انواع فعل مضارع در فارسی با نحوه ساخت، مثال و تمرین

فعل‌های مضارع از رایج‌ترین فعل‌های فارسی هستند که برای اشاره به رخدادهای زمان حال یا آینده به کار می‌روند. انواع فعل مضارع در فارسی به چهار دسته کلی مضارع ساده، اخباری، التزامی و مستمر تقسیم می‌شوند. در این مطلب از مجله فرادرس، به طور کامل با انواع فعل‌ مضارع آشنا شده و شیوه ساخت آن‌ها را فرامی‌گیرید. همچنین روش‌های منفی و مجهول کردن هر کدام از این فعل‌ها را می‌آموزید. در ادامه، با مثال‌های متنوعی از فعل‌های مضارع روبه‌رو می‌شوید و به برخی از سؤالات متداول در مورد این فعل‌ها پی می‌برید. در پایان نیز با حل کردن تمرین‌هایی که در اختیارتان قرار می‌گیرد، می‌توانید میزان یادگیری خود را بسنجید.

انواع فعل مضارع در فارسی

فعل‌های مضارع در زبان فارسی به چهار دسته تقسیم می‌شوند. در ادامه، انواع فعل مضارع در فارسی را می‌بینید.

• فعل مضارع ساده
• فعل مضارع اخباری
• فعل مضارع التزامی
• فعل مضارع مستمر (ملموس)

فعل مضارع ساده

فعل مضارع ساده، یکی از انواع فعل‌ مضارع در فارسی است که وقوع یک رخداد را در زمان حال، بدون معنای استمرار، تردید، آرزو و... نشان می‌دهد.

ساخت فعل مضارع ساده

فعل مضارع ساده از بن مضارع فعل اصلی و شناسه فعل تشکیل می‌شود. در ادامه، فرمول ساخت این فعل ارائه شده است.

صرف فعل مضارع ساده

به عنوان نمونه، صرف فعل مضارع ساده، از مصدر «خواستن» در جدول زیر نشان داده است.

به منظور آشنایی بیشتر با ساختار فعل مضارع ساده در زبان فارسی، می‌توانید مطلب زیر را از مجله فرادرس مطالعه کنید.

مثال فعل مضارع ساده

در این بخش از مطلب انواع فعل مضارع در فارسی، مثال‌هایی از فعل‌های مضارع ساده در جمله‌ها و متون فارسی بررسی می‌شود.

مثال اول برای فعل مضارع ساده

در جمله زیر، مصدر «داشتن» به صورت مضارع ساده «دارد» به کار رفته است. این فعل با استفاده از بن مضارع «دار» و شناسه «ـَ د» ساخته شده است.

پدرِ دوستم در حوالی خیابان اصلی، مغازه‌ای دارد.

مثال دوم برای فعل مضارع ساده

در این بیت، از دو فعل مضارع ساده «فریبیم» و «گوییم» استفاده شده است. فعل اول با بن مضارع «فریب» و شناسه «یم» ساخته شده است. فعل دوم نیز با استفاده از بن مضارع «گوی» و شناسه «یم» به دست آمده است.

مثال سوم برای فعل مضارع ساده

بیت زیر نیز شامل فعل مضارع ساده «نامند» است که از بن مضارع «نام» و شناسه «ـَ ند» تشکیل شده است.

کاربرد فعل مضارع ساده

فهرستی که در ادامه می‌خوانید، کاربردهای فعل مضارع ساده در زبان فارسی نشان می‌دهد.

• در نقش فعل اصلی جمله: مانند «قدیمی‌ترین نسخه این کتاب را دارم.»
• به جای فعل مضارع اخباری: شما هر چه گویم (می‌گویم) ز من بشنوید / اگر کار بندید خرم بوید (فردوسی)
• به جای فعل مضارع التزامی: اگر گویم (بگویم) آری و دل زان تهی / دروغم نه اندر خورد با مهی (فردوسی)
• در ساختار فعل ماضی التزامی: گفته باشند
• در ساختار فعل آینده: خواهم دید
• در ساختار فعل مضارع مستمر: دارند می‌شنوند
• در ساختار فعل‌های مرکب: تحلیل نمایند
• در ساختار فعل‌های پیشوندی: درآورید

نکته: فعل مضارع ساده در فارسی کهن کاربرد زیادی داشته اما امروزه، استفاده از آن محدود شده است. فعل‌های مشتق از مصدر «داشتن»، یکی از رایج‌ترین فعل‌هایی هستند که هنور هم صورت مضارع ساده آن‌ها در میان انواع فعل مضارع در فارسی کاربرد دارد. مضارع ساده این مصدر به صورت «دارم، داری، دارد، داریم، دارید، دارند» صرف می‌شود.

یادگیری انواع فعل در فارسی

زبان فارسی فعل‌‌های متنوعی دارد که هر کدام ساختار و حتی معنای متفاوتی دارند. از سوی دیگر، برخی از آن‌ها ممکن است جایگزین برخی دیگر شوند، مانند فعل مضارع ساده که می‌تواند به جای فعل مضارع التزامی و اخباری به کار برود. با این اوصاف، داشتن اطلاعاتی کلی در مورد تمامی فعل‌های فارسی موجب می‌شود تا هم شباهت‌ها و تفاوت‌های آن‌ها را بهتر درک کنید و هم به راحتی تشخیص دهید که کدام فعل‌ها جایگزین یکدیگر شده‌اند.

