هکسره چیست؟ – توضیح نحوه استفاده و قوانین با مثال
«هِکَسره» کلمه و اصطلاحی برای نشان دادن تمایزها و تفاوتهای میان «ه» غیرملفوظ و «ـِ» است. این کلمه به یکی از غلطهای املایی رایج در اینترنت و رسانههای دیجیتال اشاره دارد. بحث هکسره و غلطهای متداول آن در شکستهنویسی و هنگام تبدیل فارسی محاوره به فارسی نوشتاری کاربرد دارد. این موضوع در ارتباط مستقیم با حوزه ویرایش و درستنویسی قرار میگیرد. در این مطلب از مجله فرادرس، به این سؤال پاسخ میدهیم که هکسره چیست و چگونه میتوان «ه» و «ـِ» را از یکدیگر تشخیص داد.
در ادامه، با مثالهای متنوع، روش تشخیص «ه» از کسره را با هم مرور میکنیم و نکتههایی را برای شناسایی آنها از یکدیگر بیان میکنیم. در مرحله بعد، مثالهایی را از کاربردهای متنوع هکسره در جملههای فارسی بررسی میکنیم و تمرینهایی را برای یادگیری بهتر این مبحث در اختیارتان میگذاریم.
هکسره چیست؟
اگر به ساختار کلمه «هکسره» دقت کنیم، میبینیم این کلمه در واقع ترکیبی است از دو بخش «ه» و «کسره». هکسره به معنای تقابل و تمایز «ه» و «ـِ» است. هکسره در واقع نوعی غلط املایی رایج است که هنگام شکستهنویسی و تبدیل فارسی گفتاری به نوشتاری رخ میدهد.
برای آشنایی با سایر غلطهای رایج نگارشی و یادگیری اصول درستنویسی، پیشنهاد میکنیم به فیلم آموزش ویراستاری و مهارتهای درستنویسی فرادرس مراجعه کنید.
با کلیک روی لینک زیر به این فیلم آموزشی دسترسی خواهید داشت.
در بسیاری از موارد، بهخصوص در فارسی گفتاری، «ه» و کسره «ـِ» هر دو بهصورت «e» تلفظ میشوند. به همین دلیل، فارسیزبانان زمانی که میخواهند صورت تلفظی کلمهها را با خط فارسی بنویسند، ممکن است نتوانند تشخیص بدهند که کجا باید «e» را بهصورت «ه» بنویسند و کجا باید برای نشان دادن آن از «ـِ» استفاده کنند.
برای اینکه بدانید هکسره چیست و به چه موضوعی اشاره دارد، مثالی را با هم بررسی میکنیم.
در کادر زیر، جملهای را مشاهده میکنید که در آن هم از «ـِ» و هم از «ه» استفاده شده است. «ـِ» که بین «کتاب» و «پارسا» آمده است، کسره اضافی است. «کتاب»، «پارسا» و «کسره» میان آنها، رویهمرفته یک ترکیب اضافی را تشکیل دادهاند.
اگر به انتهای جمله دقت کنیم، میبینیم که بهجای فعل ربطی «است» از واژهبست فعلی «ه» استفاده شده است. فارسیزبان در محاوره، معمولاً بهجای فعل «است» از «ه» استفاده میکنند.
در این مثال، هم «ـِ» و هم «ه» بهصورت «e» تلفظ میشوند.
کتابِ پارسا، جلدش آبیه.
اکنون اگر کسی، بدون اینکه حالت نوشتاری جمله بالا را ببیند، صرفاً آن را بشنود، ممکن است در تشخیص «ـِ» و «ه» از یکدیگر دچار مشکل شود، زیرا هر دو به یک شکل تلفظ میشوند.
همچنین کسی که با کاربردهای متفاوت «ـِ» و «ه» آشنا نباشد، ممکن است در نوشتار نیز آنها را اشتباهی بهجای هم به کار ببرد. هکسره و نکتههای آن، دقیقاً به همین مبحث، یعنی تشخیص «ـِ» از «ه» و کاربرد درست هرکدام از آنها اشاره دارد.
تا اینجا با موضوع اصلی هکسره آشنا شدید و آموختید که در ویرایش و درستنویسی، کاربرد هکسره چیست. در بخشهای بعد، نشان میدهیم که چگونه و با چه روشهایی میتوان «ـِ» و «ه» را از هم تشخیص داد و آنها را بدون اشتباه به کار برد.
