند. در این مطلب از مجله فرادرس یاد می‌گیریم ردیف و قافیه چیست و تفاوت‌های این دو، انواع مختلف ردیف و قافیه و قواعد قافیه را در همه انواع شعر فارسی با مثال بررسی می‌کنیم. در انتهای مطلب نیز پرسش‌هایی چهارگزینه‌ای طرح کرده‌ایم که با استفاده از آن‌ها میزان یادگیری خود را بسنجید.
ردیف و قافیه چیست؟
ردیف و قافیه واژه‌های پایانی مصرع‌های یک بیت هستند. فقط کلمات عیناً مشابه از نظر شکل و معنا می‌توانند ردیف باشند. کلمه‌های پایانی دو مصرع که دارای حروف یکسان هستند، قافیه محسوب می‌شوند. البته اگر یک واژه عیناً در انتهای دو مصرع تکرار شود اما دارای معنای متفاوت باشد نیز، قافیه محسوب می‌شود نه ردیف. از نظر جایگاه نیز، در هر مصرع ابتدا قافیه و سپس ردیف قرار می‌گیرد.
در ادامه مطلب، قواعد ردیف و قافیه و انواع آن‌ها را به طور جداگانه بررسی می‌کنیم. پیش از آن، پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری ردیف و قافیه و قواعد آن‌ها، فیلم آموزش روش‌های تشخیص ردیف و قافیه در فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.
مثال ردیف و قافیه
در کادر زیر، یک بیت نمونه را آورده‌ایم و ردیف و قافیه آن را در جدول زیر مشخص کرده‌ایم.
ما را ز خیال تو چه پروای شراب است
خم گو سر خود گیر که خمخانه خراب است
(حافظ)
| قافیه | ردیف |
| شراب / خراب | است / است |
تفاوت ردیف و قافیه چیست؟
تفاوت قافیه و ردیف را در جدول زیر آورده‌ایم.
| ردیف | قافیه |
| وجود ردیف در شعر الزامی نیست. | وجود قافیه در قالب‌های شعری کهن، الزامی است. |
| فقط واژ‌های کاملاً یکسان از نظر ظاهر و معنا | واژه‌های دارای حروف پایانی یکسان و واژه‌های با ظاهر کاملاً یکسان و معنای متفاوت |
ردیف چیست؟
ردیف، واژه‌های کاملاً یکسان از نظر شکلی و معنایی در انتهای مصرع‌های یک بیت و بعد از قافیه است. وجود ردیف در شعر، لزومی ندارد اما اگر شاعر برای یک بیت شعر خود، ردیف بگذارد باید متناسب با قالب شعری، آن ردیف را در تمام بیت‌ها یا مصرع‌های دیگر آن شعر نیز، تکرار کند. به شعر دارای ردیف، «مردّف» می‌گوییم. در ادامه، ردیف چند بیت نمونه را با هم بررسی می‌کنیم.
تشخیص ردیف
برای تشخیص ردیف در شعر، باید آخرین واژه‌های موجود در بیت یا ابیات شعر را از نظر یکسان بودن شکلی و معنایی بررسی کنیم. در جدول زیر، مراحل تشخیص ردیف را آورده‌ایم و آن را برای یک بیت نمونه انجام داده‌ایم.
تنت به ناز طبیبان نیازمند مباد
وجود نازکت آزرده گزند مباد
(حافظ)
| مراحل تشخیص ردیف | مثال |
| ۱. تشخیص واژه انتهایی هر مصرع | «مباد» / «مباد» |
| ۲. بررسی یکسان بودن واژه‌های انتهایی از نظر شکلی | این دو واژه از نظر ظاهری (نوشتاری و گفتاری) کاملا یکسان هستند. |
| ۳. بررسی یکسان بودن معنای واژه‌های انتهایی مصرع‌ها | این واژه در هر دو مصرع، معنای یکسان «نباشد» می‌دهد. |
انواع ردیف
ردیف‌ها از نظر نوع کلمه یا عبارت، با هم متفاوت هستند. در جدول زیر، انواع ردیف را آورده‌ایم و برای هرکدام از آن‌ها مثال نیز قرار داده‌ایم.
| انواع ردیف | مثال |
| ردیف اسمی | اگر بی‌عشق بودی جان عالم که بودی زنده در دوران عالم (نظامی) |
| ردیف ضمیری | ما هم از خلقیم و جان داریم ما دولت امشب میهمان داریم ما (مولانا) |
| ردیف صفتی | که کژی نیارد مگر کار بد دل نیک بد گردد از یار بد (فردوسی) |
| ردیف قیدی | مو که سر در بیابانم شو و روز سرشک از دیده بارانم شو و روز (باباطاهر) |
| ردیف حرفی | ببندم شال و می‌پوشم قدک را بنازم گردش چرخ و فلک را (باباطاهر) |
| ردیف فعلی اسنادی | دردی است درد عشق که درمان‌پذیر نیست از جان گریز هست و ز جانان گریز نیست (خاقانی) |
| ردیف فعلی تام | به شاهی بر او آفرین خواندند ورا شاه ایران زمین خواندند (فردوسی) |
| ردیف گروهی | به دنیا مو نَوینُم کام بی تِه به دَس هرگز نگیرم جام بی تِه (باباطاهر) |
| ردیف شبه‌جمله‌ای | مرا درد آموه و درمان چه حاصل مرا وصل آموه و هجران چه حاصل (باباطاهر) |
در مطلب زیر از مجله فرادرس، انواع ردیف در زبان فارسی را معرفی کرده‌ایم و برای هرکدام از آن‌ها مثالهای متنوعی را بررسی کرده‌ایم.