به این منظور بهتر است از فیلم‌های آموزشی فرادرس به ترتیبی که در ادامه آورده شده‌اند بهره بگیرید. به کمک نخستین فیلم آموزشی فرادرس در فهرست زیر می‌‌توانید با ساختار همه فعل‌های حال، گذشته و آینده آشنا شوید. در دومین فیلم آموزشی فرادرس، علاوه بر آموزش‌های دستور زبان، به آموزش‌های کاربردی ادبیات پایه نهم نیز دسترسی خواهید داشت.

• فیلم آموزش فعل در فارسی فرادرس
• فیلم آموزش فارسی پایه نهم فرادرس

در صورتی که بخواهید اطلاعات خود را در مورد سایر بخش‌های زبان فارسی، مانند آرایه‌های ادبی یا نگارش زبان فارسی افزایش دهید، مجموعه فیلم آموزشی زیر را به شما پیشنهاد می‌کنیم.

• مجموعه فیلم های آموزش ادبیات فارسی و نگارش دوره متوسطه فرادرس

فعل مضارع ساده منفی

فعل‌های مضارع ساده منفی با اضافه کردن «ن‍ـ» منفی‌ساز به ابتدای بن مضارع فعل ساخته می‌شوند. در ادامه، فرمول ساخت فعل‌های مضارع ساده منفی نشان داده شده است.

به عنوان مثال، در جدول زیر، مصدر «نوشتن» به صورت مضارع ساده صرف شده است.

مثال فعل مضارع ساده منفی

برای آشنایی بیشتر با فعل مضارع ساده منفی، می‌توانید به مثال‌های زیر مراجعه کنید.

فعل مضارع ساده مجهول

فعل مضارع ساده مجهول از صفت مفعولی فعل اصلی به همراه بن مضارع مصدر «شدن» و شناسه فعلی تشکیل می‌شود. ساختار فعل مضارع ساده مجهول را در ادامه می‌بینید.

به طور مثال، مصدر «راندن» در جدول زیر به صورت مضارع ساده معلوم و مجهول صرف شده است.

نکته: در صورتی که بخواهید فعل‌های مضارع ساده مجهول را به صورت منفی درآورید، باید «ن‍ـ» منفی‌ساز را به ابتدای بن مضارع «شو» اضافه کنید. مانند: رانده نشوم، رانده نشوی، رانده نشود، رانده نشویم، رانده نشوید، رانده نشوند.

برای آشنایی بیشتر با صفت مفعولی و ساختار آن می‌توانید به مطلب زیر از مجله فرادرس مراجعه کنید.

مثال فعل مضارع ساده مجهول

در ادامه، مثال‌هایی از فعل‌های مضارع ساده مجهول، به همراه فرمول ساخت آن‌ها ارائه شده است.

نکته: از مصدر «داشتن»، فعل مضارع ساده مجهول ساخته نمی‌شود. بنابراین فعل‌های «داشته شوم، داشته شوی، داشته شود، داشته شویم، داشته شوید، داشته شوند» در فارسی معیار کاربرد ندارند.

فعل مضارع اخباری

فعل مضارع اخباری، یکی از انواع فعل مضارع در فارسی است که وقوع رخدادی را در زمان حال یا آینده نشان می‌دهد. معمولاً در معنای این فعل، نوعی استمرار وجود دارد.

ساخت فعل مضارع اخباری

فعل مضارع اخباری از پیشوند «می»، بن مضارع فعل اصلی و شناسه فعلی تشکیل می‌شود. فرمول ساخت این فعل را در ادامه می‌بینید.

صرف فعل مضارع اخباری

به عنوان مثال، صرف مصدر «خواستن» به صورت مضارع اخباری در جدول زیر ارائه شده است.

نکته: در گذشته، برای ساخت فعل مضارع اخباری، به جای پیشوند «می»، از «همی» نیز استفاده می‌کردند. مانند: همی خواهم. امروزه دیگر این روش کاربرد ندارد.

مثال فعل مضارع اخباری

در بخش قبل، با ساختار فعل مضارع اخباری، به عنوان یکی از انواع فعل مضارع در فارسی آشنا شدید. برای اینکه به اطلاعات جامع‌تری در مورد فعل مضارع اخباری و سایر فعل‌های مضارع دسترسی داشته باشید، پیشنهاد می‌کنیم سری به فیلم آموزشی فارسی پایه نهم فرادرس بزنید.

در این بخش، به مثال‌هایی از فعل مضارع اخباری در جمله‌ها و شعرهای فارسی می‌پردازیم.

مثال ۱

در جمله زیر، از صورت مضارع اخباری مصدر «خواستن» استفاده شده است. این فعل با استفاده از پیشوند «می»، بن مضارع «خواه» و شناسه «ـَ م» به دست آمده است. «می‌آیی» نیز فعل دیگری است که به صورت مضارع اخباری در این مثال به کار رفته است. این فعل از پیشوند «می»، بن مضارع «آی» و شناسه «ی» تشکیل شده است.

می‌خواهم به دوستم سری بزنم. تو هم می‌آیی؟

مثال ۲

در بیت زیر، فعل مضارع اخباری «می‌جویند» به کار رفته است. این فعل با استفاده از پیشوند «می»، بن مضارع «جوی» و شناسه «ـَ ند» ساخته شده است.