روش تشخیص و قانون هکسره چیست؟
در بخش قبلی یاد گرفتید که هکسره چیست و چه نقشی در تشخیص «ـِ» و «ه» دارد. در ادامه، به تفاوتهای این تکواژها و روش شناسایی آنها اشاره میکنیم.
روشها و قوانین تشخیص هکسره عبارتند از:
- قرار دادن «است» به جای «-ِ» یا «ه»
- توجه به معرفه یا نکره بودن اسم
- واج /-ِ/ در ساختار کلمه
- «ـِ» در ترکیب اضافی و وصفی
- گذاشتن «ه» به جای شناسه فعلی
- وجود «ه» در صورت محاوره برخی از کلمات
در بخشهای بعدی، این موارد را با مثال آموزش میدهیم.
قرار دادن «است» به جای «-ِ» یا «ه»
در بخشهای قبلی به این نکته اشاره کردیم که در فارسی محاوره، بهجای فعل اسنادی «است» از «ه» استفاده میشود. بهعبارت دیگر، «ه» نوعی واژهبست فعلی است که در فارسی محاوره و در انتهای جملههای اسنادی، جایگزین فعل «است» میشود.
فعلهای اسنادی را میتوانید با مشاهده فیلم آموزش رایگان مسند و فعل اسنادی در فارسی فرادرس بیاموزید.
برای نشان دادن این واژهبست در خط فارسی، همیشه از «ه» استفاده میکنیم، نه «ـِ». برای روشنتر شدن این نکته، به مثالهای جدول زیر دقت کنید.
فارسی نوشتاری | فارسی محاوره |
سیبم سرخ است. | سیبم سرخه. |
آن مرد مسافر است. | اون مرد مسافره. |
دستهایت تمیز است. | دستات تمیزه. |
فردا تعطیل است. | فردا تعطیله. |
با توجه به این نکته، نتیجه میگیریم که هرگاه شک داشتید، تکواژ «e» را باید بهصورت «ه» بنویسید یا «ـِ»، فقط لازم است بهجای آن، فعل «است» را قرار بدهید. اگر نتیجه آن معنادار بود، باید «ه» را به کار ببرید. در صورتی که جمله مورد نظر، بیمعنا شد، باید از «-ِ» استفاده کنید.
البته این روش زمانی کاربرد دارد که تکواژ «e» در انتهای جمله اسنادی به کار رفته باشد. به کمک مثالهای زیر، بهخوبی میآموزید که در رابطه با جملههای و فعلهای اسنادی، کاربرد هکسره چیست. مثال اول، نوعی جمله اسنادی است. اگر «ه» انتهای این جمله را حذف کنیم و بهجای آن، فعل «است» را قرار بدهیم، جمله معنادار «بچه بیدار است.» ساخته میشود. بنابراین، نتیجه میگیریم که در انتهای این جمله بهدرستی از «ه» استفاده شده است.
در مثال دوم، بین کلمههای «لباس» و «بچه»، تکواژ «e» وجود دارد. اگر بهجای آن، «است» بگذاریم، جمله بیمعنای «لباس است بچه خشک شد.» ساخته میشود. بنابراین، نتیجه میگیریم که «e» در این جمله، نشاندهنده واژهبست «ه» نیست و باید آن را بهصورت کسره «ـِ» بنویسیم.
مثال اول: بچه بیداره.
مثال دوم: لباسِ بچه خشک شد.
توجه به معرفه یا نکره بودن اسم
اسمهای فارسی از نظر شناخته شده یا ناشناخته بودن برای گوینده و نویسنده یا مخاطب آنها، به دو دسته زیر تقسیم میشوند:
- معرفه یا شناس: برای گوینده، نویسنده یا مخاطب آنها شناخته شده است و آنها مصداق اسم مورد نظر را میشناسند. (مانند «کتاب» در جمله «این کتاب را قبلاً خواندهام.»)
- نکره یا ناشناس: برای گوینده، نویسنده یا مخاطب آنها، شناخته شده نیست و مصداق آن اسم را نمیشناسند. (مانند «کتاب» در جمله «فردا کتابی خواهم خرید.»)
اسمهای معرفه و نکره در فیلم آموزش رایگان نکره و معرفه فرادرس بهخوبی آموزش داده شدهاند. برای مشاهده این فیلم آموزشی، روی لینک زیر کلیک کنید.