مثال ۱
در کادر زیر، یک بیت دارای ردیف را آورده‌ایم و واژه‌های مردف در آن را مشخص کرده‌ایم.
خور و خواب و آرامتان از من است
همان کوشش و کامتان از من است
(فردوسی)
مثال ۲
در کادر زیر، نمونه دیگری از ردیف در شعر را آورده‌ایم. ردیف این بیت از نوع فعلیِ تام است.
ز من نیک آمد این ار بد نویسند
به مزد من گناه خود نویسند
(نظامی)
تا اینجا یاد گرفتیم تفاوت ردیف و قافیه چیست و انواع ردیف را با مثال بررسی کردیم. در ادامه به معرفی و بررسی قافیه می‌پردازیم.
قافیه چیست؟
قافیه، واژه‌های با حروف انتهایی یکسان یا واژه‌های عیناً مشابه از نظر شکلی و متفاوت از نظر معنایی در انتهای مصرع‌های یک بیت است. وجود قافیه در قالب‌های سنتی شعر الزامی است و به شعر دارای قافیه، «مقفّی» می‌گوییم. قافیه داشتن یا نداشتن همه مصرع‌های یک شعر، بستگی به قالب شعری آن دارد که در ادامه مطلب، این موارد را توضیح می‌دهیم. در اینجا روش تشخیص قافیه را یاد می‌گیریم و قافیه چند بیت نمونه را بررسی می‌کنیم.
پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری قافیه در شعر، فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۱ پایه دهم فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر پایین آورده‌ایم.
تشخیص قافیه در شعر
برای تشخیص قافیه باید حروف انتهایی یکسان در کلمه‌های پایانی مصرع‌ها را بررسی کنیم. همچنین باید واژه‌های کاملا یکسان از نظر ظاهری را نیز از نظر معنایی بررسی کنیم تا اگر تفاوت معنایی داشتند، آن‌ها را قافیه محسوب کنیم. در جدول زیر، نکات تشخیص قافیه را با مثال آورده‌ایم.
گفتم ای سلطان خوبان رحم کن بر این غریب
گفت در دنبال دل، ره گم کند مسکین غریب
(حافظ)
| نکات تشخیص قافیه | مثال |
| ۱. در صورت وجود واژه‌های یکسان در انتهای مصرع‌ها: بررسی وجود تفاوت معنایی بین دو واژه | «غریب» در هر دو مصرع این بیت، معنای «ناآشنا» می‌دهد پس ردیف است نه قافیه. |
| ۲. در صورت نبود واژه‌های یکسان انتهایی یا وجود ردیف: تشخیص حروف انتهایی تکراری در کلمه‌های قبلی | «ـین» در واژه‌های «این» و «مسکین» تکراری است. پس «ـین» قافیه است. |
نکته: منظور از حروف انتهایی یکسان، واج‌های صامت و مصوت است. مصوتهای زبان فارسی، «-َ، -ِ، -ُ، آ، او، ای» هستند و صامت‌ها نیز حروف الفبا و همزه محسوب می‌شوند.
مثال ۱
در کادر زیر، قافیه یک بیت نمونه را مشخص کرده‌ایم.
نسیم صبح سعادت بدان نشان که تو دانی
گذر به کوی فلان کن در آن زمان که تو دانی
(حافظ)
نکته: دقت کنید که «کلمه قافیه» با «حروف قافیه» متفاوت است. برای مثال در بیت بالا، واژه‌های «نشان» و «زمان»، کلمه‌های قافیه و «ان» حروف قافیه هستند.
مثال ۲
واژه‌های انتهایی مصرع‌های بیت زیر، از نظر شکلی کاملاً یکسان هستند اما تفاوت معنایی دارند. پس این دو واژه، قافیه هستند نه ردیف.
دوش آگهی ز یاد سفر کرده داد باد
من نیز دل به باد دهم، هرچه باد باد
(حافظ)
| باد در مصرع اول | باد در مصرع دوم |
| باد (جریان تند هوا) | باد (باشد) |
جدول جایگاه قافیه و ردیف در قالب‌های شعر فارسی
حالا که یاد گرفتیم ردیف و قافیه چیست و نمونه‌هایی از آن‌ها را بررسی کردیم، در این بخش جایگاه قرارگیری ردیف و قافیه‌ها در مصرع‌های قالب‌های مختلف شعر فارسی را بررسی می‌کنیم. در واقع همین نحوه قرارگیری قافیه‌ها در اشعار است که قالب‌های شعری مختلف شعر فارسی را ساخته است. در جدول زیر، جایگاه قافیه و ردیف را با مثالی برای هرکدام از قالب‌های شعری مهم فارسی آورده‌ایم.
