قواعد عربی دوازدهم تجربی و ریاضی درس به درس و خلاصه

یکی از درس‌های مهمی که طی دوره دوم متوسطه به دانش‌آموزان مقطع دوازدهم رشته‌های تجربی و ریاضی تدریس می‌شود، قواعد عربی پایه دوازدهم است. دانش‌آموزان این مقطع، با مطالعه قواعد عربی دوازهم تجربی و ریاضی، برخی از مهم‌ترین مباحث زبان عربی، مانند معنی و کاربرد حروف مشبهة بالفعل، کاربرد لای نفی جنس، حال در عربی و اسلوب استثناء را می‌آموزند. در این مطلب از مجله فرادرس، تمامی قواعد عربی دوازدهم تجربی و ریاضی را به‌طور کامل و فشرده، در اختیار دانش‌آموزان و مخاطبان قرار می‌دهیم. همچنین تمرین‌هایی را به‌‌صورت چهارگزینه‌ای و کوتاه‌پاسخ ارائه می‌کنیم.

ازآنجایی‌که بسیاری از قواعد عربی دوازدهم رشته‌های تجربی و ریاضی با صرف و نحو عربی دوازدهم انسانی مشترک است، توصیه می‌کنیم قواعد کتاب عربی دوازدهم انسانی را نیز مطالعه کنید. از سوی دیگر، برای یادگیری بهتر قواعد عربی دوازدهم تجربی و ریاضی، حتماً لازم است با صرف و نحو عربی یازدهم تجربی و ریاضی آشنایی داشته باشید. قواعد عربی دوازدهم تجربی و ریاضی شامل ۴ درس است و هر درس نیز دربردارنده بخشی از مهم‌ترین قواعد زبان عربی است. در ادامه، قواعد هریک از این درس‌ها را با مثال و تمرین آموزش می‌دهیم.

قواعد عربی دوازدهم تجربی و ریاضی درس اول

در درس اول قواعد عربی دوازدهم تجربی و ریاضی، به حروف مشبهة بالفعل و لای نفی جنس اشاره شده است. همچنین روش ترجمه و نحوه کاربرد آن‌ها آموزش داده شده است.

همین مباحث را با جزئیات بیشتری در این بخش توضیح می‌دهیم. همچنین تمرین‌هایی را برای مرور کردن آن‌ها ارائه می‌کنیم. البته برای یادگیری بهتر این مبحث می‌توانید به فیلم آموزش زبان قرآن ۳ پایه دوازدهم رشته‌های تجربی و ریاضی فرادرس نیز مراجعه کنید. لینک این فیلم آموزشی را در ادامه مشاهده می‌کنید.

حروف مشبهة بالفعل

حروف «مُشَبِّهَةٌ بِالْفِعْل»، حرف‌هایی هستند که با قرار گرفتن در ابتدای جمله اسمیه، اعراب کلمه مبتدا را تغییر می‌دهند اما اعراب خبر را بدون تغییر باقی می‌گذارند. به عبارت دیگر، اگر یکی از حروف مشبهة بالفعل بر سر جمله اسمیه قرار بگیرد، اعراب مبتدا از ضمه (ـُ) به فتحه (ـَ) تغییر می‌کند اما اعراب خبر به‌صورت مرفوع (ـُ) باقی می‌ماند.

کاربرد حروف مشبهة بالفعل را با دقت به ساختار زیر، بهتر متوجه می‌شوید. همان‌طور که در ساختار زیر نشان داده شده است، هرگاه حروف مشبهة بالفعل در ابتدای جمله اسمیه قرار بگیرند، مبتدای آن جمله به‌عنوان «اسم حروف مشبهة بالفعل» و خبر آن نیز به‌عنوان «خبر حروف مشبهة بالفعل» شناخته می‌شود.

حروف مشبهة بالفعل مانند فعل‌ها، عامل هستند و موجب تغییر اعراب کلمه بعد از خود (مبتدا) می‌شوند. از سوی دیگر، بر وزن فعل‌های عربی ساخته شده‌اند و معنای آن‌ها نیز به انواع فعل‌ها شباهت دارد. با توجه به این نکته‌ها متوجه می‌شویم که چرا به این دسته از حروف، «مشبهة بالفعل» می‌گویند.

برای آشنایی بیشتر با حروف مشبهة بالفعل به مثال زیر دقت کنید. در این مثال، حرف مشبهة بالفعل «إنَّ» در ابتدای جمله اسمیه «الکَواکِبَ جَمیلَةٌ» قرار گرفته است. در این جمله، «الکَواکِبَ» اسم حرف «إنَّ» است و «جَمیلَةٌ» نیز خبر آن به شمار می‌آید. همان‌طور که مشاهده می‌کنید، «الکَواکِبَ» به‌عنوان اسم «إنَّ»، به‌صورت منصوب و با حرکت فتحه (ـَ) آمده است اما اعراب خبر، تغییری نکرده است و همچنان مرفوع است.

در جدول زیر، حروف مشبهة بالفعل عربی را به همراه معنای آن‌ها نشان داده‌ایم.

در ابتدای همین بخش گفتیم که حروف مشبهة بالفعل در ابتدای جمله اسمیه قرار می‌گیرند و تغییراتی را در اعراب مبتدا به وجود می‌آورند. بنابراین، برای اینکه کارکرد حروف مشبهة بالفعل را بهتر درک کنید، لازم است ساختار جمله‌های اسمیه را به‌خوبی بشناسید. در بخش بعدی، به همین موضوع  می‌پردازیم. تمامی حروف مشبهة بالفعل را می‌توانید با مشاهده فیلم آموزش زبان قرآن ۳ پایه دوازدهم رشته‌های تجربی و ریاضی فرادرس بیاموزید.

