ارز فیات چیست و چرا وجود دارد؟ — به زبان ساده

افراد زیادی در دنیا برای خرید و فروش کالاهای مختلف از پول‌های کاغذی یا کارت‌های بانکی استفاده می‌کنند اما کمتر کسی در مورد منشا این پول و ویژگی‌های آن اطلاعات دارد. داشتن درک درست از پول فیات که همین پول‌های متداول هر کشور است، می‌تواند در درک درست از پدیده‌های اقتصادی مثل تورم کارساز باشد. در این مقاله، علاوه بر پاسخ دادن به سوال ارز فیات چیست ویژگی‌های مختلف آن را بیان می‌کنیم و تفاوت‌های این پول بدون پشتوانه با سایر انواع پول مثل رمز ارزها را بررسی می‌کنیم.

ارز فیات چیست ؟

«ارز فیات» (Fiat Currency)، «پول فیات» (Fiat Money) یا پول بدون پشتوانه، به پولی گفته می‌شود که توسط بانک‌های مرکزی کشورها صادر شده و هیچ پشتوانه‌ای به جز حمایت دولت ندارد. در این نوع پول، قدرت ایجاد پول دست بانک مرکزی است و بانک‌های مرکزی بر حسب شرایط اقتصادی کشور می‌توانند مقدار پول را زیاد یا کم کنند. اگرچه شما می‌توانید با پول فیات به خرید و فروش هر نوع کالایی مثل طلا بپردازید ولی دولت‌ها هیچ تضمینی برای پرداخت مقدار معینی از طلا یا سایر کالاهای ارزشمند در قبال دریافت ارز فیات ارائه نمی‌کنند.

فیلم آموزش تحلیل تکنیکال ارزهای دیجیتال و رمزارزها در فرادرس

کلیک کنید

دلار آمریکا، یورو، ین ژاپن و ریال از جمله ارزهای معروف فیات هستند. در بازار فارکس، ارزهای فیات نسبت به یکدیگر معامله می‌شوند. دلیل اصلی افزایش یا کاهش ارزش یک ارز فیات نسبت به سایر ارزهای فیات، تغییر متغیرهای اقتصادی مانند «نرخ بهره» (Interest Rate)، «نرخ بیکاری»، «تولید ناخالص داخلی» (Gross Domestic Product | GDP) و «نرخ تورم» است. هر چه وضعیت اقتصادی یک کشور بهتر باشد، ارزش پول فیات آن بالاتر و هر چه یک اقتصاد ضعیف‌تر باشد، ارزش ارز فیات آن پایین‌تر خواهد بود. در ادامه، برای پاسخ به سوال ويژگی‌های ارز فیات چیست ابتدا مختصری به تاریخچه پول می‌پردازیم و پس از آن ویژگی‌های ارز فیات را به طور کامل بررسی خواهیم کرد.

تاریخچه پول

پول یکی از اصلی‌ترین ابداعات بشر است که انسان با استفاده از آن بسیاری از مشکلات خود را حل کرده است. بشر به تنهایی توانایی انجام هر کاری را ندارد. این موضوع در طول تاریخ بشر وجود داشته است اما امروزه با گسترش تکنولوژی و فناوری، درک آن راحت‌تر است. در حالی که عده‌ای از نیاکان ما در زمان‌های بسیار دور به اهلی‌کردن حیوانات می‌پرداختند، جمعیت دیگری به کشاورزی مشغول بودند و همزمان عده‌ای دیگر، کار ساخت تجهیزات را برعهده گرفته بودند.

فیلم آموزش مروری بر پول و بانکداری در فرادرس

کلیک کنید

با گسترش حوزه‌های فعالیت افراد، نیاز به تبادل تولیدات و خدمات بیش از پیش احساس شد. در طول تاریخ برای مبادله تولیدات و خدمات بین انسان‌ها روش‌های مختلفی پیشنهاد و اجرا شده است که هر کدام در زمان خود کارآمد بودند اما با تغییر شرایط، جای خود را به روش‌های جدیدتر دادند. در ادامه این بخش، به بررسی چهار روش اصلی مبادله دارایی‌ها در طول تاریخ می‌پردازیم.