| جایگاه قافیه در قالب‌های شعری | مثال |
| قالب شعری غزل: مصرع اول و مصرع‌های زوج | مدامم مست می‌دارد نسیم جعد گیسویت خرابم می‌کند هر دم، فریب چشم جادویت پس از چندین شکیبایی شبی یا رب توان دیدن که شمع دیده‌افروزیم در محراب ابرویت (حافظ) |
| قالب شعری قصیده: مصرع اول و مصرع‌های زوج | ای خواجه جهان حیل بسی داند وز غدر همی به جادویی ماند گر تو به مثل به ابر بر باشی زانجات به حیله‌ها فروخواند (ناصرخسرو) |
| قطعه: مصرع‌های زوج | گر مرا بی تو در بهشت برند دیده از دیدنش بخواهم دوخت کاین چنینم خدای وعده نکرد که مرا در بهشت باید سوخت (سعدی) |
| قالب شعری مثنوی: قافیه جداگانه برای مصرع اول و دوم هر بیت | بیاراست چون بوستان خان خویش مهان را همه کرد مهمان خویش وزان پس همه گنج آراسته فراز آوریده نهان خواسته (فردوسی) |
| رباعی: مصرع اول و مصرع‌های زوج | مستان خرابات ز خود بی‌خبرند جمعند و ز بوی گل پراکنده‌ترند ای زاهد خودپرست با ما منشین مستان دگرند و خودپرستان دگرند (رهی معیری) |
| دوبیتی: مصرع اول و مصرع‌های زوج | من این پیری جوانی را نخواهم بمیرم زندگانی را نخواهم چو نام نیک باشد، زندگی چیست؟ چو باقی هست، فانی را نخواهم (میرزاده عشقی) |
| چهارپاره: قافیه جداگانه برای مصرع‌های زوج هر دو بیت | هر هموطن سرودخوانی گویاست به یاد من زبانش افتاد سخنم به هر زبانی آزادی و عشق و ترجمانش با بربط خود به جنبش آرم هر شش جهت و چهارسو را واندر دل خلق زنده دارم اخلاق و عواطف نکو را (ملک‌الشعرا بهار) |
ردیف و قافیه در شعر نو
در شعر نو برخلاف شعر کهن، الزامی برای رعایت قوانین و الگوی کلاسیک قافیه وجود ندارد. طوری‌که شاعران شعر نو، خود را درگیر قافیه نمی‌کنند و معمولاً در هر بخش از شعر خود، چند مصرع یا سطر قافیه‌دار می‌آورند. البته در برخی از اشعار نو نیز، هیچ قافیه‌ای در شعر وجود ندارد و شاعر فقط با آوردن واژه‌های هم‌وزن، آهنگ و وزن شعر خود را ایجاد می‌کند.
پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری ردیف و قافیه در شعر کهن و نو، فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هشتم فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر پایین آورده‌ایم.
مثال ردیف و قافیه در شعر نو
در کادر زیر، نمونه‌ای از شعری نو را آورده‌ایم و قافیه‌های آن را مشخص کرده‌ایم. این شعر نو، در قالب آزاد یا نیمایی سروده شده است. همانطور که مشاهده می‌کنید، ردیف و قافیه در این شعر، تابع قوانین و الگوی خاصی نیستند و شاعر چند سطر یکبار، آن‌ها را در شعر خود قرار داده است.
تمامِ روز در آیینه گریه می‌کردم
بهار پنجره‌ام را
به وهم سبز درختان سپرده بود
تنم به پیله‌ی تنهایی‌ام نمی‌گنجید
و بوی تاج کاغذی‌ام
فضای آن قلمرو بی آفتاب را
آلوده کرده بود
(فروغ فرخزاد)
| ردیف | قافیه |
| بود | سپرده و کرده |
تا اینجا یاد گرفتیم ردیف و قافیه چیست و هر دو را با مثال بررسی کردیم. در ادامه مطلب با انواع قافیه و قواعد ساخت و تشخیص قافیه‌ها آشنا می‌شویم.
یادگیری ردیف و قافیه با فرادرس
تا اینجا یاد گرفتیم ردیف و قافیه چیست و نمونه‌هایی از آن‌ها را بررسی کردیم. قافیه و ردیف از مهم‌ترین مباحث شعر فارسی هستند و شناخت تفاوت ردیف و قافیه و انواع آن‌ها، بسیار مهم است. شاید شناخت و تشخیص ردیف و قافیه از یکدیگر و یادگیری قواعد قافیه، در ابتدا سخت به نظر برسد اما با یادگیری درست این مباحث، می‌توانید ردیف و قافیه هر شعر را به‌راحتی شناسایی کنید. به همین دلیل در این بخش، برخی از فیلم‌های آموزشی فرادرس را آورده‌ایم که در یادگیری قافیه و ردیف و دیگر مباحث مربوط به شعر فارسی، مفید و کاربردی هستند.
- فیلم آموزش رایگان روش‌های تشخیص ردیف و قافیه در فرادرس
- فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هشتم فرادرس
- فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۱ پایه دهم فرادرس
- فیلم آموزش رایگان وزن شعر فارسی در فرادرس
- فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۲ پایه یازدهم فرادرس
- فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه نهم فرادرس
- فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۳ پایه دوازدهم فرادرس
در فهرست زیر نیز، آموزش‌های دارای نمونه سؤال و حل سؤالات را آورده‌ایم.
- فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۱ پایه دهم فرادرس
- فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۲ پایه یازدهم فرادرس
- فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۳ پایه دوازدهم فرادرس
همچنین برای یادگیری کل مباحث مربوط به ادبیات در دوره متوسطه، مجموعه آموزش زیر را مشاهده کنید.
قواعد قافیه
تا اینجا یاد گرفتیم ردیف و قافیه چیست و تفاوت این دو را بررسی کردیم. در این بخش با قواعد ساخت و تشخیص قافیه آشنا می‌شویم. قوانینی که حداقل حروف مشترک لازم برای ساخت قافیه را مشخص می‌کنند، دو قاعده اصلی و برخی استثنائات هستند که در این بخش، همه آن‌ها را معرفی می‌کنیم. در واقع کل قافیه‌های شعر فارسی بر اساس یکی از این دو قاعده یا تبصره‌های آن‌ها ساخته می‌شوند.
پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری درست این قواعد، فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۱ پایه دهم فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.