ساختار و اجزای جمله های اسمیه

به جمله‌هایی که با «اسم» یا «ضمیر» شروع می‌شوند، «جمله اسمیه» گفته می‌شود. جمله‌های اسمیه از دو بخش «مبتدا» و «خبر» ساخته می‌شوند. در کادر زیر، اجزای تشکیل‌دهنده جمله‌های اسمیه را مشاهده می‌کنید.

البته به‌جز مبتدا و خبر، ممکن است اجزای دیگری هم مانند «حرف جر و مجرور»، «حال» و... نیز در جمله اسمیه به کار بروند. ساختار و اجزای تشکیل‌دهنده جمله‌های اسمیه را با توجه به مثال زیر بهتر یاد می‌گیرید. مثال زیر با یک اسم (الکتابُ) آغاز شده است. به همین خاطر، نوعی جمله اسمیه به شمار می‌آید. در این جمله، «الکتابُ» نقش کلمه مبتدا را به عهده دارد و «مَفتوحٌ» خبر آن محسوب می‌شود. «عَلَی الطاوَلَة» نیز جار و مجرور این جمله است.

گفتیم که مبتدا می‌تواند هم به‌صورت اسم و هم به‌صورت ضمیر به کار برود. از طرف دیگر، خبر جمله‌های اسمیه نیز انواع مختلفی دارد. در جدول زیر، هم انواع مبتدا و هم انواع خبر را با مثال نشان داده‌ایم.

اکنون که با ساختار جمله‌های اسمیه و اجزای آن‌ها آشنا شدید، لازم است نوع اعراب مبتدا و خبر را نیز بیاموزید. اعراب مبتدا و خبر را با توجه به جدول زیر به‌خوبی یاد می‌گیرید.

تا اینجا هم با اجزای جمله‌های اسمیه آشنا شدید و هم یاد گرفتید که اعراب هرکدام از آن‌ها چگونه است. در ادامه، نشان می‌دهیم که حروف مشبهة بالفعل، چه تأثیری بر اجزای جمله‌های اسمیه و اعراب آن‌ها دارند.

اگر حروف مشبهة بالفعل قبل از جمله اسمیه بیایند، مبتدای جمله، «اسم حرف مشبهة بالفعل» نامیده می‌شود. همچنین خبر جمله اسمیه، «خبر حروف مشبهة بالفعل» نامیده می‌شود.

از سوی دیگر، با قرار گرفتن حروف مشبهة بالفعل بر سر جمله اسمیه، حرکت حرف آخر مبتدا، از ضمه (ـُ) به فتحه (ـَ) تغییر می‌کند اما تغییری در حرکت و اعراب خبر ایجاد نمی‌شود. نکته‌های بالا را کادر زیر نیز نشان داده‌ایم.

برای اینکه ساختار بالا و کاربرد حروف مشبهة بالفعل را به‌طور کامل یاد بگیرید، مثال‌هایی را با هم بررسی می‌کنیم.

در مثال اول که نوعی جمله اسمیه است، هم مبتدا و هم خبر مرفوع هستند. در مثال دوم، همین جمله اسمیه را با استفاده از حرف مشبهة بالفعل (إنَّ) به کار برده‌ایم. مشاهده می‌کنید که با قرار دادن حرف مشبهة بالفعل «إنَّ» بر سر جمله، مبتدا یا اسم «إنَّ»، منصوب شده است اما اعراب خبر تغییری نکرده است.

معنی و کاربرد هریک از حروف مشبهة بالفعل

با خواندن بخش قبلی یاد گرفتید که حروف مشبهة بالفعل چه کاربردی دارند و چه تأثیری بر اعراب کلمه بعد از خود می‌گذارند. همچنین با حروف مشبهة بالفعل و ترجمه آن‌ها نیز آشنا شدید.

در ادامه، هرکدام از حروف مشبهة بالفعل را به‌تفکیک بررسی می‌کنیم و کارکرد و معنای آن‌ها را با مثال نشان می‌دهیم. البته در این مورد می‌توانید از فیلم آموزش زبان قرآن ۳ پایه دوازدهم تجربی و ریاضی فرادرس هم کمک بگیرید.

حرف مشبهة بالفعل «إِنَّ»

برای تأکید بر مفهوم جمله اسمیه از حرف مشبهة بالفعل «إِنَّ» استفاده می‌شود. در زبان فارسی نیز برای ترجمه این حرف از قیدهای تأکید «همانا»، «به‌ راستی که»، «به درستی که»، «قطعاً» و مواردی از این قبیل استفاده می‌کنیم.

برای اینکه کاربرد «إنَّ» را به‌خوبی یاد بگیرید، به مثال زیر توجه کنید. در این مثال، حرف «إِنَّ» برای تأکید بر مفهوم جمله اسمیه آمده است. در این جمله، «عَلیّاً» اسم «إِنَّ» محسوب می‌شود و «تِلمیذٌ» خبر آن به شمار می‌آید. همان‌طور که مشاهده می‌کنید، اسم «إِنَّ» منصوب است و با تنوین نصب آمده است اما خبر آن به‌صورت مرفوع به کار رفته است.

حرف مشبهة بالفعل «أَنَّ»

«أَنَّ» نوعی حرف پیوند است که با قرار گرفتن بین دو جمله، آن‌ها را به هم پیوند می‌زند. در زبان فارسی برای ترجمه این کلمه از حرف ربط «که» استفاده می‌کنیم. در مورد کاربرد این حرف مشبهة بالفعل به مثال زیر دقت کنید.

در این مثال، حرف مشبهة بالفعل «أنَّ» بین دو جمله «أَعتَقِدُ» و «الکتابَ صدیقُ الإنسانِ» قرار گرفته است و آن‌ها را به هم پیوند زده است. «الکتابَ» اسم منصوب «أنَّ» و «صدیقُ» خبر مرفوع آن محسوب می‌شود.