بر سر هر موی مشتاقان زبان دیگر است
کز خدا دیدار می‌جویند هر لیل و نهار
(عبدالقادر گیلانی)

مثال ۳

در این مثال نیز دو فعل مضارع اخباری «می‌پویند» و «می‌جویند» استفاده شده است. ساختار فعل دوم را در مثال قبلی بررسی کردیم. در این مثال تنها به بررسی فعل اول می‌‌پردازیم. فعل «می‌پویند» از پیشوند «می»، بن مضارع «پوی» و شناسه «ـَ ند» تشکیل شده است.

هفتاد و دو فرقه در رهت می‌پویند
هر یک سخنان مختلف می‌جویند
(بابا افضل کاشانی)

کاربرد فعل مضارع اخباری

فعل مضارع اخباری از پرکاربردترین انواع فعل‌ مضارع در فارسی است. فهرستی از مهم‌ترین کاربردهای این فعل را در ادامه می‌بینید.

• نشان دادن وقوع یک رخداد در زمان حال: مانند «به مهمانی می‌رویم.»
• بیان حقایق علمی: مانند «گیاهان با آب و نور خورشید رشد می‌کنند.»
• نشان دادن عادت‌ها یا رخدادهای تکراری: مانند «هر روز صبح، دندان‌هایم را مسواک می‌زنم.»
• در جمله‌های شرطی: مانند «اگر به کتاب‌فروشی می‌روی، حتماً به بخش ادبیات داستانی هم سر بزن.»
• نشان دادن وقوع رخدادی در زمان آینده: مانند «فردا، صفحات باقی‌مانده کتاب را می‌خوانم.»
• به جای ماضی نقلی در نقل‌قول‌ها: مانند «می‌گویند (گفته‌اند) مأخوذ است از حبی که اندر وی آب بسیار باشد.» (هجویری)

فعل مضارع اخباری منفی

فعل‌های مضارع اخباری منفی با اضافه کردن «ن‍ـ» منفی‌ساز به ابتدای پیشوند «می» ساخته می‌شوند. در ادامه، فرمول ساخت فعل‌های مضارع اخباری منفی نشان داده شده است.

نکته: در فارسی کهن، برای منفی کردن فعل مضاع اخباری، «ن‍ـ» منفی‌ساز را به ابتدای بن مضارع فعل نیز اضافه می‌کردند. به طور مثال، مصدر «نوشتن» را به صورت «می‌ننویسم، می‌ننویسی، می‌ننویسد، می‌ننویسیم، می‌ننویسید، می‌ننویسند» صرف می‌کردند. امروزه، دیگر این روش کاربرد ندارد.

مثال فعل مضارع اخباری منفی

در ادامه، مثال‌هایی از فعل‌های مضارع اخباری منفی، به همراه ساختار آن‌ها ارائه شده است.

فعل مضارع اخباری مجهول

فعل مضارع اخباری مجهول از صفت مفعولی فعل اصلی، پیشوند «می»، بن مضارع مصدر «شدن» و شناسه فعلی تشکیل می‌شود. ساختار فعل مضارع اخباری مجهول را در ادامه می‌بینید.

مثال فعل مضارع اخباری مجهول

در جدول زیر، مثال‌هایی از فعل‌های مضارع اخباری مجهول بیان شده و ساختار آن‌ها نیز نشان داده شده است.

فعل مضارع التزامی

فعل مضارع التزامی، یکی از انواع فعل‌ مضارع در فارسی است که وقوع یک رخداد را در زمان حال یا آینده، همراه با تردید، تمنا، شرط و... نشان می‌دهد. 

برای یادگیری بیشتر انواع فعل‌ها می‌توانید فیلم آموزشی فعل در فارسی فرادرس را که لینک آن در ادامه آورده شده است، مشاهده کنید.

ساخت فعل مضارع التزامی

فعل مضارع التزامی از پیشوند «ب‍ـ»، بن مضارع فعل اصلی و شناسه فعلی تشکیل می‌شود. فرمول ساخت این فعل را در ادامه می‌بینید.

صرف فعل مضارع التزامی

به طور مثال، صرف مصدر «خواستن» را به صورت مضارع التزامی، در جدول زیر مشاهده می‌کنید.

در مورد تلفظ «ب‍ـ» در فعل‌های مضارع التزامی، به نکات زیر دقت کنید.

• اگر بن فعل با مصوت «آ» یا ā آغاز شود، پیشوند «ب‍ـ» به «بی‍ـ» تبدل می‌شود. مانند: بیاوریم.
• اگر اولین هجای بن فعل دارای مصورت «ـُ» یا o باشد، «ب‍ـ» در گونه گفتاری فارسی، به صورت «بُ‍ـ» تلفظ می‌شود. مانند: بُخورند.
• در سایر حالت‌ها، «ب‍ـ» به صورت «بِ‍ـ» تلفظ می‌شود. مانند: بِخوانند.

مثال فعل مضارع التزامی

در بخش‌های قبلی این مطلب از مجله فرادرس، با ساختار فعل مضارع التزامی، به عنوان یکی از پرکاربردترین انواع فعل مضارع در فارسی آشنا شدید. در ادامه، مثال‌هایی از کاربرد این فعل در جمله‌ها و شعرهای فارسی به شما ارائه می‌شود.

مثال اول برای فعل مضارع التزامی

در جمله زیر، دو فعل مضارع التزامی «بخواهی» و «بیایی» به کار رفته‌اند. فعل اول با استفاده از پیشوند «ب‍ـ»، بن مضارع «خواه» و شناسه «ی» ساخته شده است. ساختمان فعل دوم نیز از پیشوند «ب‍ی‍ـ»، بن مضارع «آی» و شناسه «ی» تشکیل شده است.