جدول دو قاعده اصلی قافیه با مثال
در جدول زیر، دو قاعده اصلی ساخت قافیه در اشعار فارسی را آورده‌ایم و بری هرکدام از آن‌ها مثالی نیز قرار داده‌ایم.
| قاعده‌های قافیه | مثال |
| قافیه بودن مصوتهای «آ» و «او» به تنهایی | صبا به لطف بگو آن غزال رعنا را که سر به کوه و بیابان تو داده‌ای ما را (حافظ) |
| هر مصوتی + یک یا دو صامت | کسی دانه نیک‌مردی نکاشت کزو خرمن کام دل برنداشت (سعدی) |
قاعده اول قافیه
مصوتهای «آ» و «او» می‌توانند به تنهایی قافیه یک شعر باشند. برای مثال، واژه‌های «ماجرا» و «رها» را می‌توانیم به عنوان قافیه یک بیت استفاده کنیم. در این بخش نمونه‌هایی از این قاعده را بررسی می‌کنیم.
مثال ۱
حروف قافیه بیت زیر، فقط مصوت بلند «او» است.
زلفت هزار دل به یکی تار مو ببست
راه هزار چاره‌گر از چارسو ببست
(حافظ)
| کلمه‌های قافیه | حروف قافیه |
| مو / چارسو | مصوت بلند «او» |
مثال ۲
حروف قافیه بیت زیر نیز، مصوت بلند «آ» است.
که بر هفت کشور منم پادشا
جهاندار پیروز و فرمانروا
(فردوسی)
| کلمه‌های قافیه | حروف قافیه |
| پادشا / فرمانروا | مصوت بلند «آ» |
قاعده دوم قافیه
هر مصوتی می‌تواند با یک یا دو صامتِ پس از خود، قافیه شود. برای نمونه، به کار بردن واژه‌های «مریم» و «درهم» به عنوان قافیه یک بیت، درست است. در ادامه، نمونه‌هایی از این قافیه را بررسی کرده‌ایم.
مثال ۱
حروف قافیه در بیت زیر، مطابق قاعده «مصوت + یک یا دو صامت» ساخته شده است.
نکونام و صاحبدل و حق‌پرست
خط عارضش خوشتر از خط دست
(سعدی)
| کلمه‌های قافیه | حروف قافیه |
| پرست / دست | -َ ست (مصوت کوتاه «-َ» + صامت «س» + صامت «ت») |
مثال ۲
حروف قافیه بیت زیر نیز، مطابق قاعده «مصوت + صامت» است.
رفتی و یاد تو ز دل ریش من نرفت
نقش خیال روی تو از پیش من نرفت
(حسین خوارزمی)
| حروف قافیه | هجابندی حروف قافیه |
| ـیش | مصوت بلند «ای» + صامت «ش» |
تبصره ها و نکته های قواعد قافیه
تا اینجا دو قاعده کلی ساخت قافیه در اشعار را شناختیم. در این بخش، به معرفی دیگر نکات مهم یا استثنائات ساخت قافیه می‌پردازیم. پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری تشخیص ردیف و قافیه در اشعار نمونه، فیلم آموزش تشریح ابیات هفت غزل از حافظ در فرادرس را مشاهده کنید تا این کار را به خوبی یاد بگیرید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.
یکسان بودن حروف الحاقی قافیه
حروف الحاقی، حروفی هستند که به حرف‌های اصلی قافیه اضافه می‌شوند. برای مثال اگر دو واژه «بهاران» و «یاران» قافیه‌های یک بیت باشند، «ار» حروف اصلی قافیه و «ان» حروف الحاقی قافیه است. نکته در اینجا این است که حروف الحاقی قافیه نیز باید با یکدیگر یکسان باشند. در کادر زیر نمونه‌ای از حروف اصلی و الحاقی قافیه را در یک بیت نمونه، مشخص کرده‌ایم.
دل تنگ مدار ای ملک از کار خدایی
آرام و طرب را مده از طبع جدایی
(رودکی)
| حروف اصلی قافیه | حروف الحاقی قافیه |
| «-ُدا» در خدایی و جدایی | «ـی» |
نکته: شناسه‌های افعال، پسوندها، ضمایر شخصی پیوسته و فعل‌های اسنادی چسبان (اَم، ـی، ـه، ـیم، ـیدـ -َند)، نمونه‌هایی از حروف الحاقی قافیه هستند.
استثناء قاعده دوم
اگر مصوت موجود در قاعده دوم ساخت قافیه، یعنی قاعده «مصوت + یک یا دو صامت»، از نوع مصوت کوتاه باشد و قافیه دارای حروف الحاقی باشد، این مصوت، می‌تواند یکسان نباشد. در کادر زیر، نمونه‌ای از این نوع قافیه را آورده‌ایم و آن را توضیح داده‌ایم.
همه غار و هامون پر از کُشته بود
ز خون، خاک چون ارغوان گَشته بود
(فردوسی)
| حروف اصلی قافیه | حروف الحاقی قافیه |
| -ُشت / -َشت | ـه |
نکته: همانطور که در جدول بالا مشاهده می‌کنید، مصوتهای ابتدایی حروف قافیه با هم متفاوت هستند اما چون مصوت کوتاه هستند و واژه‌های قافیه حرف الحاقی نیز گرفته‌اند، قافیه این بیت صحیح است.
کلمه‌های یکسان از نظر شکلی
اگر واژه‌های انتهایی مصرع‌ها، از نظر ظاهری کاملاً یکسان باشند اما معنای متفاوتی بدهند، آن واژه‌ها قافیه محسوب می‌شوند. برای مثال در بیت زیر، شاهد چنین وضعیتی هستیم.