«إِنَّ» و «أَنَّ» چه تفاوتی با هم دارند؟

هم «إِنَّ» و هم «أَنَّ» دو مورد از حروف پرکاربرد مشبهة بالفعل هستند. در ظاهر نیز به یکدیگر شباهت زیادی دارند و فقط اعراب همزه ابتدایی آن‌ها متفاوت است. با این حال، توجه داشته باشید که این دو حرف، کاربردهای متفاوتی دارند و نباید آن‌ها را به‌جای یکدیگر به کار ببرید.

تفاوت «إِنَّ» و «أَنَّ» این است که «إِنَّ» در آغاز جمله اسمیه می‌آید اما «أَنَّ» بین دو جمله قرار می‌گیرد. در مثال‌های زیر، کاربردهای متفاوت این حروف را به‌خوبی نشان داده‌ایم.

در مثال اول، از حرف مشبهة بالفعل «إنَّ» استفاده شده است. این حرف در ابتدای جمله اسمیه آمده است. برعکس در مثال دوم، حرف مشبهة بالفعل «أَنَّ» به کار رفته است. این حرف، میان دو جمله «إعْلَمْ» و «مَعرِفَةَ اللُّغَةِ العَربیةِ مفیدةٌ» قرار دارد.

حرف مشبهة بالفعل «لِأَنَّ»

این کلمه در واقع از ترکیب حرف «لِ‍ـ» با «أَنَّ» ساخته شده است و برای بیان علت، کاربرد دارد. در فارسی، برای ترجمه آن از کلمه‌های «زیرا، چون، برای اینکه و...» استفاده می‌کنیم.

برای اینکه کاربرد این حرف را بهتر یاد بگیرید، مثالی را در کادر زیر ارائه کرده‌ایم. در مثال زیر، گوینده برای اینکه علت رنگ‌پریدگی خالد را بگوید، از کلمه «لِأَنَّ» استفاده کرده است. «خالدَ» اسم منصوب «لِأَنَّ» است و «مَریضٌ» نیز خبر مرفوع آن محسوب می‌شود.

حرف مشبهة بالفعل «لٰکِنَّ»

حرف «لٰکِنَّ» برای روشن‌تر کردن پیام گوینده و نویسنده، نشان دادن تضاد یک جمله با جمله قبلی، همین‌طور برای رفع ابهام از جمله قبلی کاربرد دارد. در زبان فارسی برای ترجمه این حرف از کلمه‌های «اما»، «ولی» و «بلکه» استفاده می‌کنیم.

برای آشنایی بیشتر با این حرف به مثال زیر توجه کنید. در این مثال، حرف مشبهة بالفعل «لٰکِنَّ» بین دو جمله «أحمَدُ یَقرَأُ صَحیفَةً» و «شریفُ یَقْرّأُ کتاباً» آمده است و تضاد میان آن‌ها را نشان می‌دهد. «شریفُ» اسم «لٰکِنَّ» است که به‌‌صورت مرفوع آمده است. «یَقْرّأُ» نیز خبر آن به شمار می‌آید.

حرف مشبهة بالفعل «کَأنَّ»

هرگاه بخواهیم شباهت و رابطه همانندی میان دو پدیده را نشان بدهیم، از حرف «کَأنَّ» استفاده می‌کنیم. در زبان فارسی، این حرف را به‌صورت «مثل، گویی، مانند و...» ترجمه می‌کنیم.

در مورد کاربرد این حرف و روش ترجمه آن به مثال زیر دقت کنید. در مثال زیر، حرف مشبهة بالفعل «کَأنَّ» برای نشان دادن رابطه شباهت «قَلبَ» و «بَحْرٌ» به کار رفته است. «قَلبَ» اسم «کَأنَّ» است که به‌صورت منصوب آمده است. «بَحْرٌ» نیز کلمه مرفوعی است که در نقش خبر «کَأنَّ» به کار رفته است.

حرف مشبهة بالفعل «لَعَلَّ»

برای نشان دادن تردید در وقوع فعل و یا امید برای وقوع آن، همچنین برای نشان دادن احتمال وقوع فعل از حرف «لَعَلَّ» استفاده می‌شود. برای ترجمه این حرف در زبان فارسی از «شاید» و «امید است» استفاده می‌کنیم. در مثال زیر، کاربرد این حرف و روش ترجمه آن نشان داده شده است.

در این مثال، حرف مشبهة بالفعل «لَعَلَّ» برای بیان احتمال وقوع فعل به کار رفته است. «مریَمَ» نیز به‌عنوان اسم آن، به‌صورت منصوب آمده است. «تَدْرُسُ» نیز نقش خبر آن را به عهده دارد.

حرف مشبهة بالفعل «لَیْتَ»

حرف «لَیْتَ» نشان‌دهنده معنای «آرزو» و «تمنا» است. هرگاه این حرف بر سر جمله قرار بگیرد، آن جمله را با استفاده از کلمه‌های «کاش» یا «ای کاش» ترجمه می‌کنیم. «یا لیْتَ» نیز کاربردی مشابه «لَیْتَ» دارد و به همین صورت ترجمه می‌شود.

نکته‌های بالا را با توجه به مثال زیر بهتر یاد می‌گیرید. در این مثال، گوینده برای بیان آرزوی خود از حرف مشبهة بالفعل «لَیْتَ» استفاده کرده است. «لَیْلَی» اسم «لَیْتَ» است که به‌صورت منصوب آمده است. فعل ناقصه «کانَتْ» نیز خبر آن به شمار می‌آید. همان‌طور که ملاحظه می‌کنید، «لَیْتَ» به‌صورت «کاش» ترجمه شده است.

لای نفی جنس

«لای نفی جنس» حرفی است که مانند حروف مشبهة بالفعل، در ابتدای جمله اسمیه می‌آید و اعراب مبتدا را از ضمه (ـُ) به فتحه (ـَ) تغییر می‌دهد اما خبر جمله را مرفوع باقی می‌گذارد. برای آشنایی بیشتر با کاربرد این حرف به مثال زیر دقت کنید.