اگر بخواهی در جشن امضای کتاب شرکت کنی، باید با من به نمایشگاه بیایی.

مثال دوم برای فعل مضارع التزامی

در این بیت، کاربرد فعل مضارع التزامی «ببخشد» را می‌بینید. این فعل با کنار هم آمدن پیشوند «ب‍ـ»، بن مضارع «بخش» و شناسه «ـَ د» ساخته شده است.

مثال سوم برای فعل مضارع التزامی

در مثال زیر، از فعل مضارع التزامی «بایستادم» استفاده شده است. این فعل از پیشوند «ب‍ـ»، بن مضارع «ایست» و شناسه «ـَ م» به دست آمده است.

کاربرد فعل مضارع التزامی

در ادامه، فهرستی از کاربردهای متنوع فعل مضارع التزامی ارائه شده است.

• نشان دادن وقوع یک رخداد، همراه با شک و تردید: مانند «شاید ماهی‌گیری در این فصل از  سال ممنون بشود.»
• نشان دادن وقوع یک رخداد، همراه با آرزو و تمنا: مانند «کاش پرستوها برگردند و زندگی خود را در اینجا از سر بگیرند.»
• در جمله‌های شرطی: مانند «اگر جمله‌ها را با صدای بلند بخوانی، آن‌ها را بهتر یاد می‌گیری.»
• بعد از فعل‌‌‌ها یا کلمه‌های مربوط به اراده (خواستن)، امکان (توانستن)، لزوم (باید) و... : مانند «باید خانه را به بنگاه بسپاریم تا بتوانیم آن را بفروشیم.»

فعل مضارع التزامی منفی

فعل‌های مضارع التزامی منفی با حذف کردن پیشوند «ب‍ـ» و قرار دادن «ن‍ـ» منفی‌ساز به ابتدای بن مضارع فعل اصلی ساخته می‌شوند. فرمول ساخت فعل‌های مضارع التزامی منفی در ادامه نشان داده شده است.

نکته: قبل از اضافه کردن «ن‍ـ» منفی‌ساز، حتماً پیشوند «ب‍ـ» باید از ساختار فعل مضارع التزامی حذف شود. کاربرد همزمان این دو پیشوند، در فعل مضارع التزامی منفی، نادرست است. بنابراین فعل‌های «بننویسم، بننویسی، بننویسد، بننویسیم، بننویسید، بننویسند» یا «نبنویسم، نبنویسی، نبنویسد، نبنویسیم، نبنویسید، نبنویسند» نادرست هستند و در فارسی امروزی کاربرد ندارند.

مثال مضارع التزامی منفی

برای اینکه با فعل‌های مضارع التزامی منفی بیشتر آشنا شوید، به مثال‌های زیر دقت کنید. در این مثال‌ها، ساختار هر کدام از فعل‌ها نیز نشان داده شده است.

نکته: ساختمان فعل‌های مضارع ساده منفی و مضارع التزامی منفی، کاملاً یکسان بوده و هیچ تفاوتی با یکدیگر ندارند. برای تشخیص این فعل‌ها در جمله، باید به معنای همان جمله دقت کنید.

فعل مضارع التزامی مجهول

فعل مضارع التزامی مجهول از صفت مفعولی فعل اصلی، پیشوند «ب‍ـ»، بن مضارع مصدر «شدن» و شناسه فعلی تشکیل می‌شود. ساختار فعل مضارع التزامی مجهول را در ادامه می‌بینید.

در جدول زیر، ساخت مضارع التزامی مجهول از مصدر «راندن» نشان داده شده است.

نکته: برای منفی کردن فعل‌ مضارع التزامی مجهول، لازم است پیشوند «ب‍ـ» را که به ابتدای بن مضارع «شو» اضافه شده، حذف کنید و «ن‍ـ» منفی‌ساز را جایگزین آن نمایید. مانند: رانده نشوم، رانده نشوی، رانده نشود، رانده نشویم، رانده نشوید، رانده نشوند.

مثال فعل مضارع التزامی مجهول

مثال‌هایی از فعل مضارع التزامی مجهول، همچنین ساختار آن‌ها، در ادامه ارائه شده است.

فعل مضارع مستمر

فعل مضارع مستمر یا مضارع ملموس یکی از انواع فعل‌ مضارع در فارسی است که در حال وقوع بودن یا در شُرُف وقوع بودن یک رویداد را نشان می‌دهد. فعل مضارع مستمر در فارسی کهن وجود نداشته و در دوره معاصر به وجود آمده است.

ساخت فعل مضارع مستمر

فعل مضارع مستمر از بن مضارع مصدر «داشتن»، شناسه، پیشوند «می»، بن مضارع فعل اصلی و شناسه تشکیل می‌شود. توجه داشته باشید که در این فعل، هم مصدر «داشتن» و هم فعل اصلی، هر دو صرف می‌شوند. فرمول ساخت فعل مضارع مستمر را در ادامه می‌بینید.

نکته: در ساختار فعل مضارع مستمر، فعل مشتق از مصدر «داشتن»، در حقیقت نوعی فعل کمکی به شمار می‌آید، نه فعل اصلی. برای درک بهتر این نکته، به مثال‌های زیر توجه کنید.

• دارم به کتاب‌خانه می‌رسم: «دارم» فعل کمکی است.
• در خانه، کتاب‌خانه کوچکی دارم: «دارم» فعل اصلی است.