آتش است این بانگ نای و نیست باد
هرکه این آتش ندارد، نیست باد
(مولانا)
| معنای «باد» اول | معنای «باد» دوم |
| باد هوا | شود (نیست باد: نیست و نابود شود) |
نکته: در چنین مواردی که قافیه شعر، واژه‌های یکسان با معنای متفاوت هستند، بین واژه‌های قافیه، آرایه جناس تام نیز وجود دارد.
«ه» بیان حرکت و مصوت «ای»
در واژه‌هایی که حروف انتهایی آن‌ها مصوت «-ِ» (ه بیان حرکت) یا مصوت «ای» باشد، این حروف، حروف الحاقی قافیه محسوب می‌شوند نه حرف اصلی. مانند بیت زیر که حروف اصلی و الحاقی قافیه آن را مشخص کرده‌ایم.
هجران تو را چو گرم شد هنگامه
بر آتش من قطره فشان از خامه
(ابوسعید ابوالخیر)
| حروف اصلی قافیه | حروف الحاقی قافیه |
| «ام (مصوت بلند «آ» = صامت «م»)» | ـه (ه بیان حرکت) |
وندها
وندها تکواژهای وابسته محسوب می‌شوند یعنی به تنهایی کاربردی ندارند و با قرار گرفتن در کنار واژه‌ها یا تکواژهای دیگر، معناساز می‌شوند. پس وندها واژه نیستند اما می‌توانند قافیه شعر شوند. در کادر زیر نمونه‌ای از قافیه وندی را آورده‌ایم. فعل «نمی‌گیرد» ردیف بیت زیر است و پیشوندهای این دو فعل (بر و در) کلمه قافیه این بیت هستند.
دلم جز مهر مه‌رویان طریقی برنمی‌گیرد
ز هر در می‌دهم پندش، ولیکن درنمی‌گیرد
| کلمه‌های قافیه | نوع کلمه‌های قافیه |
| بر / در | پیشوندهای فعل پیشوندی |
حروف قبل از حروف قافیه
اگر قبل از قافیه‌های ساخته‌شده با قاعده اول و دوم، واژه‌ها یا حروف یکسان وجود داشته باشند، لازم نیست قواعد قافیه درباره آن‌ها نیز رعایت شود زیرا آن‌ها جزء حرف‌های قافیه محسوب نمی‌شوند. برای مثال، حروف قافیه در بیت زیر، «مصوت کوتاه «ـَ» + صامت «ت»» است و نیازی به آوردن مصوت بلند «آ» نبوده است.
ز شیراز آمده با صد حکایت
کند هر روز و شب زان‌جا روایت
(قائم مقام فراهانی)
| حروف قافیه «حکایت» | حروف قافیه «روایت» |
| -َ ت | -َ ت |
نکته: البته آوردن حروف یکسان قبل از حروف قافیه، ایراد یا عیب قافیه محسوب نمی‌شود.
حروف قافیه در چند واژه
ممکن است حروف قافیه در بیش از یک واژه وجود داشته باشند. در کادر زیر نمونه‌ای از این نوع قافیه را آورده‌ایم.
چراغ روی تو را شمع گشت پروانه
مرا ز حال تو با حال خویش پروا نه
(حافظ)
| واژه و حروف قافیه در مصرع اول | واژه و حروف قافیه در مصرع دوم |
| پروانه / «انه» | واژه‌های : «پروا» و «نِه» / «انه» |
تا اینجا یاد گرفتیم ردیف و قافیه چیست و دارای چه انواعی هستند. در این بخش نیز برخی از قواعد قافیه را با مثال بررسی کردیم. در ادامه، با دیگر قواعد قافیه شعر فارسی آشنا می‌شویم.
انواع قافیه
تا اینجا یاد گرفتیم ردیف و قافیه چیست و نمونه‌هایی از آن‌ها را در شعر فارسی بررسی کردیم. در این بخش با انواعی از قافیه نیز آشنا می‌شویم. قافیه‌ها از نظر جایگاهی که در مصرع دارند و جهاتی دیگر، به انواع درونی، میانی، پایانی، خطی و مصنوع تقسیم می‌شوند.
- قافیه درونی
- قافیه میانی
- قافیه پایانی
- قافیه خطی
- قافیه مصنوع
در ادامه، همه این موارد را با مثال بررسی می‌کنیم. پیش از آن پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری مبحث عروض و قافیه شعر فارسی، فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۲ پایه یازدهم فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.
قافیه درونی
ممکن است در یک بیت، علاوه بر انتهای مصرع‌ها در درون آن‌ها نیز قافیه وجود داشته باشد. به چنین قافیه‌ای، قافیه دورنی می‌گوییم و شاعران از آن برای آهنگین‌تر شدن شعر خود استفاده می‌کنند.به شعرهای دارای قافیه درونی نیز شعر مسجع گفته می‌شود. در کادر پایین نمونه‌ای از این نوع قافیه را آورده‌ایم.
پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری آرایه سجع و انواع آن در نظم و نثر فارسی، فیلم آموزش رایگان سجع و انواع آن در فرادرس را تماشا کنید.
مرده بُدم، زنده شدم، گریه بُدم خنده شدم
دولت عشق آمد و من دولت پاینده شدم
(سعدی)
| قافیه اصلی | قافیه درونی |
| خنده / پاینده | مرده / زنده / خنده / پاینده |
قافیه میانی
اگر شاعر در پایان نیمه اول مصرع‌ها، قافیه بیاورد، به آن قافیه درونی می‌گوییم. در کادر زیر نمونه‌ای از این نوع قافیه را آورده‌ایم.