در کادر زیر، دو جمله را مشاهده می‌کنید. جمله اول نوعی جمله اسمیه است که هم مبتدا (لباسٌ) و هم خبر (أجْمَلُ) آن مرفوع است. در این جمله، با قرار گرفتن «لای نفی جنس» بر سر جمله اسمیه، مبتدای جمله یا اسم لای نفی جنس (لباسَ) منصوب شده است اما خبر جمله مرفوع باقی مانده است.

اکنون که با کارکرد اصلی لای نفی جنس آشنا شدید، با توجه به نکته‌های زیر، این حرف و قواعد به‌کارگیری آن را بهتر یاد می‌گیرید.

• لای نفی جنس در زبان فارسی به‌صورت «هیچ ... نیست» ترجمه می‌شود. به‌طور مثال جمله بالا را به‌‌صورت «هیچ لباسی زیباتر از سلامتی نیست.» ترجمه می‌کنیم.
• هرگاه لای نفی جنس بر سر جمله اسمیه بیاید، مبتدا جمله، «اسم لای نفی جنس» نامیده می‌شود و خبر جمله نیز «خبر لای نفی جنس» نامیده می‌شود.
• اسم لای نفی جنس، معمولاً بدون حرف تعریف «ال‍ـ» می‌آید.
• اسم لای نفی جنس، معمولاً منصوب است و با حرکت فتحه (ـَ) می‌آید.
• ممکن است خبر لای نفی جنس از جمله حذف شود. (مثل جمله «لا کتابَ في هذا الغُرْفَة.» که خبر آن «موجودٌ» محذوف است.)

انواع «لا» در زبان عربی

در بخش قبلی با لای نفی جنس و قواعد آن در زبان عربی آشنا شدید. با وجود این، جالب است بدانید که انواع دیگری از «لا» نیز در زبان عربی به کار می‌روند و هرکدام کارکرد به‌خصوصی دارند. در جدول زیر، انواع «لا» را نام برده‌ایم و کاربرد و روش ترجمه آن‌ها را مشخص کرده‌ایم.

برای اینکه با انواع «لا» در زبان عربی بیشتر آشنا شوید، به نکته‌های زیر دقت کنید.

• «لای ناهیه» در ساختار فعل‌های نهی به کار می‌رود.
• «لای نافیه» در ساختار «فعل‌های مضارع منفی» کاربرد دارد.
• «لای جواب سؤال» در پاسخ به سؤال‌های همراه با کلمه‌‌های پرسشی «أ» یا «هَلْ» به کار می‌رود.
• در زبان فارسی، فعل مضارع اخباری منفی به‌صورت «ن‍ـ + می + بن مضارع + شناسه» ساخته می‌شود.
• اگر «لای» نهی قبل از صیغه‌ فعل‌های مخاطب قرار بگیرد، آن را به‌صورت «فعل نهی یا امر منفی» ترجمه می‌کنیم.
• اگر «لای» نهی قبل از صیغه‌های غائب و متکلم آمده باشد، در فارسی آن را به‌‌صورت «نباید + فعل مضارع التزامی» ترجمه می‌کنیم.
• فعل مضارع التزامی در زبان فارسی با ساختار «بن مضارع + شناسه» صرف می‌شود.

تمرین درس اول بخش اول

در هریک از جمله‌های زیر، حروف مشبهة بالفعل، اسم و خبر آن را مشخص کنید.

تمرین درس دوم بخش دوم

در جمله‌های زیر از کدام نوع «لا» استفاده شده است؟

قواعد عربی دوازدهم تجربی و ریاضی درس دوم

در درس دوم قواعد عربی دوازدهم تجربی و ریاضی، حال و قید حالت، همچنین انواع آن آموزش داده شده است. در این بخش، به همین مبحث می‌پردازیم و آن را با مثال و تمرین آموزش می‌دهیم.

چنانچه بخواهید این مبحث را همراه با نکته‌های تکمیلی آن یاد بگیرید، پیشنهاد می‌کنیم از فیلم آموزش زبان قرآن ۳ پایه دوازدهم رشته ادبیات و علوم انسانی فرادرس کمک بگیرید. برای دسترسی به این فیلم آموزشی، روی لینک زیر کلیک کنید.

حال و انواع آن

«حال» یا «الْحال» کلمه‌ای است که حالت و چگونگی فاعل یا مفعول را در زمان وقوع فعل نشان می‌دهد. کلمه‌ای که حالت آن با استفاده از «حال» نشان داده می‌شود، «ذوالحال»، «مرجع حال» یا «صاحب حال» نام دارد. حال در زبان فارسی به‌صورت قید حالت ترجمه می‌شود. با توجه به مثال زیر، حال و کاربرد آن را بهتر یاد می‌گیرید.

در این جمله، کلمه «مَسروراً»، حالت فاعل جمله (التِلمِیذُ) را هنگام وقوع فعل (یَدْرَسُ) نشان می‌دهد. با توجه به این جمله متوجه می‌شویم که دانش‌آموز هنگام انجام فعل، چه حالتی داشته است. همان‌طور که ملاحظه می‌کنید، «مَسروراً» را به‌صورت قید حالت «با خوشحالی» ترجمه کرده‌ایم.

در زبان عربی، انواع حال به ۳ دسته تقسیم می‌شوند اما در کتاب عربی دوازدهم رشته‌های تجربی و ریاضی، فقط به ۲ نوع آن‌ها اشاره شده است. این دو نوع عبارتند از:

• حال مفرد
• جمله حالیه

در بخش‌های بعدی این مطلب، هرکدام از انواع حال را با مثال بررسی می‌کنیم.

حال مفرد

حال مفرد، کلمه‌ای مشتق، منصوب و نکره است که روی حرف آخر آن، تنوین نصب «ـً» قرار می‌گیرد. این نوع از حال، هم از نظر جنسیت (مذکر یا مؤنث) و هم از نظر شمار (مفرد، مثنی و جمع) با مرجع حال مطابقت دارد. توجه داشته باشید که این نوع از حال معمولاً در انتهای جمله قرار می‌گیرد. برای شناخت بهتر حال مفرد، به مثال زیر دقت کنید.