یکی از روشهای نشان دادن اسم معرفه در فارسی محاوره، این است که انتهای آن، تکواژ «e» را قرار بدهیم. این تکواژ را در فارسی نوشتاری بهصورت «ه» مینویسیم. برای یادگیری بهتر این نکته، مثالهایی را در جدول زیر ارائه کردهایم. در هر جمله از اسم معرفهای استفاده شده است که انتهای آن، «ه» قرار گرفته است. با توجه به مثالهای این جدول میآموزید که ارتباط معرفه بودن اسم با موضوع هکسره چیست.
مثال «ه» بهعنوان نشانه معرفه بودن | |
این نقاشیه رو دیدی؟ | مهندسه رو از خیلی وقت پیش میشناختم. |
دیواره رو امروز رنگ کردن؟ | مَرده برای خرید اومده بود. |
آگهیه رو امروز منتشر کردن. | دختره دانشجوی همین دانشگاهه. |
با توجه به نکتههایی که گفتیم، نتیجه میگیریم که اگر بعد از اسم معرفه از تکواژ «e» استفاده شده باشد، برای نشان دادن آن در خط فارسی باید از «ه» استفاده کنیم، نه «ـِ».
در این مورد به مثال زیر دقت کنید. «خانم» در جمله زیر، نوعی اسم معرفه است که انتهای آن تکواژ «e» قرار میگیرد. در این حالت، باید از «ه» استفاده کنیم و «خانم» را بهصورت «خانمه» بنویسیم. نگارش این کلمه بهصورت «خانمِ» نادرست است.
درست: خانمه رو قبلاً توی مراسم دیده بودم.
نادرست: خانمِ رو قبلاً توی مراسم دیده بودم.
البته در زبان فارسی برای کوچک شمردن دیگران و تحقیر کردن آنها نیز از تکواژ «ه» استفاده میشود. این نوع از «ه» نیز به انتهای اسمها متصل میشود و بهصورت «e» تلفظ میشود اما نباید آن را بهصورت «ـِ» بنویسیم. این نکته را به کمک مثال زیر بهتر یاد میگیرید.
درست: دخترهیِ دیوونه آخرش کار دست خودش میده.
نادرست: دخترِیِ دیوونه آخرش کار دست خودش میده.
واج / ـِ/ در ساختار کلمه
در ساختار بسیاری از کلمهها، واج «e» به کار میرود. در برخی از موارد، آن را بهصورت «ه» مینویسیم (مانند «خانه») و در بعضی موارد نیز برای نوشتن آن از «ـِ» استفاده میکنیم (مانند «صِدا»).
اگر «e» مصوت آخر کلمه باشد، آن را بهصورت «ه» مینویسیم. به این نوع از «ه» که بهصورت «e» تلفظ میشود، «های بیان حرکت» گفته میشود. یعنی «ه»ای که بهصورت «حرکت کسره» تلفظ میشود. مثالهایی از این نوع «ه» را در جدول زیر نشان دادهایم.
مثال «ه» بیان حرکت | ||
آشیانه | دستگیره | خسته |
لاله | بهانه | رهیده |
گونه | نامه | شکفته |
با توجه به نکتههایی که در این بخش گفتیم، میتوانیم نتیجه بگیریم که اگر انتهای کلمهای، مصوت «e» قرار داشته باشد، بهطوری که آن مصوت بخشی از خود کلمه باشد، آن را بهصورت «ه» مینویسیم، نه «ـِ».
برای اینکه نکته بالا را بهتر یاد بگیرید و بدانید که ارتباط آن با هکسره چیست، به مثال زیر دقت کنید. همانطور که میدانید، انتهای کلمه «pune» از مصوت «e» استفاده میشود. این مصوت بخشی از خود کلمه است. بنابراین، آن را بهصورت «ه» مینویسیم. نوشتن آن بهصورت «ـِ» نادرست است.
درست: پونه
نادرست: پونِ
«ـِ» در ترکیب اضافی و وصفی
هرگاه دو اسم، در کنار هم قرار بگیرند و بین آنها نیز حرکت کسره بیاید، نوعی ترکیب اضافی ساخته میشود. در این حالت، اسم اول، «مضاف» و اسم دوم، «مضافالیه» نامیده میشود. ساختار ترکیبهای اضافی را میتوانید به کمک فیلم آموزش رایگان مضاف و مضافالیه در فارسی فرادرس یاد بگیرید.