در رفتن جان از بدن گویند هر نوعی سخن
من خود به چشم خویشتن دیدم که جانم می‌رود
(سعدی)
تفاوت قافیه میانی و درونی
قافیه میانی، نوعی از قافیه درونی است و تفاوت این دو قافیه، این است که جایگاه قافیه میانی در وسط مصرع است اما قافیه‌های درونی، جایگاه خاصی ندارند. در جدول زیر، نمونه‌ای از این دو نوع قافیه را آورده‌ایم تا بتوانید آن‌ها را با هم مقایسه کنید.
| قافیه درونی | قافیه میانی |
| روح تویی، نوح تویی، فاتح و مفتوح تویی سینه مشروح تویی، بر در اسرار مرا (مولانا) | گفتم به نیرنگ و فسون، پنهان کنم ریش درون پنهان نمی‌ماند که خون بر آستانم می‌رود (سعدی) |
حالا که یاد گرفتیم ردیف و قافیه چیست و انواعی از قافیه را بررسی کردیم، در ادامه مطلب به معرفی دیگر انواع قافیه مانند ذوقافیتین می پردازیم.
قافیه پایانی یا ذوقافیتین
قافیه پایانی، ذوقافیتین یا قافیه دوگانه در واقع یک قافیه، قبل از قافیه اصلی بیت است. در کادر زیر، یک نمونه از این قافیه را آورده‌ایم.
گزید از غنیمت ظرایف بسی
کز آنسان نبیند طرایف کسی
(نظامی)
| قافیه اصلی | قافیه پایانی |
| بسی / کسی | ظرایف / طرایف |
قافیه خطی
قافیه‌ها از یکسانی صامت‌ها و مصوت‌ها ساخته می‌شوند. از نظر برخی صاحب نظران، قافیه مبحثی شنیداری است و لازم نیست صامت‌ها (حروف الفبا) از نظر خط‌الرسمی نیز با هم یکسان باشند. برای مثال، واژه‌های «مریض» و «عزیز» می‌توانند قافیه یک بیت باشند زیرا از نظر شنیداری، صدای مشابهی دارند. با این حال، اکثر شاعران، یکسانی حروف قافیه را از نظر خطی نیز رعایت می‌کنند که به این قافیه‌ها، قافیه خطی می‌گویند. در کادر زیر، نمونه‌ای از قافیه غیرخطی را آورده‌ایم.
چه مصر و چه شام و چه برّ و چه بحر
همه روستایند و شیراز، شهر
(سعدی)
| قافیه‌ها | حروف قافیه |
| بحر / شهر | -َحر / -َهر |
نکته: مطابق کتاب‌های درسی، به کار بردن قافیه‌های غیرخطی در شعر، نادرست است.
قافیه مصنوع
اگر برای هم‌قافیه شدنِ دو واژه با یکدیگر، مجبور به تغییر تلفظ حالت عادی واژه‌ها شویم، شاعر قافیه مصنوع ساخته است. در کادر زیر نمونه‌ای از این نوع قافیه را آورده و آن را بررسی کرده‌ایم.
پدید آید آنگاه باریک و زرد
چو پشت کسی کو غم عشق خَوْرْدْ
| تلفظ معمولی واژه | تلفظ مورد نیاز برای درست بودن قافیه |
| خورْدْ یا خورَد | خَرد (هم‌قافیه با زَرد) |
نکته: قافیه مصنوع را یکی از انواع عیب‌های قافیه می‌دانند.
نمونه سؤال ردیف و قافیه در اشعار فارسی
حالا که یاد گرفتیم ردیف و قافیه چیست و هرکدام را با مثالهای مختلف بررسی کردیم، می‌توانید در تمرین زیر شرکت کنید. برای انجام این تمرین، باید گزینه درست مورد نظر خود در هر سؤال را انتخاب کنید. سپس گزینه «مشاهده جواب» را بزنید تا پاسخ درست را مشاهده کنید. برای مطالعه توضیحاتِ سؤالات دارای جواب تشریحی، کافی است همین مراحل را انجام دهید. با ثبت هر پاسخ درست، یک امتیاز دریافت می‌کنید و امتیاز نهایی خود را در پایان آزمون و بعد از ثبت پاسخ هر ده سؤال، خواهید دید.
۱. ردیف و قافیه چه هستند؟
ردیف و قافیه همان وزن عروضی شعر است.
ردیف، واژه ابتدایی هر مصرع و قافیه، واژه انتهایی هر مصرع است.
واژه‌های یکسان یا دارای حروف مشترک در انتهای مصرع‌های یک شعر، ردیف و قافیه هستند.
اگر یک بیت دارای واژه‌های یکسان باشد، به واژه موجود در مصرع اول، قافیه و به واژه موجود در مصرع دوم، ردیف می‌گوییم.
۲. اگر در پایان مصرع‌های یک بیت، واژه‌های کاملاً یکسان از نظر ظاهری داشته باشیم، کدام‌یک از گزینه‌های زیر درست است؟
این واژه‌های یکسان، ردیف این بیت هستند.
این واژه‌ها، قافیه این بیت هستند.
این واژه‌ها هم ردیف و هم قافیه بیت هستند.
اگر معنای این واژه‌ها یکسان باشد، ردیف و اگر معنای متفاوتی داشته باشند، قافیه بیت هستند.