با یک نگاه به مثال زیر متوجه می‌شویم که «مُتْعِباً» نقش حال جمله را به عهده دارد و چگونگی فاعل (مُحَمَّد) را هنگام وقوع فعل (وَصَلَ) نشان می‌دهد. زیرا این کلمه هم مشتق و منصوب است و هم نوعی اسم نکره به شمار می‌آید. از نظر جنسیت و شمار نیز با «مُحَمَّد» مطابقت دارد. هر دوی این کلمه‌ها، مفرد و مذکر هستند.

جمله حالیه

جمله حالیه، جمله‌ اسمیه‌ای است که ابتدای آن، حرف «و» قرار می‌گیرد. این جمله، حالت و چگونگی فاعل یا مفعول را هنگام وقوع فعل نشان می‌دهد. ساختار جمله حالیه را در کادر زیر مشاهده می‌کنید.

به کمک مثال زیر، جمله حالیه و ساختار آن را بیشتر می‌آموزید. در این مثال، جمله اسمیه «و هُوَ مُتعِبٌ» برای نشان دادن حالت فاعل (مُحَمَّد) هنگام وقوع فعل (وَصَلَ) به کار رفته است.
این جمله از حرف «وَ»، مبتدا (هُوَ) و خبر (مُتعِبٌ) تشکیل شده است.

در صورتی که فعل جمله حالیه از نوع فعل‌های مضارع باشد، در زبان فارسی آن را به‌صورت «فعل مضارع اخباری» ترجمه می‌کنیم. مانند «رَأیتُ العُصفورَ و هو یُغَرِّدُ.» که به‌صورت «گنجشک را درحالی‌که آواز می‌خواند، دیدم» ترجمه می‌شود.

حال با صفت چه تفاوتی دارد؟

هم حال و هم صفت، هر دو چگونگی کلمه‌های دیگر را نشان می‌دهند. با این تفاوت که «حال» برای نشان دادن حالت فاعل و مفعول کاربرد دارد اما صفت برای نشان دادن چگونگی موصوف به کار می‌رود. البته این نکته را هم به یاد داشته باشید که هم حال و هم صفت، از نظر جنسیت و شمار با کلمه‌ای که حالت آن را نشان می‌دهند، مطابقت دارند.

همین شباهت‌های ساختاری و کاربردی باعث می‌شود که گاهی تشخیص صفت و حال از یکدیگر کمی سخت باشد. برای اینکه بتوانید به‌آسانی حال و صفت را از یکدیگر تشخیص بدهید، به نکته‌های زیر دقت کنید.

• اگر موصوف، «ال‍ـ» یا تنوین داشته باشد، صفت هم با «ال‍ـ» و تنوین می‌آید. به عبارت دیگر، صفت و موصوف از نظر معرفه و نکره بودن با هم مطابقت دارند. در حالی که که حال همیشه با تنوین می‌آید حتی اگر مرجع حال، «ال‍ـ» داشته باشد یا بدون تنوین آمده باشد.
• معمولاً بین موصوف و صفت هیچ فاصله‌ای قرار نمی‌گیرد مگر اینکه میان آن‌ها، مضاف‌الیه قرار داشته باشد. در حالی که بین مرجع حال و حال ممکن است به اندازه چند کلمه، فاصله وجود داشته باشد.

برای اینکه نکته‌های بالا را به‌طور کامل یاد بگیرید، مثال‌های کادر زیر را با هم بررسی می‌کنیم. در هر دو مثال زیر، از کلمه «مَسْرور» استفاده شده است. با این تفاوت که این کلمه در مثال اول، نقش حال را به عهده دارد اما در مثال دوم، به‌عنوان صفت آمده است. در ادامه، سایر تفاوت‌های آن‌ها را با یکدیگر تحلیل می‌کنیم.

در مثال اول، «مَسْروراً» حالت «أَخ» را هنگام وقوع فعل نشان می‌دهد. «أَخ» معرفه به اضافه است اما حال آن، به صورت نکره و با تنوین نصب آمده است. از طرف دیگر، بین «مَسْروراً» و مرجع آن، فاصله افتاده است. در مثال دوم، «المَسْرورُ»، صفت «أَخ» است و حالت آن را نشان می‌دهد. هم «أَخ» و هم «المَسْرورُ» معرفه‌اند. میان آن‌ها هم فقط مضاف‌الیه (ي) قرار گرفته است.

 

برای اینکه تفاوت حال و صفت را بهتر درک کنید، همچنین با ساختار صفت‌ها نیز آشنا شوید، پیشنهاد می‌کنیم به فیلم آموزش نحو ۳ فرادرس مراجعه کنید.

تمرین درس دوم

در جمله‌های زیر، حال و قید حالت را مشخص کنید.

آموزش انواع اسم های عربی با فیلم های آموزشی فرادرس

در بخش قبل، هنگام توضیح حال در عربی و کاربرد آن، به این نکته اشاره کردیم که حال در واقع، نوعی اسم منصوب است. بنابراین، برای اینکه بتوانیم حال را از میان سایر اجزای جمله تشخیص بدهیم، در وهله اول لازم است اسم‌های عربی، همچنین ساختار و اجزای آن‌ها را بشناسیم.

اسم‌های عربی هم کاربرد و هم تنوع بالایی دارند. اسم‌ها هم می‌توانند در نقش مبتدا، خبر، فاعل، مفعول و... به کار بروند و هم براساس ساختار صرفی‌شان، در دسته‌بندی‌های مختلفی قرار بگیرند. مانند «اسم فاعل»، «اسم مفعول»، «اسم مبالغه»، «اسم تفضیل» و... . چنانچه بخواهیم اسم‌ها و انواع آن‌ها را بیشتر بشناسید و با طرز کاربرد آن‌ها در جمله آشنا شوید، می‌توانید از فیلم‌های آموزشی زیر در فرادرس کمک بگیرید.