همچنین اگر یک اسم و یک صفت در کنار هم بیایند و بین آنها، کسره باشد، نوعی ترکیب وصفی ساخته میشود. در این ترکیبها، کلمه اول، «موصوف» است و کلمه دوم، نقش «صفت» آن را به عهده دارد. ساختار ترکیبهای اضافی و وصفی را در کادر زیر مشاهده میکنید.
ترکیب اضافی: اسم (مضاف) + ـِ + اسم (مضافالیه)
ترکیب وصفی: موصوف + ـِ + صفت
گفتیم که بین مضاف و مضافالیه، همینطور بین موصوف و صفت از کسره استفاده میشود. این کسره که بهصورت «e» تلفظ میشود معمولاً در خط نشان داده نمیشود اما اگر بخواهیم آن را نشان بدهیم، از علامت «ـِ» استفاده میکنیم. کسره اضافه را هرگز بهصورت «ه» نمینویسیم.
بررسی کاربرد «ـِ» در انواع ترکیب ها
مثالهایی از ترکیبهای اضافی و وصفی را به همراه کسره در جدول زیر آوردهایم.
ترکیب وصفی | ترکیب اضافی |
اتاقِ بزرگ | اتاقِ خانه |
انگشترِ درخشان | انگشترِ مادربزرگ |
سؤالِ مبهم | سؤالِ دانشآموز |
سیبِ سرخ | سرخیِ سیب |
زمینهایِ سرسبز | زمینهایِ آبادی |
با توجه به ساختار ترکیبهای اضافی و وصفی میتوانیم بگوییم که هرگاه بین دو کلمه مرتبط به هم (اسم یا صفت)، تکواژ «e» قرار داشته باشد، آن را بهصورت «ـِ» مینویسیم، نه «ه».
منظور از مرتبط بودن کلمهها این است، که میان آنها یکی از روابط زیر وجود داشته باشد:
- مِلکی: یعنی یکی از کلمهها، مالک و دارنده کلمه دیگر باشد: مانند «مدادِ او»
- تخصیصی: یعنی یکی از کلمهها، به کلمه دیگر اختصاص داشته باشد: مانند «چراغِ اتاق»
- توضیحی: یعنی کلمه دوم توضیحی را در مورد کلمه اول بیان کند: مانند «شهرِ ساری»
- بیانی: یعنی کلمه دوم، نوع یا جنس کلمه اول را بیان کند: مانند «گردنبندِ طلا»
- تشبیهی: یعنی یکی از کلمهها به آنیکی تشبیه شده باشد: مانند «کمندِ زلف»
- استعاری: یعنی هر دو کلمه با هم آرایه استعاره را تشکیل بدهند: مانند «تبسمِ خورشید»
- اقترانی: یعنی نوعی نزدیکی و مقارنت میان مفهوم دو کلمه وجود داشته باشد: «آغوشِ محبّت»
- بُنُوَّت: یکی از کلمهها، نام فرزند و آندیگری نام پدر یا مادر او باشد: مانند «رستمِ زال»
- وصفی: یعنی کلمه دوم، یکی از ویژگیهای کلمه اول را وصف کند: مانند «گلِ خوشبو»
برای اینکه با کاربرد «ـِ» در ترکیبهای وصفی و اضافی بیشتر آشنا شوید و بدانید که ارتباط این موضوع با هکسره چیست، به مثالهای زیر توجه کنید. در مثالهای زیر، از ترکیب وصفی «قلمدانِ قدیمی» و ترکیب اضافی «میزِ اتاق» استفاده شده است. بین آنها نیز تکواژ «e» قرار دارد. رابطه دو کلمه اول، وصفی است اما رابطه دو کلمه بعدی از نوع تخصیصی است. ازآنجاییکه «قلمدان» و «قدیمی»، همینطور «میز» و «اتاق» به هم مرتبطاند، تکواژ «e» میان آنها را بهصورت «ـِ» نشان میدهیم. نوشتن آن بهصورت «ه» نادرست است.
درست: قلمدانِ قدیمی را از روی میزِ اتاق بردار.
نادرست: قلمدانه قدیمی را از روی میزه اتاق بردار.
«ه» به جای شناسه فعلی
شناسه فعلی، تکواژ وابستهای است که انتهای فعل قرار میگیرد و مطابقت آن را با فاعل یا نهاد جمله نشان میدهد. شناسههای فعلی را در جدول زیر نشان دادهایم.