۳. در کدام گزینه ردیف وجود دارد؟
دو دیده‌اش ببوسید و بدرود کرد
وزآبِ دو دیده دو رخ رود کرد
(ایرانشان)
با ازل خوش با اجل خوش شادکام
فارغ از تشنیع و گفتِ خاص و عام
(مولانا)
مر این را بر و بوم ایران بهاست
بدین بر تو خواهی جهان کرد راست
(فردوسی)
اگر تو برفکنی در میان شهر نقاب
هزار مؤمن مخلص درافکنی به عقاب
(سعدی)
۴. قافیه اصلی کدام بیت از ابیات زیر، نادرست تشخیص داده شده است؟
مترس از محبت که خاکت کند
که باقی شوی گر هلاکت کند
(سعدی)
«خاکت و هلاکت»
ای از ورای پرده‌ها تاب تو تابستان ما
ما رو چو تابستان ببر دل گرم تا بستان ما
(مولانا)
«تابستان و بستان»
محبت آتشی در جانم افروخت
که تا دامان محشر بایدم سوخت
(باباطاهر)
«جانم و بایدم»
ای ز رای تو ملک و دین معمور
شب این روز و ماتم آن سور
(انوری)
«معمور و سور»
واژه‌های انتهایی بیت این گزینه، «افروخت» و «سوخت» هستند و حروف مشترک «اوخت» را دارند. بنابراین، این واژه‌ها، قافیه اصلی این بیت هستند.
۵. ردیف کدام گزینه با دیگر گزینه‌ها متفاوت است؟
ما را به غیر یاد تو اندر ضمیر نیست
دل را دگر ز صحبت جانان گریز نیست
(ابن حسام خوسفی)
ناصح نصیحت تو به دل جاگیر نیست
ویرانه‌ای است دل که عمارت‌پذیر نیست
(میلی)
بی‌عیش و طرب دمی چو برنارد دوست
ناچار ز هر غمی بیازارد دوست
(کمال‌الدین اسماعیل)
با او دلم به مهر و مودت یگانه بود
سیمرغ عشق را دل من آشیانه بود
(سنایی)
۶. در کدام گزینه هم قافیه و هم حروف قافیه، درست تشخیص داده شده‌اند؟
درین گفتگو بُد که خوابش ربود
تو گفتی که بیداریش خود نبود
(نظامی)
«ربود و خود» / «اود»
تو گفتی گو پیلتن رستم است
وگر سام شیرست و گر نیرم است
(فردوسی)
«رستم و نیرم» / «تم»
به آتش بسوزد همه خانمان
چو بد کرده باشد سر دودمان
(افسرالملوک عاملی)
«خانمان و دودمان» / «-ِ مان»
صفدری کو که تیغ را راند
قلب‌ها را چو شیر بدراند
(سلطان ولد)
«راند و بدراند» / «-َراند»
۷. در کدام گزینه، قافیه دارای حروف الحاقی نیست؟
سلطان سریر صبح‌خیزان
سر خیلِ سپاه اشک‌ریزان
(نظامی)
ای آنکه تو را دولت شاهی هوس است
و آزادی بندگان تو را دسترس است
(جامی)
پس آنگه گفت با خورشید حوران
سلامت باد بسیار از خسوران
(اسعد گرگانی)
مرد مجنون گفت کو یک دولتم
کو نداد این جامه بی صد محنتم
(عطار)
۸. قافیه کدام‌یک از بیت‌های زیر، مطابق قاعده اول قافیه، ساخته شده است؟
چون به شخص ششم رسید شمار
در سر بخت خود شکست خمار
(نظامی)
همی‌کرد خواهد ز چشمم جدا
یکی رای باید زدن با شما
(فردوسی)
ز رسوا گشتن خود می‌بترسم
اگر زین راز چیزی زو بپرسم
(عطار)
چه شد کو نهال گل و شاخ سرو؟
کجا رفت بلبل کجا شد تَذَرو؟
(آذر بیگدلی)
۹. در کدام گزینه، ذوقافیتین وجود دارد؟
هر آن دلبر که چشم مست دیره
هزاران دل چو ما پابست دیره
(باباطاهر)
حجابی زین درون‌آشوب‌تر نیست
که رنج خاطر است اَر هست و گر نیست
(سعدی)
دلم دور است و احوالش ندونم
کسی خواهد که پیغامش رسونم
(باباطاهر)
آن کس که زمین و چرخ و افلاک نهاد
بس داغ که او بر دل غمناک نهاد
(خیام)
۱۰. در کدام بیت از ابیات زیر، قافیه خطی وجود دارد؟
گویند هر آن کسان که با پرهیزند
زانسان که بمیرند چنان برخیزند
(خیام)
اگر یادگارست از او ماه مهر
بکوش و به رنج ایچ منمای چهر
(فردوسی)
تا گریزان گشتی ای نیلوفری‌چشم از برم
در غمت از لاغری چون شاخه نیلوفرم
(رهی معیری)
همه گزینه‌ها
جدول خلاصه نکات ردیف و قافیه در شعر فارسی
در این مطلب از مجله فرادرس یاد گرفتیم ردیف و قافیه چیست و انواع ردیف و قافیه در شعر فارسی را با مثال بررسی کردیم. همچنین قواعد ساخت و تشخیص قافیه را با مثال توضیح دادیم. در انتهای مطلب نیز پرسش‌هایی چهارگزینه‌ای قرار دادیم تا با پاسخ دادن به آن‌ها میزان یادگیری خود را بسنجید. در جدول زیر، خلاصه‌ای از مهم‌ترین نکات بیان‌شده در این مطلب را آورده‌ایم اما برای یادگیری درست و کامل مبحث ردیف و قافیه، حتماً کل مطلب را مطالعه کنید.