مبادله کالا به کالا

اولین راه‌حلی که بشر برای تبادل دارایی‌ها و کالاها در نظر گرفت، روش مبادله کالا به کالا بود. در این روش، افراد دارایی خود را به دیگران داده و در قبال آن یک دارایی جدید دریافت می‌کردند. این روش اگرچه برای شروع روش بدی نبود ولی از مشکلات زیادی رنج می‌برد. اصلی ترین مشکل این روش، نبود سیستم ارزش‌گذاری بود. این مساله باعث می‌شد که مبادله با توافق طرفین انجام شود که ممکن بود در این بین ارزش تبادل شده سنخیتی با واقعیت‌های اقتصادی نداشته باشد. از طرفی، این مساله منجر به عدم اطمینان از خرید محصولی خاص در برابر مقدار مشخصی از یک کالای دیگر می‌شد.

مشکل دیگر این روش، نبود ابزار مبادله بود. در این روش خود کالاها به عنوان ابزار مبادله استفاده می‌شدند. معیار خرید و فروش نیز بر اساس ارزش ذاتی بود یعنی، کالایی به عنوان ابزار مبادله استفاده می‌شد که در زندگی بشر کاربرد داشت و گرنه کسی حاضر به مبادله دارایی خود با آن نبود. افراد در این دوره می‌توانستند ابزارهای مالی که همان کالا‌ها بودند را کسب و خرج کنند و هیچ استفاده دیگری از آن (مانند سرمایه‌گذاری) صورت نمی‌گرفت. مشکلات این روش، بشر را به سمت ایجاد یک روش دیگر برای مبادله سوق داد.

تبادل با استفاده از سکه‌های طلا و نقره

اولین تلاش برای ساخت ابزار مالی، سبب ایجاد سکه‌های طلا، نقره و برنز شد. این فلزات در برابر پدیده‌های فیزیکی و شیمیایی مانند خوردگی مقاوم هستند و به همین دلیل از آن‌ها استفاده به عنوان ابزار مبادله استفاده شد. در بسیاری از مناطق، ارزش سکه‌ها بر اساس عیار آن‌ها تعیین می‌شد به این صورت که هر چه عیار یک سکه بیشتر، ارزش آن نیز بیشتر بود.

تلاش حکومت‌ها برای جدا کردن ارزش سکه‌‌ها از عیار آن‌ها معمولا از طرف مردم مورد قبول واقع نمی‌شد. برخی دولت‌ها با دریافت سکه‌های با عیار کم به عنوان مالیات، سعی در جا انداختن این مساله داشتند که در بحران‌های نظامی و اقتصادی به سرعت سکه‌های کم عیار ارزش خود را از دست می‌دادند و دوباره همان سیستم مبتنی بر عیار جایگزین می‌شد.

در این روش، تنوع ابزارهای مالی به چند مورد کاهش یافت. یکی از مشکلات این روش، پیدا کردن مقدار کافی از فلزات برای ایجاد سکه‌های جدید بود. ارزش پول در این دوره ذاتی بود و به ویژگی‌های فلزات و کمیابی آن‌ها ارتباط داشت. ضرب سکه‌ها در این دوره توسط حکومت انجام می‌شد اما انواع دیگر این فلزات نیز همچنان ارزشمند به حساب می‌آمدند. حمل کردن و نگهداری از این سکه‌ها کار سختی بود و همین مساله منجر به اختراع ابزارهای مالی جدید شد.

سیستم پولی اعتباری

برای حل مشکلات سکه‌های طلا و نقره، موسسات و سازما‌ن‌های دولتی و غیردولتی شکل گرفتند که افراد، سکه‌های خود را در سیستم آن‌ها نگهداری می‌کردند و سندی مبنی بر مالکیت بر سکه‌ها را دریافت می‌کردند. آن‌ها می‌توانستند از این اسناد در مبادلات خود استفاده کنند. نتیجه گسترش این روش، ایجاد بانک‌ها و موسسات مالی بود. دولت‌ها با استفاده از سکه‌های طلا و نقره‌ای که در اختیار داشتند اقدام به صدور اسکناس کردند. استفاده از اسکناس، کار مبادله را بسیار راحت کرد و مشکلات حمل و نقل نگهداری از آن را حل کرد.