شخص و شمار | شناسه فعل ماضی (مثال) | شناسه فعل مضارع (مثال) |
اول شخص مفرد | ـَ م (رفتَم) | ـَ م (میروَم) |
دوم شخص مفرد | ی (رفتی) | ی (میروی) |
سوم شخص مفرد | ø یا تهی (رفت) | ـَ د (میروَد) |
اول شخص جمع | یم (رفتیم) | یم (میرویم) |
دوم شخص جمع | ید (رفتید) | ید (میروید) |
سوم شخص جمع | ـَ ند (رفتَند) | ـَ ند (میروَند) |
در فارسی محاوره، معمولاً بهجای شناسه سوم شخص مفرد فعلهای مضارع (ـَ د) از تکواژ «ه» استفاده میشود. این تکواژ بهصورت «e» تلفظ میشود اما توجه داشته باشید که هرگز نباید آن را بهصورت «ـِ» بنویسید.
با توجه به این نکته، اگر در پایان جمله و انتهای فعل مضارع، از تکواژ «e» استفاده شده باشد، این تکواژ را در خط فارسی باید بهصورت «ه» بنویسیم و نوشتن آن بهصورت «ـِ» نادرست است. در مورد این نکته، مثالی را در کادر زیر آوردهایم. انتهای این مثال از فعل مضارع «بخره» استفاده شده است. این فعل در واقع، صورت محاوره فعل «بخرد» است. همانطور که مشاهده میکنید، شناسه فعلی «ـَ د» این فعل به تکواژ «e» تبدیل شده است.
این نوع از «e» را در چنین حالتی بهصورت «ه» مینویسیم، نه «ـِ».
درست: کسی میتونه این کتاب رو بخره؟
نادرست: کسی میتونه این کتاب رو بخرِ؟
در مطلب زیر از مجله فرادرس، انواع شناسههای فعلی با مثال معرفی شدهاند.
«ه» در صورت محاوره برخی از کلمات
برخی از واژگان زبان فارسی، در فارسی نوشتاری و گفتاری، به دو شکل متفاوت نشان داده میشوند. بهطور مثال، در حالت نوشتاری، انتهای کلمههای «دیگر»، «اگر»، «مگر» و «یک»، صامت قرار میگیرد.
در حالی که هنگام تلفظ این کلمهها، صامت پایانی آنها ادا نمیشود و بهجای آن، مصوت «e» میآید. هنگامی که بخواهیم نحوه تلفظ این کلمهها را مجدداً با خط فارسی بنویسیم، «e» را با «ه» نشان میدهیم. نشان دادن این نوع از «e» به صورت «ـِ» نادرست است. صورت گفتاری و نوشتاری این کلمهها را در جدول زیر آوردهایم.
صورت نوشتاری | صورت گفتاری درست | صورت گفتاری نادرست |
دیگر | دیگه | دیگِ |
اگر | اگه | اگِ |
مگر | مگه | مگِ |
یک | یه | یِ |
یادگیری ویرایش با فیلم های آموزشی فرادرس
در بخشهای پیشین، به این موضوع اشاره کردیم که هکسره چیست و چه ارتباطی با حوزه ویرایش و درستنویسی دارد. در دنیای ویرایش و ویراستاری، علاوهبر هکسره، موضوعها و نکتههای فراوان دیگری نیز وجود دارند که برای درستنویسی، لازم است با آنها نیز آشنا باشید.
از میان مباحث عمدهای که در حوزه ویرایش مطرح شدهاند، میتوان به بحث گسترده «فاصله و نیمفاصله» اشاره کرد. هنگام نگارش متون فارسی باید بدانید بین کدام اجزای کلام از فاصله کامل استفاده کنید و بین کدام موارد، نیمفاصله قرار بدهید.
چه بخواهید اصول ویرایشی را در متون خود رعایت کنید و چه قصد داشته باشید بهعنوان ویراستار، نوشتههای دیگران را ویرایش کنید، مشاهده فیلمهای آموزشی زیر در فرادرس حتماً برایتان سودمند خواهد بود.
میدانیم که ویرایش و درستنویسی بدون شناخت دستور زبان فارسی، هرگز میسر نمیشود. برای نوشتن متنهای ویراسته و صحیح، لازم است حتماً با ساختمان دستوری زبان فارسی نیز آشنا باشید.
در این مورد نیز میتوانید از مجموعه فیلمهای آموزشی زیر در فرادرس کمک بگیرید.