• فیلم آموزش رایگان اسم مصغر در صرف ۳ فرادرس
• فیلم آموزش رایگان اسم تفضیل و مکان در زبان قرآن ۲ فرادرس
• فیلم آموزش صرف ۱ فرادرس
• فیلم آموزش صرف ۲ فرادرس

درصورتی‌که قصد دارید، قواعد عربی دوره متوسطه را به‌طور کامل یاد بگیرید یا اینکه با روش ترجمه این زبان آشنا شوید، مشاهده مجموعه فیلم‌‌های آموزشی زیر را توصیه می‌کنیم.

• مجموعه فیلم آموزش عربی دوره متوسطه فرادرس
• مجموعه فیلم آموزش زبان عربی مقدماتی تا پیشرفته فرادرس

قواعد عربی دوازدهم تجربی و ریاضی درس سوم

در درس سوم از قواعد عربی دوازدهم تجربی و ریاضی، اسلوب استثناء و روش کاربرد و ترجمه آن آموزش داده شده است. در این بخش، همین مبحث را را با جزئیات بیشتر و البته به کمک مثال و تمرین آموزش می‌دهیم.

اسلوب استثناء و قواعد آن

اسلوب استثناء به این معناست که یک نکته یا حکم کلی را در مورد گروهی از پدیده‌ها بیان کنیم، سپس یکی از پدیده‌ها را مستثنی کرده و ادعا کنیم حکم و نکته کلی در مورد آن صدق نمی‌کند.

در این حالت، به گروهی از پدیده‌ها که حکم کلی در مورد آن‌ها صدق می‌کند، «مستثنی منه» می‌گوییم. آن پدیده‌ای که حکم کلی در مورد آن صدق نمی‌کند، «مستثنی» نامیده می‌شود. کلمه‌ای هم که استثناء را نشان می‌دهد، «ادات استثناء» نام دارد. این سه بخش و ترتیب قرار گرفتن آن‌ها را در کادر زیر نشان داده‌ایم.

• مستثنی معمولاً منصوب است و روی حرف آخر آن، حرکت فتحه (ـَ) قرار می‌گیرد.
• مستثنی‌ منه ممکن است از جمله حذف شود.
• اگر مستثنی‌ منه از جمله حذف شده باشد و خود جمله هم منفی باشد، می‌توانیم آن جمله را به‌صورت مثبت و مؤکد معنا کنیم. (مانند جمله «ما رَجَعَ إلَی الجامَعَة إلّا مَریَمَ.» که می‌توان آن را به‌صورت «فقط مریم به دانشگاه برگشت.» ترجمه کرد.)
• در زبان عربی، «إلّا»، «غَیْر» و «سِویٰ» به‌عنوان ادات استثناء به کار می‌روند اما «إلّا» (به معنای «غیر از، مگر، به‌جز و...») بیشتر کاربرد دارد.

اسلوب استثناء و اجزای آن را به کمک مثال‌های زیر بهتر یاد می‌گیرید.
در مثال اول، «کُلُّ» مستثنی منه است، «إلّا» ادات استثناء به شمار می‌آید و «یاسِرَ» نیز به‌عنوان مستثنی آمده است.
در مثال دوم، مستثنی منه از جمله حذف شده است. «إلّا» نقش ادات استثناء را به عهده دارد و «یاسِرَ» نیز مستثنی جمله است. در این مثال، جمله حالت منفی دارد و مستثنی منه آن نیز حذف شده است. به همین دلیل می‌توانیم آن را به‌صورت مثبت و مؤکد ترجمه کنیم.

برای یادگیری بهتر این مبحث پیشنهاد می‌کنیم به فیلم آموزش زبان قرآن ۳ به همراه حل سؤالات کنکور فرادرس مراجعه کنید.

تمرین درس سوم

در جمله‌های زیر، کلمه «مستثنی» را مشخص کنید.

قواعد عربی دوازدهم تجربی و ریاضی درس چهارم

در چهارمین درس از قواعد عربی دوازدهم تجربی و ریاضی، انواع مفعول مطلق و ساختار آن‌ها به دانش‌آموزان این مقطع تدریس می‌شود. در این بخش، تمامی قواعد مربوط به مفعول مطلق و نحوه کاربرد آن را با مثال و تمرین آموزش می‌دهیم.

مفعول مطلق و انواع آن

مفعول مطلق، مصدر منصوبی است که برای تأکید بر وقوع فعل جمله یا برای نشان دادن نحوه وقوع فعل به کار می‌رود. توجه داشته باشید که مفعول مطلق همیشه با فعل اصلی جمله هم‌ریشه است و از نظر نوع (ثلاثی مجرد، ثلاثی مزید و...) با آن یکسان است.

در مثال زیر، کاربرد مفعول مطلق را نشان داده‌ایم. در این مثال، مصدر منصوب «لَعِباً» برای تأکید بر وقوع فعل «یَلْعَبُ» آمده است. هم مصدر «لَعِباً» و هم فعل «یَلْعَبُ» هم‌ریشه‌اند و هر دو از نوع ثلاثی مجرد هستند.

در زبان عربی مفعول مطلق‌ها به ۳ دسته تقسیم می‌شوند اما در کتاب عربی دوازدهم رشته‌های تجربی و ریاضی، فقط ۲ نوع زیر معرفی شده‌اند:

• مفعول مطلق تأکیدی: برای تأکید بر وقوع فعل به کار می‌رود و به‌تنهایی می‌آید.
• مفعول مطلق نوعی: نحوه وقوع فعل را نشان می‌دهد و بعد از آن، صفت یا مضاف‌الیه قرار می‌گیرد.

در بخش‌های بعدی این مطلب، هرکدام از دو نوع مفعول مطلق بالا را با مثال و با جزئیات بیشتر آموزش می‌دهیم. البته برای آشنایی بیشتر با انواع مفعول مطلق توصیه می‌کنیم فیلم آموزش زبان قرآن ۳ پایه دوازدهم تجربی و ریاضی فرادرس را تهیه و مشاهده کنید.