صرف فعل مضارع مستمر

به عنوان نمونه، صرف مصدر «شنیدن» به صورت مضارع مستمر در جدول زیر نشان داده شده است.

مثال فعل مضارع مستمر

در بخش قبلی این مطلب از مجله فرادرس، ساختار فعل‌های مضارع مستمر را به عنوان یکی از انواع فعل مضارع در فارسی بررسی کردیم. چنانچه قصد داشته باشید با سایر فعل‌های فارسی، اعم از ماضی، مضارع، آینده و امر نیز آشنا شوید، می‌توانید به فیلم آموزشی فعل در فارسی فرادرس مراجعه کنید.

برای یادگیری بهتر فعل‌ مضارع مستمر، به مثال‌های زیر توجه کنید.

مثال ۱

در این جمله، از فعل مضارع مستمر «دارم می‌افتم» استفاده شده است. همان‌طور که مشاهده می‌کنید، در بسیاری از مواقع می‌توان بین دو بخش این فعل فاصله انداخت و بین آن‌ها چندین کلمه را قرار داد. این فعل از بن مضارع «دار»، شناسه «ـَ م»، پیشوند «می»، بن مضارع «اُفت» و شناسه «ـَ م» تشکیل شده است.

دارم از پله می‌افتم!

فعل «دارم می‌افتم» نشان می‌دهد که رخداد «افتادن» هنوز اتفاق نیفتاده اما در شرف وقوع است.

مثال ۲

در این مثال نیز از فعل مضارع مستمر «دارند می‌آیند» استفاده شده است. این فعل با کنار هم آمدن بن مضارع «دار»، شناسه «ـَ ند»، پیشوند «می»، بن مضارع «آی» و شناسه «-َ ند» ساخته شده است. فعل «دارند می‌آیند» در شرف وقوع بودن یک رویداد را نشان می‌دهد.

به نظر می‌رسد همگی مهمانان دارند می‌آیند.

برخلاف مثال قبل، در این مثال، بین فعل کمکی «دارند» و فعل اصلی «می‌آیند»، هیچ فاصله‌ای ایجاد نشده است. با این حال، در صورتی که با استفاده از انواع قیدها یا هر کلمه دیگری، میان آن‌ها فاصله بیندازید، باز هم ساختار فعل و جمله دچار مشکل نمی‌شود. مانند: «به نظر می‌رسد همگی مهمانان دارند به زودی می‌آیند.» در این جمله، قید «به زودی» میان فعل کمکی و اصلی قرار گرفته است، بدون اینکه ساختار جمله را دچار مشکل کند.

مثال ۳

در جمله زیر، فعل مضارع مستمر «دارد می‌شکافد» به کار رفته است. این فعل از بن مضارع «دار»، شناسه «ـَ د»، پیشوند «می»، بن مضارع «شکاف» و شناسه «ـَ د» تشکیل شده است. فعل «دارد می‌شکافد» برخلاف دو مثال قبلی، در شرف وقوع بودن یک رویداد را نشان نمی‌دهد، بلکه در حال وقوع بودن آن را بیان می‌کند.

هواپیما دارد به سرعت ابرها را می‌شکافد و از دل آسمان عبور می‌کند.

در جمله بالا نیز میان فعل کمکی «دارد» و فعل اصلی «می‌شکافد»، به اندازه چند کلمه، فاصله افتاده است. البته اگر با جابه‌جایی این کلمه‌ها، دو فعل کمکی و اصلی را در کنار هم قرار دهیم، ساختار جمله دچار مشکل نخواهد شد. به طور مثال اگر آن را به صورت «هواپیما به سرعت ابرها را دارد می‌شکافد و از دل آسمان عبور می‌کند.» تغییر دهیم، باز هم ساختار دستوری جمله درست خواهد بود.

کاربرد فعل مضارع مستمر

همان‌طور که در بخش‌های قبلی اشاره کردیم، از فعل مضارع مستمر برای نشان دادن در حال وقوع بودن یک رویداد یا در شرف وقوع بودن آن استفاده می‌شود. در این مورد، چند مثال را نیز بررسی کردیم اما در این بخش قصد داریم تفاوت این دو کاربرد را به طور کامل بررسی کنیم. به این منظور، لازم است به دو دسته از فعل‌های فارسی، یعنی فعل‌های تداومی و لحظه‌ای اشاره کنیم.

فعل‌های تداومی و لحظه‌ای

اکثر فعل‌های فارسی یا از نوع تداومی هستند یا در دسته فعل‌های لحظه‌ای قرار می‌گیرند. فعل‌های تداومی به وقایعی اشاره دارند که در طول زمان و طی یک بازه زمانی رخ می‌دهند. مثلاً مصدر «گفتن» یا «شنیدن» به وقایعی اشاره دارند که انجام آن‌ها مستلزم گذشت زمان است و ممکن است به اندازه چند ثانیه یا چند ساعت طول بکشند.

برعکس، فعل‌های لحظه‌ای در یک مدت بسیار کوتاه رخ می‌دهند و تداوم و استمرار عمل در معنای آن‌ها وجود ندارد. از میان فعل‌های لحظه‌ای می‌توان به «افتادن» و «انداختن» اشاره کرد. عمل افتادن و انداختن در یک لحظه رخ می‌دهند و نیازی به طی زمانی طولانی ندارند.