مثال تشخیص هکسره
در بخشهای قبلی آموختید که هکسره چیست و با کاربرد آن در ویرایش و درستنویسی آشنا شدید. در ادامه، با توجه به مثالهایی که از جملههای فارسی ارائه کردهایم، این مبحث را بهطور کامل یاد میگیرید.
مثال اول
مثال زیر از نوع جملههای اسنادی است. در پایان این جمله، بهجای فعل ربطی «است» از تکواژ «e» استفاده شده است. برای نوشتن این تکواژ از «ه» استفاده میکنیم. نوشتن آن بهصورت «ـِ» نادرست است.
درست: امشب تمام کوچه چراغونیه.
نادرست: امشب تمام کوچه چراغونیِ.
مثال دوم
در این مثال، جملهای اسنادی نشان داده شده است. در این جمله، بهجای فعل «است»، واژهبست «ه» قرار گرفته است. توجه داشته باشید که هرگز این واژهبست را بهصورت حرکت «ـِ» نشان نمیدهیم.
درست: زندگی پُر از فراز و نشیبه.
نادرست: زندگی پُر از فراز و نشیبِ.
مثال سوم
در مثال زیر، «دانشآموز» بهعنوان اسم معرفه آمده است. میدانیم که یکی از نشانههای اسمهای معرفه در فارسی محاوره، تکواژ «e» است. این تکواژ را بهصورت «ه» نشان میدهیم. نوشتن آن بهصورت «ـِ» نادرست است.
درست: دانشآموزه شاگر اول بود.
نادرست: دانشآموزِ شاگر اول بود.
مثال چهارم
در مثالهای زیر، بعد از «خیلی وقت»، به جای «است» از تکواژ «e» استفاده شده است. برای نشان دادن این تکواژ در خط، از «ه» استفاده میکنیم و هرگز آن را بهصورت «ـِ» نمینویسیم.
درست: خیلی وقته مسافرت نرفتهم.
نادرست: خیلی وقتِ مسافرت نرفتهم.
مثال پنجم
«رهگذر» نوعی اسم معرفه است که کاربرد آن را در مثال زیر مشاهده میکنید. در فارسی محاوره، یکی از نشانههای اسمهای معرفه این است که انتهای آنها، تکواژ «e» قرار میگیرد. این تکواژ در خط فارسی بهصورت «ه» نشان داده میشود، نه «ـِ».
درست: رهگذره اونجا هم اومد؟
نادرست: رهگذرِ اونجا هم اومد؟
مثال ششم
در این مثال، از کلمههای «دیگه» و «یه» استفاده شده است. این کلمهها بهترتیب صورت گفتاری واژههای «دیگر» و «یک» هستند. در این حالت، باید «e» انتهای آنها را بهصورت «ه» بنویسیم، نه «ـِ».
درست: دیگه باید یه راهحل جدید پیدا کنیم.
نادرست: دیگِ باید یِ راهحل جدید پیدا کنیم.
مثال هفتم
در این مثال از کلمه «زنجموره» استفاده شده است. این کلمه ممکن است برای بسیاری از ما ناآشنا باشد و ندانیم که برای نوشتن آن باید از «ه» استفاده کنیم یا «ـِ».
با توجه به اینکه انتهای این کلمه از مصوت «e» استفاده شده است و به نظر میآید بخشی از خود کلمه باشد، نه نشانه معرفه بودن آن، به این نتیجه میرسیم که باید آن را بهصورت «ه» بنویسیم.
درست: همه توی مراسم ختم داشتن زنجموره میکردن.
نادرست: همه توی مراسم ختم داشتن زنجمورِ میکردن.
مثال هشتم
در مثال زیر، «ظهرِ امروز» با ساختار «اسم + ـِ + اسم» ساخته شده است. بنابراین، نوعی ترکیب اضافی است. از سوی دیگر، میان دو کلمه آن، رابطه تخصیصی وجود دارد.
با توجه به این نکتهها، میتوانیم بگوییم که میان «ظهر» و «امروز» باید از کسره «ـِ» استفاده کنیم و نوشتن «ه» بین این کلمهها نادرست است.
درست: ظهرِ امروز میریم مسافرت.
نادرست: ظهره امروز میریم مسافرت.
مثال نهم
در این مثال، انتهای فعل مضارع «بخونه» بهجای اینکه شناسه «ـَ د» قرار بگیرد، تکواژ «e» آمده است. این تکواژ را که انتهای فعل مضارع سوم شخص مفرد میآید، بهصورت «ه» مینویسیم. نگارش آن بهصورت «ـِ» نادرست است.