| ۱. ردیف چیست؟ | واژه‌های تکراری در پایان مصرع‌ها که از نظر شکلی و معنایی یکسان هستند. / غیرالزامی |
| ۲. قافیه چیست؟ | واژه‌های با حروف انتهایی مشترک در پایان مصرع‌ها و واژه‌های یکسان از نظر شکلی و متفاوت در معنا در پایان مصرع‌ها / وجود آن برای قالب‌های شعری کهن الزامی است. |
| کلمه قافیه: «بیمار» و «دلدار» / حروف قافیه: «ار» | |
| ۳. کاربرد ردیف و قافیه چیست؟ | ایجاد و افزایش موسیقی و آهنگ شعر |
| ۴. جایگاه ردیف و قافیه در قالب‌های شعری | غزل، قصیده، دوبیتی و رباعی: مصرع اول و مصرع‌های زوج |
| مثنوی: مصرع‌های هر بیت، قافیه جداگانه‌ای با دیگر بیت‌ها دارند. | |
| قطعه: مصرع‌های زوج | |
| چهارپاره: مصرع‌های زوج هر بیت، قافیه جداگانه دارند. | |
| ۵. ردیف و قافیه در شعر نو | در شعر نو، الزامی برای رعایت قوانین کلاسیک ردیف و قافیه، وجود ندارد. |
| ۶. قواعد قافیه | قاعده اول: مصوتهای بلند «آ» و «او» می‌توانند به تنهایی قافیه شعر شوند. |
| قاعده دوم: «هر مصوتی + یک یا دو صامت» می‌تواند قافیه بسازد. | |
| ۷. حروف الحاقی قافیه | شناسه فعل، ضمایر شخصی پیوسته و... که به حروف اصلی قافیه اضافه می‌شوند. |
درود: آیا پدر و مادر وبرادر هم قافیه اند؟
درود و وقت به‌خیر؛
مصوت و صامت‌های انتهایی هر سه کلمه‌ای که بیان کردید، «دَر (صامت «د» + مصوت کوتاه «-َ» + صامت «ر»)» است بنابراین این سه واژه، هم‌قافیه هستند.
با تشکر از همراهی شما با مجله فرادرس
بیتی که درباره اش سوال داشتم:
نکنم تعریف بیخود ز خود/گاهی هم شیطنت می کردم در دل خود
ببخشید من یک شعر سرودم و قالبش مثنوی هست توی یکی از ابیات که اول پیام نوشتمش می خواستم بدونم که ممکنه یه جا دو تا کلمه رو به عنوان قافیه بیاریم و مثل هم باشن؟ منظورم اینه که من دو تا کلمه(خود) رو با نیت قافیه آوردم اما چون هم از لحاظ نوشتاری هم از لحاظ معنایی مثل هم هستن به عنوان ردیف یاد می شوند،بیت من از لحاظ دستوری اشکال داره؟
نظر قبلی رو نمیدونم چرا ثبت نکردید، امدیوارم این یکی بشه، یه سوال پرسیدم نمیدونم عیبش چیه!؟ اینبار سوالم اینه که نوشتید قافیه خطی در شعر معروف سعدی رعایت نشده، اما مگه هردو مصرع به کلمات بحر و شهر ختم نمیشه؟ پس روی “ر” هست و این چه مشکلی در قافیه داره؟ روی ح و ه نیست که بگیم مشکل داره؟!
با سلام؛
در شعر معروف «چه مصر و چه شام و چه برّ و چه بحر / همه روستایند و شیراز شهر» از سعدی، قافیه رعایت شده است، اما همانطور که در مطلب اشاره شده است، «قافیه خطی» رعایت نشده است. یعنی آنکه واژگان «شهر» و «بحر» تشابه لفظی قافیه دارند اما تشابه نوشتاری آن‌ها رعایت نشده است.
با تشکر از همراهی شما با مجله «فرادرس»
سلام، میخواستم بدونم آیا میشه در شعری با وزن مثنوی، وقتی از یک کلمه بعنوان ردیف در بیتی استفاده میشه، در بیت دیگری از همان شعر اینبار آن کلمه با کلمه دیگری قافیه قرار داده بشه و نه ردیف، با توجه به اینکه در مثنوی ردیف تنها در برخی ابیات مشاهده میشه، آیا این کار که ردیف بیتی را برای بیت دیگری بعنوان قافیه استفاده کنیم از نظر عروض و ادبی اشتباه یا ایراد قافیه ای نداره؟
سلام
ممنونم از آموزش خوبتون
ی سوال برام پیش اومده: حروف ربط یا اضافه هم قافیه به حساب می آیند؟ حرف الف در تا و جدا
مثال: …ما دو تا باشیم
….هم جدا باشیم
متشکرم
با سلام؛
بر طبق تعریف، کلماتِ دارای حرف یا حروف مشترک انتهایی را هم‌قافیه می‌نامیم. حال «تا» و «جدا» هر دو واژه‌هایی با پایان مشترکند و می‌توانند هم‌قافیه باشند.
با تشکر از شما برای همراهی با «مجله فرادرس»
سلام خیلی ممنون از مطالب آموزندتون
من اولش معنی ردیف و قافیه رو نمی‌دونستم ولی با خواندن این مطالب و نکته برداری ازش یاد گرفتم که قافیه و ردیف چی هستش.
درود بر شما. من یک غزل سرودم که در آن کلمات اولین، آخرین،راستین و آتشین قافیه هستند. آوردن این تعداد ین نسبت در یک غزل، اشتباه است ؟
چقدر از مطالب ساده و سلیس شما یاد گرفتم .
مرسی ازتون
سلام
وقت بخیر
آیا مصدر می تونه هم قافیه اسم بیاد
مثل: کلمات خواندن و دامن در پایان مصراع بصورت : خواندنش و دامنش
و یا نامیدن در شعر بصورت نامنش به معنی بنامندش مرسوم هست و اگر بله نمونه ای جهت راهنمایی بفرمایید
متشکرم
سلام بسیار عالی مطالبتون بسیار آموزنده بود متشکرمش
سپاس فراوان از مطالب روان و ارزنده تان