ارتباط فعل مضارع مستمر با فعل‌ های تداومی و لحظه‌ای

با توجه به نکته‌های بالا باید بگوییم، در صورتی که فعل‌های تداومی به صورت مضارع مستمر دربیایند، در حال وقوع بودن یک رویداد را نشان می‌دهند. چنانچه فعل‌های لحظه‌ای به صورت مضارع مستمر صرف شوند، در شرف وقوع بودن یک رویداد را بیان می‌کنند. در این مورد به مثال‌های زیر دقت کنید.

• دارم صدای همسایه‌ها را از پشت این دیوارهای نازک می‌شنوم: عمل شنیدن در طول زمان اتفاق افتاده و گوینده جمله مدت زمانی را برای انجام آن صرف کرده است.
• کمک! دارم سینی لیوان‌ها را می‌اندازم: گوینده هنوز سینی لیوان‌ها را نینداخته اما در شرف انداختن آن‌هاست.

با توجه به نکته‌های بالا می‌توانید به راحتی تشخیص دهید که چه فعلی شروع شده و در حال وقوع است یا چه فعلی هنوز شروع نشده اما ممکن است به زودی رخ بدهد.

فعل مضارع مستمر منفی

در فارسی معیار، فعل‌های مضارع مستمر به صورت منفی درنمی‌آید. اگر بخواهید صورت منفی این فعل‌ها را به کار ببرید، باید آن‌‌ها را به شکل مضارع اخباری درآورده و سپس «ن‍ـ» منفی‌ساز را به ابتدای پیشوند «می» اضافه کنید. به طور مثال، در صورتی که بخواهید مضارع مستمر منفی از مصدر «نوشتن» را صرف کنید، لازم است آن را به صورت مضارع اخباری منفی درآورید. صورت منفی این مصدر در جدول زیر آورده شده است.

نکته: در برخی از گویش‌های زبان فارسی، فعل مضارع مستمر به صورت منفی نیز به کار می‌رود. مانند: دارم نمی‌نویسم، داری نمی‌نویسی، دارد نمی‌نویسد، داریم نمی‌نویسیم، دارید نمی‌نویسد، دارند نمی‌نویسند. با این حال، این حالت از مضارع مستمر منفی در فارسی معیار و در گفتار و نوشتار رسمی کاربرد ندارد.

مثال فعل مضارع مستمر منفی

در جدول زیر، مثال‌هایی از صورت منفی فعل‌های مضارع مستمر ارائه شده است. این فعل‌ها در واقع همان مضارع اخباری منفی هستند که به جای فعل‌های مضارع مستمر منفی نیز به کار می‌روند.

فعل مضارع مستمر مجهول

فعل مضارع مستمر مجهول، از بن مضارع «داشتن»، شناسه، صفت مفعولی (بن ماضی + ه) از فعل اصلی، پیشوند «می»، بن مضارع از مصدر «شدن» و شناسه تشکیل می‌شود. ساختار اصلی این فعل با فرمول زیر نشان داده شده است.

صرف فعل مضارع مستمر مجهول از مصدر «راندن» را می‌توانید در جدول زیر مشاهده کنید.

مثال فعل مضارع مستمر مجهول

برای آشنایی بیشتر با ساختار فعل مضارع مستمر مجهول، به مثال‌های جدول زیر دقت کنید.

روش تشخیص انواع فعل مضارع در فارسی

برای اینکه انواع فعل‌ مضارع در فارسی را از یکدیگر تشخیص دهید، ساده‌ترین راه این است که به ساختار آن‌‌‌ها توجه کنید. با این حال، با توجه به برخی از نشانه‌ها نیز می‌توان به راحتی این فعل‌ها را از یکدیگر یا از سایر فعل‌های فارسی تشخیص داد. در زیر، فهرستی از این نشانه‌‌ها ارائه شده است.

• در بسیاری از مواقع، همراه با فعل مضارع التزامی از قیدهای «احتمالاً» یا «شاید» استفاده می‌شود.
• در جمله‌های شرطی، معمولاً از فعل‌های مضارع اخباری و یا التزامی استفاده می‌شود.
• بعد از کلمات یا فعل‌هایی که دارای معنای لزوم (باید، لازم)، اراده (خواستن) یا امکان (ممکن) و... هستند، معمولاً از فعل مضارع التزامی استفاده می‌شود.
• در برخی مواقع، همراه با فعل مضارع التزامی از «کاش»، «کاشکی» و «ای کاش» استفاده می‌شود.
• در برخی مواقع، همراه با فعل‌های مضارع اخباری و التزامی از قیدهای زمان آینده استفاده می‌شود.

شناسایی فعل های مضارع از سایر فعل ها

در زبان فارسی، علاوه بر فعل‌های مضارع، از فعل‌های ماضی، آینده و امر نیز استفاده می‌شود. در برخی از مواقع، میان ساختار این فعل‌ها مشابهت‌هایی دیده می‌شود. به طور مثال، فعل دوم‌ شخص مضارع التزامی، در ظاهر هیچ تفاوتی با فعل دوم شخص امر ندارد. همین موضوع ممکن است باعث شود در تشخیص فعل مضارع التزامی از فعل امر دچار مشکل شوید. در چنین شرایطی، لازم است با ساختار و کاربرد سایر فعل‌ها، همچنین مشابهت‌ها و تفاوت‌هایشان آشنایی داشته باشید تا بتوانید، فعل‌های مضارع را از سایر فعل‌ها تشخیص بدهید.

برای آشنایی کلی با فعل‌های فارسی می‌توانید به فیلم‌های آموزشی زیر در فرادرس مراجعه کنید. نکته‌هایی که به کمک این فیلم‌ها می‌آموزید، در شناسایی فعل‌های مضارع از سایر فعل‌ها، حتماً مفید خواهد بود.

