تزریق وریدی چیست؟ — کاربرد و وسایل به زبان ساده

داروها مجموعه‌ای از مولکول‌های شیمیایی یا فراورده‌های زیستی هستند که برای جبران مسیرها و فرایندهای تغییریافته بدن تجویز می‌شوند. بر اساس ساختار شیمیایی این ترکیبات، بافت یا اندام هدف آن‌ها، میزان انحلال‌پذیری در مایعات بدن و غلظت داروی مورد نیاز برای درمان، با روش‌های مختلفی به بدن منتقل می‌شوند. تزریق وریدی یکی از روش‌های انتقال دارو به بدن بیمار است که بیشترین جذب دارو را دارد. در این مطلب توضیح می‌دهیم تزریق وریدی چیست و برای چه داروهایی از آن استفاده می‌شود.

تزریق وریدی چیست ؟

«تزریق وریدی» (Intravenous Injection | IV) یکی از روش‌های انتقال دارو و مایعات مورد نیاز درمانی به بدن موجودات زنده ازجمله انسان است. در این روش مایعات و ترکیبات محلول در آن مستقیم وارد سیاهرگ یا ورید بدن می‌شود. در تزریق وریدی سوزنی با قطر بسیار کم پس از عبور از پوست بیمار، وارد وریدهای سطحی یا عمقی بدن می‌شود.

فیلم آموزش تئوری تزریقات در فرادرس

کلیک کنید

در مواردی که بیمار باید برای مدت طولانی از تزریق وریدی دارو یا مایعات استفاده کند، برای جلوگیری از آسیب پوست، آسیب رگ و کاهش حس ناخوشایند بیمار سوزنی به نام کانولا یا آنژیوکت در رگ او قرار می‌گیرد و تزریق هر بار در این سوزن ثابت انجام می‌شود.

تزریق وریدی در چه مواردی استفاده می شود ؟

این روش در انسان بیشتر برای بیمارانی استفاده می‌شود که آب یا الکترولیت زیادی از دست دادند و بدن آن‌ها دهیدراته شده است. در نتیجه می‌توان در بازه زمانی کوتاه آب و الکترولیت از دست رفته را به جریان خون بازگرداند و فشار اسمزی خون را تنظیم کرد. به علاوه بهترین روش برای انتقال خون و فرآورده‌های آن به بدن تزریق IV است. یکی از مزیت‌های این روش تزریق، انتقال سریع دارو همراه جریان خون به اندام‌های مختلف است. در روش‌های تزریقی دیگر دارو باید ابتدا وارد جریان خون شده و سپس به بافت‌های دیگر منتقل شود.

تزریق وریدی تنها روشی برای انتقال دارو به بدن انسان نیست. از این روش در بسیاری از پروژه‌های تحقیقاتی برای بررسی اثر داروها یا مواد شیمیایی در حیوانات آزمایشگاهی کاربرد دارد.

انواع تزریق وریدی کدام است ؟

تزریق وریدی را بر اساس تعداد دفعات تزریق به سه نوع بولوس، اینفیوژن و ثانوی تقسیم می‌کنیم.

فیلم آموزش داروشناسی و نسخه خوانی در فرادرس

کلیک کنید

• تزریق بولوس: در تزریق بولوس یا فشاری، دارو و مایعات در یک نوبت و با سرعت زیاد (در چند ثانیه) یا آهسته (در چند دقیقه) وارد ورید فرد می‌شود. سرعت تزریق در این روش به نوع ماده تزریقی بستگی دارد. برای مثال از آن‌جایی که پتاسیم اثر سریعی بر تغییر فشار اسمزی مایعات بدن (پلاسما، ماتریکس خارج سلولی، لنف و سیتوپلاسم) و فعالیت سلول‌ها (تغییر پتانسیل الکتریکی، تحریک‌پذیری و ترشح مواد) دارد، ترکیبات این ماده را نمی‌توان با این روش به بیمار تزریق کرد.
• اینفیوژن: از این روش در مواردی استفاده می‌شود که بدن به دوز (یا غلظت) مشخصی از ماده تزریقی در یک بازه زمانی نیاز دارد. برای مثال ۵ میلی‌لیتر از دارو هر ۲ دقیقه یکبار وارد بدن بیمار می‌شود. در نتیجه غلظت این دارو برای بازه مشخصی در خون ثابت است. در عفونت‌های شدید از این روش برای تزریق آنتی‌بیوتیک‌ها (ازجمله انواع بتالاکتام) از این روش استفاده می‌شود. غلظت و زمان تزریق دارو در این روش باید دقیق تنظیم شود. ورود حجم زیادی از دارو در بازه زمانی کم به ورید ممکن است با اثرات جانبی و شوک‌های فیزیولوژیک همراه باشد. برای مثال تزریق غلظت زیاد آنتی‌بیوتیک ونکومایسین با روش اینفیوژن منجر به ایجاد سندروم مرد قرمز در بیمار خواهد شد.
• تزریق وریدی ثانوی: در این روش ماده تزریقی به مسیر تزریق قبلی اضافه و وارد ورید قبلی می‌شود. این روش تعداد دفعات تزریق مستقیم و درد احتمالی بیمار را کاهش می‌دهد. قبل از استفاده این روش باید تداخل داروها (مهاری، رقابتی یا خنثی) و اثر آن‌ها بر هم (تغییر پایداری مولکولی، انحلال‌پذیری یا تجزیه دارو) را بررسی کرد.