درست: کی میخواد شعر بخونه؟
نادرست: کی میخواد شعر بخونِ؟
مثال دهم
در مثال زیر، ترکیب «کاغذِ آبی» بهعنوان ترکیب وصفی به کار رفته است. میدانیم که در بسیاری از موارد، بین دو جزء ترکیبهای وصفی، تکواژ «e» قرار میگیرد.
این تکواژ همان کسره است و باید آن را بهصورت «ـِ» بنویسیم.
درست: با کاغذِ آبی بادبادک درست کرد.
نادرست: با کاغذه آبی بادبادک درست کرد.
سؤالات متداول
تا اینجا یاد گرفتید که هکسره چیست و با نمونههایی از آن نیز آشنا شدید. در این بخش، به سؤالهای متداول در مورد این مبحث پی میبرید و پاسخ آنها را نیز میآموزید.
انواع «ه» در زبان فارسی چیست؟
در یک تقسیمبندی کلی میتوانیم انواع «ه» در زبان فارسی را به دو دسته تقسیم کنیم. نوع اول «های ملفوظ» است که بهصورت «h» تلفظ میشود و یکی از صامتهای زبان فارسی به شمار میآید. نوع دوم نیز «های غیرملفوظ» است که بهصورت «ـِ» تلفظ میشود و در واقع، یکی از مصوتهای زبان فارسی است.
آیا در فارسی محاوره، همیشه بهجای «است» از «ه» استفاده میکنیم؟
خیر، در برخی از مواقع، بهجای آن از «ست» استفاده میکنیم. مانند «قیافهش خیلی آشناست.» در برخی موارد نیز بهکلی آن را حذف میکنیم، بهخصوص زمانی که بهعنوان فعل کمکی و در ساختار فعلهای ماضی نقلی به کار رفته باشد. مانند جمله «اسمش رو هنوز به کسی نگفته.» که «است» از انتهای آن حذف شده است.
آیا هکسره فقط در دنیای مجازی کاربرد دارد؟
خیر، هر کجا که شکستهنویسی کاربرد داشته باشد، ممکن است هکسره و غلطهای آن نیز به چشم بخورند. بهطور مثال، نویسندگانی که در کتابهای داستانی خود، مکالمههای میان شخصیتها را به فارسی محاوره مینویسند، ممکن است در کاربرد صحیح «ه» و «ـِ» دچار اشتباه شوند.
تمرین هکسره
اینکه هکسره چیست و چه کاربردی دارد، در بخشهای قبلی این مطلب بررسی شد. در این بخش، برای یادگیری بهتر و بیشتر این مبحث، تمرینهایی را به دو صورت کوتاهپاسخ و چهارگزینهای ارائه کردهایم.
یکی از کاربردهای هکسره و استفاده از «ه» و «ـِ»، در مبحث نگارش، بهخصوص نامهنگاری است. برای آشنایی با این حوزه و بایدها و نبایدهای آن میتوانید از فیلم آموزش اصول نامهنگاری فرادرس کمک بگیرید. لینک این فیلم آموزشی را در ادامه مشاهده میکنید.
تمرین هکسره بخش اول
جملههای زیر را با پاسخ درست کامل کنید. بعد از پاسخ دادن به هر سؤال، با کلیک روی گزینه «+ جواب»، پاسخ درست آن نشان داده میشود.
سرده
اگه
دستِ
دلشوره
چیدنِ
برداره
لباسه
دکتره
رشحه
کسیه
تمرین هکسره بخش دوم
تمرینهای این بخش بهصورت چهارگزینهای طراحی شدهاند. برای پاسخگویی به آنها، فقط لازم است یکی از گزینهها را علامت بزنید. بعد از پاسخ دادن به هر سؤال، با کلیک روی گزینه «مشاهده جواب»، پاسخ درست آن نشان داده میشود. برخی از پرسشها دارای پاسخ تشریحی نیز هستند.
با کلیک روی گزینه «شرح پاسخ» به جواب تشریحی سؤالها دسترسی خواهید داشت. بعد از اینکه به همه سؤالها جواب دادید، گزینه «دریافت نتیجه آزمون» را مشاهده خواهید کرد. بعد از کلیک روی آن، تعداد امتیازهایتان در این آزمون نشان داده میشود.