• فیلم آموزش فعل در فارسی فرادرس
• فیلم آموزش فارسی پایه نهم فرادرس

به کمک فیلم آموزشی دوم، علاوه بر اینکه ساختار فعل‌های فارسی را می‌آموزید، این فرصت را خواهید داشت که با آرایه‌های ادبی فارسی نیز آشنا شوید. البته اگر بخواهید در کنار یادگیری ادبیات فارسی، مهارت‌های خود را در زمینه نگارش فارسی هم تقویت کنید، تهیه مجموعه فیلم آموزشی زیر را به شما توصیه می‌کنیم.

• مجموعه فیلم های آموزش ادبیات فارسی و نگارش دوره متوسطه فرادرس

وجه انواع فعل مضارع در فارسی

وجه یک جمله، عنصری است که نشان می‌دهد مفهوم آن جمله چقدر با قاطعیت یا تردید بیان شده است. از این جهت، جمله‌های فارسی به سه دسته تقسیم می‌شوند. وجه برخی از جمله‌ها از نوع اخباری است؛ یعنی وقوع فعل در آن‌ها با قطعیت بیان شده است. وجه برخی دیگر از نوع التزامی است. به این معنا که گوینده یا نویسنده آن‌ها، جمله خود را با تردید و عدم قطعیت بیان کرده است. وجه بعضی از جمله‌ها نیز از نوع امری است؛ یعنی در آن‌ها، وقوع یک فعل به صورت امر یا درخواست بیان شده است.

جمله‌هایی که در آن‌ها از فعل مضارع اخباری استفاده شده است، دارای وجه اخباری هستند. از سوی دیگر، فعل‌های مضارع التزامی در جمله‌هایی حضور دارند که وجه آن‌‌ها از نوع التزامی است. فعل‌های مضارع ساده، در حالت عادی یا زمانی که جایگزین فعل‌های مضارع اخباری شده باشند، دارای وجه اخباری هستند اما اگر به جای فعل‌های مضارع التزامی به کار بروند، دارای وجه التزامی خواهند بود. فعل مضارع مستمر هم معمولاً در جملاتی به کار می‌رود که دارای وجه اخباری هستند. در مورد وجه انواع فعل‌ مضارع در فارسی، به مثال‌های زیر دقت کنید.

• هر روز به درخت‌ها آب می‌دهم. (جمله دارای وجه اخباری است و در آن از فعل مضارع اخباری استفاده شده است.)
• شاید هر روز به درخت‌ها آب بدهند. (جمله دارای وجه التزامی است و در آن از فعل مضارع التزامی استفاده شده است.)
• در باغچه کوچه خانه‌مان یک درخت دارم. (جمله دارای وجه اخباری است و در آن از فعل مضارع ساده استفاده شده است.)
• گواهی اندر اثبات زمان و مکان از مردم عامه جویند. (جمله دارای وجه اخباری است و در آن از فعل مضارع ساده به جای فعل مضارع اخباری استفاده شده است.)
• اگر گویند که در دل چیزی دیگر داشت خدای عز و جل تواند دانست. (جمله دارای وجه التزامی است و در آن از فعل مضارع ساده به جای فعل مضارع التزامی استفاده شده است.)
• همه دارند به سمت درهای خروجی هواپیما می‌روند. (جمله دارای وجه اخباری است و در آن از فعل مضارع مستمر استفاده شده است.)

تفاوت های انواع فعل مضارع در فارسی

انواع فعل مضارع در فارسی هم به لحاظ ساختاری و هم از نظر معنایی، تفاوت‌های قابل توجهی با یکدیگر دارند. برای درک بهتر تفاوت ساختار این فعل‌ها به مثال‌های زیر دقت کنید.

• روم: فعل مضارع ساده است، چون در ساختار آن تنها از بن مضارع فعل و شناسه استفاده شده است.
• می‌روم: فعل مضارع اخباری است، چون در ساختار آن از پیشوند «می» و بن مضارع استفاده شده است.
• بروم: فعل مضارع التزامی است، چون در ساختار آن از پیشوند «ب‍ـ» استفاده شده است.
• دارم می‌روم: فعل مضارع مستمر است، چون در ساختار آن از فعل کمکی «داشتن» و بن مضارع فعل اصلی استفاده شده است.

به لحاظ معنایی هم باید به این نکته اشاره کرد که در فعل‌های مضارع ساده، هیچ‌گونه معنای استمرار یا تردید، تمنا و... وجود ندارد. برعکس، فعل‌های مضارع اخباری دارای نوعی معنای استمرار هستند و فعل‌های التزامی هم معنای تردید، تمنا، آرزو و... را به مخاطب منتقل می‌کنند. از سوی دیگر، فعل‌های مضارع مستمر نیز به یک رخدادِ در حال وقوع یا در شرف وقوع اشاره دارند.

سؤالات متداول

در این بخش، به برخی از سؤالات متداول در رابطه با انواع فعل‌ مضارع در فارسی اشاره می‌کنیم. همچنین می‌کوشیم پاسخی جامع برای آن‌ها ارائه کنیم.