تزریق وریدی در کدام رگ ها انجام می شود ؟

تزریق وریدی در دو مسیر محیطی و مرکزی داروی محلول را به سیستم گردش خون وارد می‌کند. بر این اساس تزریق IV را به دو مسیر محیطی و مرکزی تقسیم می‌کنیم. وریدهای محیطی، سیاهرگ‌های سطحی بدن هستند که می‌توانید آن‌ها را با نگاه به بخش داخلی مچ دست، روی پا و بخش داخلی آرنج به شکل خطوط آبی یا سبز زیر پوست ببینید. داروهای تزریقی به این سیاهرگ‌ها ابتدا به قلب و سپس به بخش‌های مختلف بدن منتقل می‌شوند. قطر کم این سیاهرگ‌ها میزان ماده تزریقی و سرعت تزریق را محدود می‌کند. در مسیر تزریقی محیطی از آنژیوکتی استفاده می‌شود که معمولا در سیاهرگ‌های روی دست یا پا قرار می‌گیرد.

فیلم آموزش مفاهیم پایه پرستاری در فرادرس

کلیک کنید

در مسیر تزریقی مرکزی، کاتاتر وارد یکی از سیاهرگ‌های بزرگ تنه (ورید اجوف فوقانی یا ورید اجوف تحتانی) یا دهلیز راست قلب می‌شود. کاتاتر این روش ممکن است از یک ورید محیطی وارد بدن شده و لوله باریکی به سیاهرگ‌های مرکزی و در نهایت دهلیز راست منتقل شود. از این روش برای تزریق داروهایی (ازجمله داروهای شیمی‌درمانی و آنتی‌بیوتیک‌‌درمانی) استفاده می‌شود که ورود آن‌ها به سیاهرگ‌های محیطی اثرات جانبی زیادی ایجاد می‌کند.

اثرات جانبی تزریق وریدی چیست ؟

تزریق وریدی یکی از روش‌های قدیمی است که از قرن ۱۹ میلادی برای تجویز دارو از آن بهره برده می‌شود. به همین دلیل تلاش‌های بسیاری برای کاهش معایب و اثرات جانبی آن انجام شده است. اما مثل هر روش درمانی دیگر ممکن است آسیب‌های کمی برای بیمار ایجاد کند. درد محل تزریق، التهاب و کبودی، خروج ماده تزریقی از رگ، عفونت و آمبولی رگ ازجمله اثرات جانبی تزریق وریدی هستند.

فیلم آموزش تئوری تزریقات در فرادرس

کلیک کنید

• درد محل تزریق: در تزریق وریدی سوزن کامل وارد بافت پوست می‌شود و معمولا برای مدتی در این بافت باقی می‌ماند. در این شرایط بیماران مختلف ممکن است شدت متفاوتی از درد را احساس کنند. به همین دلیل در مواردی که می‌توان از انواع دیگر تزریق استفاده کرد، این روش آخرین گزینه تجویز دارو است.
• التهاب: ورود سوزن به لایه‌های پوست، عفونت ناحیه تزریق یا ترکیبات موجود در مایع تزریق ممکن است با فعال کردن دفاع غیراختصاصی بدن (ایمنی ذاتی) و ایجاد التهاب در محل تزریق همراه شود.
• کبودی: ورود سوزن به سیاهرگ‌ها ممکن است منجر به خروج بخشی از خون از رگ و ایجاد هماتوم در بافت اطراف محل تزریق شود. شما این شرایط به شکل کبودی‌های پوست می‌بینید که در مدت کوتاهی برطرف خواهد شد.
• خروج ماده تزریقی از رگ‌ها: ماده تزریقی ممکن است به دلیل تزریق سریع، اسیدی یا بازی بودن شدید دارو یا انسداد مسیر وریدی از سیاهرگ به بافت اطراف محل تزریق انتشار یابد. درد، تورم، تغییر دما پوست در محل تزریق و تغییر رنگ پوست در محل تزریق ازجملع علائم این شرایط است.
• عفونت: ضدعفونی نشدن پوست قبل از تزریق یا استریل نبودن سوزن و کاتاتر منجر به ورود باکتری‌ها به لایه‌های داخلی پوست و ایجاد عفونت خواهد شد.
• آمبولی: شرایطی که حباب هوا همراه مایع تزریقی وارد ورید می‌شود، آمبولی وریدی نام دارد. این شرایط نادر با اثرات بسیار جدی همراه است.