با گذشت زمان، سیستم‌های واسطه غیردولتی حذف شدند و تنها سازمان‌های دولتی صلاحیت تبدیل سکه‌های طلا و نقره به اسکناس را پیدا کردند. اسکناس‌های تولید شده، همه به پشتوانه سکه بودند و دولت‌ها حق نداشتند بدون این‌که پشتوانه‌ طلا داشته باشند اسکناس چاپ کنند. شکل رسمی‌تر ایجاد این سیستم پس از جنگ جهانی دوم و در توافق «برتون وودز» (Bretton Woods) اتفاق افتاد. در این توافق تصمیم بر آن شد که طلا به عنوان پشتوانه پول‌های فیات کشورها باشد و هر کشوری توانایی تبدیل اسکناس‌های خود به آن را داشته باشد.

فیلم آموزش مروری بر پول و بانکداری در فرادرس

کلیک کنید

ارز فیات یا پول بدون پشتوانه

سیستم پولی اعتباری اگرچه مزایای زیادی داشت و پشتوانه آن سکه‌های طلا با ارزش ذاتی بود اما پس از گذشت مدت زمانی دچار مشکل شد.  انتقال حجم عظیم طلا بین کشورها و نگهداری از آن‌ها برای دولت‌ها سخت بود. بسیاری از دولت‌ها با ادعای داشتن سکه‌های طلا اقدام به چاپ اسکناس می‌کردند اما در شرایط بحران و با هجوم مردم به بانک‌ها طلای کافی برای پرداخت به ان‌ها را نداشتند و این مساله منجر به کاهش ارزش پول ملی می‌شد. مشکل دیگر این سیستم جمع‌شدن طلای دنیا در کشورهای قدرتمند بود. مجموع این مشکلات، منجر به فسخ قرارداد برتون وودز در سال 1971 و ایجاد ارز فیات شد.

پول فیات همان ارزهای رایجی است که امروزه در سرتاسر دنیا مورد استفاده قرار می‌گیرد. این ارزها توسط بانک اقتصادی کشورها تولید می‌شوند و هیچ پشتوانه فیزیکی ندارند. ارزش این ارزها وابسته به اقتصاد هر کشور است و به همبن دلیل با تغییر پارامترهای اقتصادی ارزش پول نیز تغییر می‌کند. ارز فیات، امکان دستکاری مقدار پول موجود در بازار را به دولت‌ها می‌دهد و دولت‌ها از این امکان برای اجرای سیاست‌های پولی خود استفاده می‌کنند. این مساله اگرچه در بیشتر مواقع به نفع مردم است اما در مواقعی که چاپ پول انجام می‌شود تورم ایجاد شده و سبب کاهش ارزش دارایی‌های مردم می‌شود.

ارز فیات برخلاف تصور عمومی، مفهوم تازه‌‌ای نیست. پیدایش این ارز به حدود ده قرن پیش در چین برمی‌گردد. در آن دوران در ایالت «سوچوان» (Szechuan) چین از پول‌های کاغذی برای مبادله کالاهایی مثل ابریشم، طلا و  نمک استفاده می‌شد. این سیستم رسمیت آن‌چنانی نداشت تا این‌که در قرن سیزدهم با به قدرت رسیدن «قوبیلای خان» (Kublai Khan) که یکی از نوادگان چنگیزخان مغول است، سیستم رسمی ارز فیات در چین دایر گردید. عده زیادی از تاریخ‌‌ پژوهان معتقدند که این سیستم در سقوط امپراتوری مغول نقش زیادی داشت.

در قرن هفدهم، شاهد استفاده از سیستم ارز فیات در کشورهای اروپایی اسپانیا، سوئد و هلند هستیم. در سوئد این سیستم شکست خورد و نهایتا تبدیل به سیستم پول اعتباری با پشتوانه نقره گردید. پس از آن به تدریج در بسیاری از کشورهای آسیایی و آمریکایی نیز از این سیستم مالی استفاده شد. ضربه نهایی به سیستم پولی اعتباری در سال 19971 توسط نیکسون رئیس‌جمهور وقت آمریکا زده شد و از آن زمان پول فیات، پول رایج بین‌المللی شده است.

ویژگی‌های ارز فیات چیست ؟

اقتصاددان‌ها نظرات متناقضی در مورد پول فیات دارند. بسیاری از آن‌ها، مزایای ارز فیات را بسیار بیشتر از معایب آن می‌دانند. این درحالی است که برخی دیگر از کارشناسان، نظری کاملا متفاوت با این نظر دارند. در این بخش ویژگی‌های مثبت و منفی که در مورد ارز فیات مطرح است را بررسی می‌کنیم تا کمی بیشتر به پاسخ سوال ارز فیات چیست رسیده باشیم.