چطور تشخیص بدهیم که از فعل مضارع اخباری و التزامی برای اشاره به رخدادهای زمان آینده استفاده شده است؟

معمولاً هنگامی که از فعل مضارع برای اشاره به رخدادهای زمان آینده استفاده شود، قیدهای زمان آینده نیز در همان جمله به کار می‌روند. مانند قید «فردا» در جمله «فردا به مسافرت می‌رویم.» یا قید «سال بعد» در جمله «شاید سال بعد به مسافرت برویم.» در این جمله‌ها، به ترتیب از فعل مضارع اخباری و مضارع التزامی برای اشاره به رخدادی در زمان آینده استفاده شده است.

فعل‌های مضارع التزامی در کدام بخش از جمله‌های شرطی به کار می‌روند؟

جمله‌های شرطی معمولاً جمله‌های مرکبی هستند که خود از جمله پایه و پیرو تشکیل می‌شوند. در هر کدام از جمله‌های پایه و پیرو یا هر دوی آن‌ها می‌توان از فعل مضارع التزامی استفاده کرد. برای یادگیری بهتر این نکته، به مثال‌های زیر دقت کنید.

• اگر تو بیایی، من هم می‌آیم. (در جمله پایه از فعل مضارع التزامی استفاده شده است.)
• اگر تو بیایی، شاید من هم بیایم. (هم در جمله پایه و هم در جمله پیرو از فعل مضارع التزامی استفاده شده است.)
• اگر تو می‌آمدی، ممکن بود من هم بیایم. (در جمله پیرو از فعل مضارع التزامی استفاده شده است.)

برای شناخت بهتر جمله‌های پایه و پیرو، پیشنهاد می‌کنیم به مطلب زیر از مجله فرادرس مراجعه نمایید.

فعل‌های مضارع اخباری در کدام بخش از جمله‌های شرطی به کار می‌روند؟

جمله‌های شرطی معمولاً از نوع مرکب هستند و با استفاده از جمله پایه و پیرو ساخته می‌شوند. هم در جمله پایه و هم در جمله پیرو می‌توان از فعل مضارع اخباری استفاده کرد. مثال‌های زیر، کاربرد فعل مضارع اخباری را در جمله‌های شرطی به خوبی نشان می‌دهند.

• اگر او به خانه می‌رود، شاید من هم بروم. (در جمله پایه از فعل مضارع اخباری استفاده شده است.)
• اگر او به خانه می‌رود، من هم می‌روم. (هم در جمله پایه و هم در جمله پیرو از فعل مضارع اخباری استفاده شده است.)
• اگر او به خانه برود، من هم می‌روم. (در جمله پیرو از فعل مضارع اخباری استفاده شده است.)

چه فعل‌هایی را می‌توان به صورت مضارع صرف کرد؟

به طور کلی، تمامی فعل‌های فارسی، اعم از فعل‌های ساده، پیشوندی و مرکب را می‌توان به صورت مضارع درآورد. البته در این مورد استثناهایی هم وجود دارد. به عنوان مثال، برخی از فعل‌های فارسی مانند «است» و مشتقات مصدر «هستن» را نمی‌توان به صورت مضارع ساده، اخباری یا التزامی صرف کرد.

چطور فعل‌های لحظه‌ای و تداومی را از یکدیگر تشخیص بدهیم؟

برای تشخیص فعل‌های لحظه‌ای و تداومی، تنها لازم است به معنای آن‌ها توجه کنید. اگر وقوع آن فعل به یک بازه زمانی نیاز داشته باشد، آن فعل از نوع تداومی است. در صورتی که فعل مورد نظر در مدت‌زمانی کوتاه رخ بدهد، بدون اینکه تداوم داشته باشد، از نوع فعل‌های لحظه‌ای است.

آیا از فعل مضارع مستمر برای اشاره به رخدادهای آینده استفاده می‌شود؟

در صورتی که فعل مضارع مستمر نشان‌دهنده یک رخدادِ در حال وقوع باشد، بر رخدادهای زمان آینده دلالت ندارد اما اگر یک رخداد در شرف وقوع را نشان بدهد، در واقع به وقوع یک اتفاق در آینده‌ای نزدیک اشاره دارد.

تمرین انواع فعل مضارع در فارسی

در ادامه، آزمونی در اختیارتان قرار می‌گیرد که با پاسخگویی به آن می‌توانید سطح یادگیری خود را در مورد انواع فعل‌ مضارع در فارسی بسنجید. آزمون پیش روی شامل ده سؤال است. برای پاسخگویی به این آزمون، لازم است صورت سؤال را بادقت بخوانید و سپس گزینه درست را علامت بزنید. برای مشاهده پاسخ درست نیز لازم است روی گزینه «مشاهده جواب» کلیک کنید.

بعد از پاسخگویی به همه سؤالات، می‌توانید با کلیک روی گزینه «دریافت نتیجه آزمون»، نتیجه نهایی آزمون خود را مشاهده کنید.

جمع بندی

در این مطلب از مجله فرادرس به سراغ انواع فعل‌های مضارع در زبان فارسی رفتیم و پس از معرفی این فعل‌ها، ساختار و کاربردشان را نیز توضیح دادیم. سپس نحوه منفی کردن و مجهول شدن این فعل‌های را بررسی کرده و مثال‌هایی را برای شناخت بهتر این فعل‌ها ارائه کردیم. در ادامه، روش تشخیص فعل‌های مضارع در جمله، همچنین تفاوت‌های آن‌ها را با یکدیگر توضیح دادیم. در بخش بعد، به برخی از سؤالات متداول در مورد فعل‌های مضارع اشاره کرده و به آن‌ها پاسخ دادیم. در پایان نیز آزمونی برای سنجش یادگیری‌تان در مورد فعل‌های مضارع فارسی ارائه کردیم.