محلول های تزریق وریدی

به طور کلی در تمام روش‌های تزریقی (عضلانی، زیرپوستی، پوستی و وریدی) نکته مهم انحلال‌پذیری داروی تزریقی است. به همین دلیل مایعاتی که با این روش تزریقی تجویز می‌شوند در دو دسته کلی محلول‌های کریستالی یا بلوری و محلول‌های کلوئیدی قرار می‌گیرند.

• محلول‌های کریستالی: محلول‌های کریستالی متداول‌ترین ترکیباتی هستند که با روش تزریق وریدی وارد بدن انسان می‌شوند. انواع سرم نمکی یا نرمال سالین (سدیم کلرید در آب)، قندی (گلوکز در آب) و سرم رینگر (سدیم، کلرید، پتاسیم، کلسیم و لاکتات) در این گروه از محلول‌ها قرار می‌گیرند.
• محلول‌های کلوئیدی: محلول‌های کلوئیدی ترکیباتی با ذرات دارویی بزرگتر هستند. یکی از تفاوت‌های اصلی این محلول‌ها با محلول‌های کریستالی، کدر بودن مایع تزریقی در محلول‌های کلوئیدی است. آلبومین، ژلاتین، دکستران و هیدروکسی اتیل استارچ از ترکیبات کلوئیدی هستند که با تزریق وریدی به بیمار تزریق می‌شوند.

وسایل تزریق وریدی

وسایل مورد نیاز در تزریق IV بر اساس نوع داروی تزریقی، سرعت تزریق و مدت زمان تزریق متفاوت است. اما وجود ابزارهای زیر در هر تزریق وریدی ضروری است.

فیلم آموزش کمک های اولیه و امداد و نجات در فرادرس

کلیک کنید

• شریان بند که دور بازو بسته می‌شود تا با مسدود کردن مسیر وریدها و تجمع خون رگ‌یابی را تسهیل کند.
• بی‌حس‌کننده موضعی که بیمار درد کمتری حس کند.
• کاتاتری که سیاهرگ را برای تزریق باز نگه دارد.
• سرپوشش سوزن که شخص تزریق‌کننده بتواند به‌راحتی آن را جدا کند.
• مخزن نگه‌دارنده مایع تزریقی که در تزریق‌های وریدی بولوس سرنگ و در تزریق‌های اینفیوژن کیسه دارو است.
• گاز استریل، پنبه و چسب برای محکم کردن آنژیوکت در اینفیوژن و بستن محل تزریق بولوس نیاز است.
• در تزریق‌های وریدی مرکزی برای بررسی مسیر وریدی باید دستگاه اشعه X یا سونوگرافی در اتاق تزریق وجود داشته باشد.

تفاوت تزریق وریدی با تزریق زیر جلدی و عضلانی

تزریق زیرجلدی یا زیرپوستی (Subcutaneous | SC) یکی از روش‌های تجویز دارو است که داروی محلول را به بافت چربی زیر لایه ایپدرم و درم منتقل می‌کند. از آن‌جایی که تعداد مویرگ‌ها در این بخش از پوست کمتر است، جذب دارو در این روش نیاز به زمان بیشتری از تزریق وریدی و عضلانی دارد. انسولین (داروی تنظیم قند خون در بیماران دیابتی)، هپارین (داروی ضد انعقاد خون) و آنتی‌بادی‌ها (واکسن‌ها) ازجمله داروهایی هستند که از روش زیرجلدی تزریق می‌شوند.

بخش خارجی بازو، ناحیه شکمی (از بخش زیر دنده‌ای تا استخوان‌ها پهلو)، بخش بالایی-جانبی ران و بخش بالایی ناحیه لگن، بخش‌های اصلی تزریق زیرجلدی دارو هستند. تزریق درون ‌جلدی یا درون‌پوستی یکی دیگر از روش‌های تزریق پوستی است که معمولا برای تست‌های حساسیت استفاده می‌شود.

در «تزریق عضلانی» (Intramuscular injection | IM) ماده دارویی به یکی از ماهیچه اسکلتی بدن منتقل می شود. این بافت‌ها از مویرگ‌های خونی فراوانی تشکیل شده‌اند که سرعت جذب دارو را نسبت به تزریق زیرجلدی افزایش می‌دهد. ماهیچه دلتوئید در بازو و ماهیچه سرینی لگن در بزرگسالان و ماهیچه پهن ران در کودکان متداول‌ترین مناطق تزریق عضلانی داروهای محلول هستند. بسیاری از واکسن‌های فعال از این روش تزریق می‌شوند.

تفاوت این سه روش تزریقی در جدول زیر خلاصه شده است.