فیلم آموزش مروری بر پول و بانکداری در فرادرس

کلیک کنید

• کمیابی ارز فیات: تولید ارزهای فیات برعهده دولت‌ها و بانک مرکزی آن‌ها است. بانک مرکزی هر کشور وظیفه دارد با تغییر در مقدار عرضه و تقاضای ارزهای فیات موجود در بازار، شرایط اقتصادی کشور را مطابق با سیاست‌گذاری‌ها پیش ببرد. بنابراین، ارزش پول فیات نیز به مقدار عرضه و تقاضای آن در بازار بستگی دارد با این تفاوت که ارز فیات به راحتی توسط بانک مرکزی قابل ایجاد است در حالی که ساخت سکه‌های طلا و نقره منوط به پیدا کردن منابع جدید فلزات است.
• سیاست‌گذاری: دولت می‌تواند با چاپ یا حذف پول، سیاست‌های اقتصادی خود را در شرایط مختلف اعمال کند که اغلب این سیاست‌ها به نفع جامعه است. این یک مزیت برای پول فیات است اما در برخی مواقع، دولت‌ها با چاپ پول بی‌رویه باعث ایجاد تورم و کاهش ارزش دارایی‌های مردم می‌شوند و این مساله به ضرر مردم است.
• هزینه ایجاد پول فیات: یکی از ویژگی‌های پول فیات این است که برای ایجاد آن، هزینه زیادی لازم نیست. این در حالی است که برای ایجاد و ساخت سکه‌های طلا و نقره، دولت‌ها باید هزینه‌های زیادی را برای استخراج طلا و تبدیل آن به سکه متحمل شوند. این مساله امروزه راحت‌تر از قبل نیز شده است چرا که دولت‌ها به جای استفاده از پول کاغذی، از نسخه دیجیتال ارزهای فیات استفاده می‌کنند.
• تجارت بین‌الملل: اگرچه پول فیات هر کشوری با کشورهای دیگر متفاوت است اما وجود بازارهای مالی مثل فارکس و ترید دائمی ارزهای مختلف نسبت به یکدیگر، امکان تجارت با استفاده از ارزهای فیات مختلف را فراهم کرده است. این مساله، روند توسعه سیستم تجارت جهانی و سرمایه‌گذاری‌های بین‌المللی را با سرعت بیشتری همراه کرده است.
• راحتی: استفاده از ارزهای فیات نسبت به ارزهای با پشتوانه طلا راحت‌تر است. ارزهای با پشتوانه طلا، نیاز به نگهداری، محافظت و نظارت دارند و کلیه این فرآیندها هزینه‌بر است.
• نبود ارزش ذاتی: ارزهای فیات ارزش ذاتی ندارند و به همین دلیل در شرایط خاص مثل جنگ و بحران‌های اقتصادی دچار نوسان‌های شدید می‌شوند.
• تاریخچه سیاه: استفاده از ارز فیات به جای ارزهای با پشتوانه دارایی‌های فیزیکی در طول تاریخ بسیاری از کشورها را با مشکل روبه‌رو کرده است. نمونه تاریخی آن، امپراطوری مغول و نمونه معاصر آن در کشور زیمبابوه است.

ارز فیات چگونه کار می‌کند؟

همانطور که در بخش ارز فیات چیست اشاره شد، پول فیات به عنوان برگه اعتباری صادر شده از سمت یک واسطه مالی، برای امکان‌پذیر کردن مبادله بین افراد مختلف، نقش ایفا می‌کند. برای بررسی دقیق‌تر این موضوع، از یک مثال ساده استفاده می‌کنیم. فرض کنید یک مبل فروش می‌خواهد از یک باغدار مقداری میوه خریداری کند و  هنوز سیستم مالی متمرکز شکل نگرفته است. راه‌ حل اول این است که باغدار در ازای فروش میوه، مبل یا هر کار چوبی دیگری از مبل فروش دریافت کند. اگر باغدار نیازی به مبل و کارهای چوبی نداشته باشد، در این صورت کار مبادله به مشکل می‌خورد. این روش همان روش مبادله کالا به کالا است.