مفعول مطلق تأکیدی

مفعول مطلق تأکیدی، همان‌طور که از نام آن مشخص است، برای تأکید بر وقوع فعل کاربرد دارد. این نوع از مفعول مطلق، نوعی مصدر است، بدون اینکه بعد از آن صفت یا مضاف‌الیهی قرار گرفته باشد.

در زبان فارسی، مفعول مطلق تأکیدی را با استفاده از قیدهای تأکید «حتماً»، «واقعاً» و «قطعاً» ترجمه می‌کنیم. با توجه به مثال زیر، کاربرد مفعول مطلق تأکیدی را بهتر یاد می‌‌گیرید. در آیه زیر، از مصدر «تَبْتِيلاً» برای تأکید بر فعل «تَبَتَّلْ» استفاده شده است. به همین خاطر، برای ترجمه آن از کلمه «تنها» استفاده کرده‌ایم تا نوعی تأکید را نشان بدهیم. همان‌طور که مشخص است، فعل «تَبَتَّلْ» و مصدر «تَبْتِيلاً» هم‌ریشه هستند و هر دو از نوع ثلاثی مزید (باب تفعیل) به شمار می‌آیند.

مفعول مطلق نوعی

مفعول مطلق نوعی، مصدری است که بعد از آن، یک صفت یا مضاف‌الیه قرار می‌گیرد. این مصدر و کلمه بعد از آن، روی‌هم‌رفته نوع و نحوه وقوع فعل را نشان می‌دهند. برای اینکه با ساختار مفعول مطلق نوعی بیشتر آشنا شوید، به مثال زیر توجه کنید.

در آیه زیر، مصدر «هَجْراً» و صفت بعد از آن، یعنی «جَمِيلاً» هر دو نقش مفعول مطلق نوعی را به عهده دارند. به عبارت دیگر، نوع و نحوه وقوع فعل «اهْجُرْ» را نشان می‌دهند.

برای اینکه نکته‌های جدول بالا را بهتر یاد بگیرید، به مثال‌های زیر دقت کنید. در مثال اول، بعد از مصدر «لَعْبَ»، مضاف‌الیه «الأطفالِ» آمده است. با دقت به حرکت انتهای آن (ـِ) متوجه می‌شویم که این کلمه مجرور است. مفعول مطلق این جمله را با استفاده از کلمه «مانند» ترجمه کرده‌ایم.

در مثال دوم، بعد از مصدر «ذَهَاباً»، صفت «سَریعاً» قرار دارد. این صفت مانند موصوف خود، یعنی مصدر «ذَهَاباً» به‌صورت نکره و منصوب (ـً) آمده است. مفعول مطلق این جمله را با استفاده از قید «به‌سرعت» معنی کرده‌ایم.

مفعول مطلق و ساختار آن در مطلب زیر از مجله فرادرس، به‌طور کامل آموزش داده شده است.

انواع مصدر در زبان عربی

گفتیم که مفعول مطلق، نوعی مصدر است. مصدرها در واقع، صورت‌های صرف‌نشده فعل‌ها هستند. بنابراین، برای شناخت انواع مصدرها و ساختار آن‌ها، لازم است انواع فعل‌ها را بشناسیم.

در زبان عربی، فعل‌ها و مصدرها براساس حروف اصلی آن‌ها، به ۳ دسته «ثلاثی»، «رباعی» و «خماسی» تقسیم‌بندی می‌شوند. از سوی دیگر، هرکدام از این سه دسته نیز خود شامل دسته‌بندی‌های دیگری هستند. در کتاب عربی دوازدهم رشته‌های تجربی و ریاضی، صرفاً فعل‌های ثلاثی و مصدرهای آن‌ها بررسی شده‌اند. انواع فعل‌های ثلاثی عبارتند از:

• ثلاثی مجرد: صیغه مفرد مذکر غائب آن فقط ۳ حرف اصلی دارد. (مثل «أَخَذَ»)
• ثلاثی مزید: صیغه مفرد مذکر غائب آن علاوه‌بر ۳ حرف اصلی، یک یا چند حرف زايد نیز دارد. (مثل «إتَّخَذَ»)

نکته: براساس تقسیم‌بندی بالا می‌توانیم مصدرهای عربی را هم به دو دسته «مصدر ثلاثی مجرد» و «مصدر ثلاثی مزید» تقسیم کنیم. در ادامه، هرکدام از این مصدرها و صورت ماضی و مضارع آن‌ها را نیز بررسی می‌کنیم.

فعل ها و مصدرهای ثلاثی مجرد

گفتیم که فعل‌ها و مصدرهای ثلاثی مجرد، در صیغه مفرد مذکر غائب خود، تنها ۳ حرف اصلی دارند. توجه داشته باشید که این فعل‌ها و مصدرهای آن‌ها سَماعی هستند. به این معنا که برای یاد گرفتن آن‌ها، باید این فعل‌ها را بارها‌و‌بارها بشنوید و تکرار کنید تا در ذهنتان ثبت شوند. البته برای اینکه این دسته از فعل‌ها و مصدرها را زودتر یاد بگیرید، برخی از رایج‌ترین آن‌ها را در جدول زیر نشان داده‌ایم.

فعل ها و مصدرهای ثلاثی مزید

فعل‌ها و مصدرهای ثلاثی مزید، قیاسی‌اند. یعنی وزن‌های به‌خصوصی دارند که با یادگیری آن‌ها می‌توانید هر فعل ثلاثی مزیدی را در هر صیغه‌ای که می‌خواهید، صرف کنید. وزن‌های ثلاثی مزید، در ۸ دسته قرار می‌گیرند. به هرکدام از این دسته‌ها، «باب» گفته می‌شود. باب‌های ثلاثی مزید و وزن‌‌های آن‌ها را در جدول زیر مشاهده می‌کنید.