۱- کدام گزینه نادرست است؟
یِ خونه قشنگ رو پیشخرید کردم.
نگاهِ مامانبزرگ رو خیلی خوب به یاد میارم.
انگشترِ نگیندارِ اون رو دیدی؟
صدایِ بلندی از اطراف خونه میاومد.
در گزینه اول، «یِ» صورت گفتاری «یک» است و باید بهصورت «یه» نوشته شود.
۲- صورت محاوره موارد زیر را مشخص کنید.
میرود ـ دیگر ـ قرمز است
میرِ ـ دیگِ ـ قرمزِ
میره ـ دیگر ـ قرمزست
میرِ ـ دیگِ ـ قرمزه
میره ـ دیگه ـ قرمزه
میرود ـ دیگه ـ قرمزِ
۳- در کدام گزینه از «ه» بیان حرکت استفاده شده است؟
هدایت
تهیه
حوادث
همچنین
«ه» دوم در «تهیه» بهصورت «ـِ» تلفظ میشود و «ه» بیان حرکت به شمار میآید.
۴- در کدام گزینه، واژهبست فعلی دیده میشود؟
خواهرم گفت خودش میخواد وسایل مهمونی رو بخره.
فکر میکردن همون غریبه این کار رو کرده.
میگفتن دزد همه وسایل رو برده.
خونه قدیمی ما متروکه و خالیه.
«ه» انتهای فعل در گزینههای اول، دوم و سوم، بهجای شناسه «ـَ د» آمده است و واژهبست فعلی به شمار نمیآید اما در گزینه چهارم، جایگزین فعل «است» شده است و نوعی واژهبست فعلی محسوب میشود.
۵- همه گزینهها در مورد «هکسره» درستاند، بهجز...
«e» هم بهصورت «ه» و هم به شکل «ـِ» نوشته میشود.
«ـِ» در انواع ترکیبهای اضافی و وصفی میآید.
«ه» بهجای فعل ربطی «بود» قرار میگیرد.
«ه» در انتهای فعل مضارع و بهجای شناسه میآید.
۶- در کدام گزینه، «ه» نشانه معرفه بودن است؟
بازم اون دخترهیِ سربههوا کاری کرده؟
بچهها رو توی دو تا دسته گروهبندی کردم.
کسی به شما گفته اینجا منتظر بمونی؟
مغازهداره رو تازه دیروز دیدم.
۷- کاربرد «ه» در کدام گزینه متفاوت است؟
هوا کاملاً آفتابیه.
دستام سردِ سرده.
اگه بابا بره مسافرت، سوغاتی میاره.
حرفهای اون غریبه یه جوریه.
۸- کدام گزینه در مورد کاربرد «ـِ» درست است؟
بین موصوف و صفت میآید.
گاهی بهعنوان واژهبست فعلی به کار میرود.
انتهای فعل مضارع میآید.
ممکن است نشانه معرفه بودن اسم باشد.
۹- صورت نوشتاری «e» در کدام گزینه متفاوت است؟
بهعنوان واژهبست فعلی
بین مضاف و مضافالیه
نشانه معرفه بودن اسم
جانشین شناسه فعل
۱۰- کدام گزینه در مورد جمله زیر نادرست است؟
«مگه کسی هم هست که خبر جدید رو نشنیده باشه؟»
«خبر جدید» نوعی ترکیب وصفی است که بین موصوف و صفت آن، «ـِ» قرار میگیرد.
«ه» در «نشنیده» بهجای شناسه آمده است.
«مگه» صورت گفتاری کلمه «مگر» است.
«ه» در «باشه» نشانه شناسه است.
جدول خلاصه نکته های هکسره
«هکسره» یکی از موضوعات پرکاربرد در زبان فارسی بهویژه در اینترنت و رسانههای دیجیتال به شمار میآید. در این مطلب از مجله فرادرس، به سراغ همین مبحث رفتهایم و نشان دادهایم که هکسره چیست و کاربرد آن چگونه است.
خلاصهای از مهمترین نکتههای این مطلب را در جدول زیر مشاهده میکنید. در این جدول، انواع کاربردهای «ه» و کسره را نشان دادهایم.
کاربرد «ه» | کاربرد «ـِ» |
در ساختار کلمه (انتهای کلمه) | بین مضاف و مضافالیه |
بهجای فعل «است» | بین موصوف و صفت |
نشانه معرفه بودن اسم | در ساختار کلمه (بهجز انتهای کلمه) |