فیلم آموزش مروری بر پول و بانکداری در فرادرس

کلیک کنید

برای حل این مشکل، می‌توان یک نفر دیگر را که قصاب است و به مبل نیاز دارد وارد مبادله کرد. مبل فروش با دادن مبل به قصاب، از او گوشت دریافت می‌کند و گوشت دریافت شده را، در ازای میوه‌، به میوه فروش می‌دهد. مشکل این سیستم این است که برای حل مشکل، باید به دنبال چندین واسطه بود تا با استفاده از آن‌ها مشکل حل شود. یک راه‌حل دیگر این است که مبل فروش به میوه فروش بگوید که شش ماه بعد قرار است بره‌ای که دارد را قربانی کند و در آن زمان می‌تواند به جای میوه‌ای که الان دریافت می‌کند، گوشت به میوه‌فروش بدهد.

با فرض این‌که میوه‌فروش مشکلی با دریافت گوشت پس از شش ماه نداشته باشد، انجام این‌کار منوط به دریافت سند معتبر از مبل فروش است. میوه‌فروش باید مطمئن شود که در زمان مقرر، می‌تواند با دادن سند مذکور، مقدار گوشت نوشته شده در آن را دریافت کند. معمولا بین دو نفر تصادفی در جامعه اعتماد وجود ندارد. بنابراین، نیاز به یک نفر سوم است که  هر دو طرف مبادله به آن اعتماد داشته باشند.

نفر سوم با دریافت سند تحویل گوشت برای شش ماه بعد از مبل فروش، به او سندی مشابه تحویل می‌دهد. این سند نشان می‌دهد که دارنده سند می‌تواند شش ماه بعد به نفر سوم مراجعه و مقدار گوشت مورد نظر را دریافت کند. با این کار مبل فروش و نفر سوم با هم تسویه هستند. حال، مبل فروش سند دریافتی از نفر سوم را به میوه‌فروش می‌دهد و چون این سند از طرف نفر سوم صادر شده، میوه‌فروش به آن اعتماد دارد و با دریافت آن، میوه معادل را به مبل فروش می‌دهد.

پس از گذشت شش ماه و رسیدن زمان تحویل، مبل فروش گوشت را به نفر سوم تحویل داده و سند خود را دریافت می‌کند. هم‌زمان، میوه‌فروش با مراجعه به نفر سوم و با ارائه سند صادر شده توسط خود نفر سوم، گوشت خود را دریافت می‌‌‌کند. با این کار هر دو سند صادر شده توسط نفر سوم و مبل فروش به دست خودشان می‌رسد و مساله مبادله حل می‌شود. اگر نفر سوم که مورد اعتماد دو طرف بود را بانک در نظر بگیرید و سند ارائه شده از بانک را پول، آنگاه به نحوه ایجاد ارز فیات و کارکرد آن در اقتصاد می‌رسید.

بانک‌ها با دریافت اسنادی از شرکت‌ها و افراد مختلف مبنی بر ایجاد ارزش در زمان آینده، به آن‌ها پول می‌دهند. شرکت‌ها و افراد نیز با خرج پول، نیازهای روزانه خود را تا زمان مقرر رفع می‌کنند و  باعث پویایی اقتصاد می‌شوند. طبیعی است که اگر انتطارات ایجاد ارزش در آینده برای شرکت درست نباشد، پول ایجاد شده در اقتصاد بی‌پشتوانه بوده و باعث کاهش ارزش پول می‌شود. مهم‌ترین وظفه بانک این است که چاپ پول را بر اساس پروژه‌هایی انجام دهند که اطمینان بیشتری به ایجاد ارزش در آن‌ها وجود دارد. هر چه شرکت‌ها خوب کار کنند، سیستم اقتصادی نیز بدون مشکل پیش خواهد رفت.

شباهت و تفاوت ارز دیجیتال با ارز فیات چیست ؟

ارز دیجیتال نوعی پول فیات است که منشا ایجاد آن به جای بانک‌های مرکزی، مردم هستند. در واقع کریپتوکارنسی یک سیستم غیرمتمرکز و توزیع شده است که افراد با استفاده از سیستم‌های محاسباتی خود به شبکه وصل می‌شوند و با استفاده از الگوریتم‌های مختلف رمزنگاری و توابع هش تایید و ثبت تراکنش‌ها را بر عهده می‌گیرند. رمزارزها دو شباهت عمده با ارزهای فیات رایج دارند. هر دو این پول‌ها بدون پشتوانه فیزیکی هستند و از هر دو آن‌ها می‌توان در بسترهای مجازی برای خرید و فروش کالاهای مختلف استفاده کرد.