تمرین درس چهارم

در جمله‌های زیر، مفعول مطلق و نوع آن را نشان دهید.

یادگیری انواع فعل های عربی با مشاهده فیلم های آموزشی فرادرس

در بخش قبلی خواندید که مفعول مطلق، نوعی مصدر نکره است. مصدرها کلمه‌هایی هستند که ریشه فعل‌ها را نشان می‌‌دهند و در حقیقت، فعل‌ها از مصدرها مشتق می‌شوند. به همین خاطر، برای اینکه کاربرد مصدرها و انواع مفعول مطلق را یاد بگیرید، لازم است انواع فعل‌های عربی و ساختار آن‌ها را بشناسید.

به‌‌طور مثال، برای تشخیص مفعول مطلق در جمله، لازم است انواع فعل‌ها، اعم از ثلاثی مجرد، ثلاثی مزید، رباعی مجرد و رباعی مزید، همین‌طور ساختار مصدرهای آن‌ها را بشناسید. به این منظور، توصیه می‌کنیم به فیلم‌های آموزشی فرادرس که فهرست آن‌ها را در ادامه آورده‌ایم، مراجعه کنید.

• فیلم آموزش رایگان فعل مضارع عربی در پایه هشتم فرادرس
• فیلم آموزش رایگان قواعد فعل نهی عربی در پایه نهم فرادرس
• فیلم آموزش رایگان فعل مجهول عربی در پایه دهم فرادرس
• فیلم آموزش صرف ۱ فرادرس
• فیلم آموزش عربی زبان قرآن ۱ پایه دهم فرادرس

به آن دسته از مخاطبانی که می‌خواهند فعل‌های عربی را به‌طور تخصصی یاد بگیرند و با روش صرف آن‌ها آشنا شوند، پیشنهاد می‌کنیم مجموعه فیلم‌های آموزشی زیر در فرادرس را مشاهده کنند. البته در این مجموعه فیلم‌های آموزشی، کلیه قواعد عربی دوره متوسطه، روش ترجمه زبان عربی، صرف و نحو عربی و... نیز تدریس شده‌اند.

• مجموعه فیلم‌های آموزش عربی دوره متوسطه فرادرس
• مجموعه فیلم‌های آموزش عربی مقدماتی تا پیشرفته فرادرس

سؤالات متداول

در بخش‌های قبلی، نکته‌‌های اصلی را در مورد قواعد عربی دوازدهم تجربی و ریاضی مطرح کردیم. با این حال، ممکن است همچنان سؤل‌هایی در مورد این قواعد در ذهن داشته باشید. در ادامه، برخی از سؤالات متداول در مورد این قواعد را بیان می‌کنیم و به آن‌ها پاسخ می‌دهیم.

چه مصدرهایی را می‌توانیم به‌عنوان مفعول مطلق به کار ببریم؟

تمامی مصدرهای عربی، از جمله مصدرهای ثلاثی مجرد، ثلاثی مزید، رباعی مجرد، رباعی مزید و... را می‌توان به‌عنوان مفعول مطلق به کار برد اما در کتاب عربی دوازدهم تجربی و ریاضی، صرفاً مفعول مطلق‌هایی بررسی شده‌اند که از مصدرهای ثلاثی مجرد و مزید به دست آمده‌اند.

آیا ممکن است مستثنی منه از جمله حذف شود؟

بله، در بسیاری از موارد، فقط ادات استثناء و مستثنی در جمله حضور دارند، بدون اینکه مستثنی منه در جمله آمده باشد.

تمرین قواعد عربی دوازدهم تجربی و ریاضی

در بخش‌های قبلی این مطلب، تمامی قواعد عربی دوازدهم تجربی و ریاضی را درس‌به‌درس آموزش دادیم. همچنین برای هرکدام از درس‌ها، تمرین‌هایی را به‌صورت کوتاه‌پاسخ ارائه کردیم. برای دسترسی به تمرین‌های بیشتر می‌توانید فیلم آموزش زبان قرآن ۳ به همراه حل سؤالات کنکور فرادرس را مشاهده کنید. لینک این فیلم آموزشی را در ادامه ارائه کرده‌ایم.

در این بخش، برای اینکه قواعد عربی دوازدهم تجربی و ریاضی را به‌خوبی یاد بگیرید، ۲۰ تمرین چهارگزینه‌ای را نیز در اختیارتان قرار می‌دهیم. با پاسخگویی به این تمرین‌ها می‌توانید سطح یادگیری خود را بسنجید. برای جواب دادن به هر سؤال فقط لازم است یکی از گزینه‌ها را علامت بزنید. بعد از پاسخ دادن به سؤال‌ها، با کلیک کردن روی گزینه «مشاهده جواب»، پاسخ درست هر سؤال نشان داده می‌شود. بعضی از سؤال‌ها دارای پاسخ تشریحی نیز هستند. برای مشاهده پاسخ تشریحی آن‌ها روی گزینه «شرح پاسخ» کلیک کنید.

بعد از اینکه به همه سؤال‌ها جواب دادید، گزینه «دریافت نتیجه آزمون» را مشاهده می‌کنید. با کلیک روی آن، تعداد امتیازهایتان در این آزمون نشان داده می‌شود.

جدول خلاصه قواعد عربی دوازدهم تجربی و ریاضی

در بخش‌های متنوع این مطلب از مجله فرادرس، قواعد عربی دوازدهم تجربی و ریاضی را بررسی کردیم و تمامی آن‌ها را به‌طور خلاصه آموزش دادیم. در جدول زیر، قواعد هرکدام از درس‌های عربی دوازدهم تجربی و ریاضی را همراه با ترتیب درس‌ها نشان داده‌ایم.

هریک از این موضوعات را به همین ترتیب، در مطلب پیش‌ رو بررسی کرده‌ایم و مثال‌هایی را برای آن‌ها ارائه کرده‌ایم.